KARBON KISLOTALARNING FUNKSIONAL HOSILALARI MURAKKAB EFIRLAR, YOG‘LAR, SOVUNLAR Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

KARBON KISLOTALARNING FUNKSIONAL HOSILALARI MURAKKAB EFIRLAR, YOG�LAR, SOVUNLAR

Ro�ziyeva Farangiz

Toshkent kimyo texnologiyalar instituti Yangiyer filiali

Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi guruhi talabasi

https://doi.org/10.5281/zenodo.7892962

Qabul qilindi: 02.05.2023

Annotatsiya: Ushbu maqolada karbon kislotalarning funksional hosilalari murakkab efirlar, yog�lar, sovunlarning fizik-kimyoviy xossalari, olinish usullari va ishlatilish sohalari haqida ma�lumotlar berilgan.

Kalit so�zlar: fosfat kislota, sulfat kislota, propan kislota, metil etanoat, n-oktil asetat, nitroglitserin, stearin kislota, palmitin kislota, glitserin.

��������������� ������������ �������� ������ �������� ������� �����, �����, ����

���������: � ������ ��������� �������� � ������-���������� ���������, �������� ��������� � �������� ���������� ������� ������, �����, ���, �������������� ����������� ���������� ������.

�������� �����: ��������� �������, ������ �������, ���������� �������, ������������, �-�����������, �������������, ����������� �������, ������������� �������, ��������.

ASOSIY QISM.

Murakkab efirlar � organik birikmalar. Murakkab efirlarda uglevodorod radikali organik yoki anorganik kislotalar radikallari bilan kislorod atomi orqali bog?langan bo?ladi. Murakkab efirlar tabiatda yog?lar va vosklar sifatida uchraydi. Fosfat kislota efirlari inson va hayvonlar organizmida moddalar almashinuvi jarayonlarida muhim rol o?ynaydi. Quyi murakkab efirlar, asosan, erituvchilar (mas, etilatsetal), o?rtalari oziq-ovqat sanoatida essensiyalar (mas, nok essensiyasi) sifatida qo?llanadi. Sulfat kislota efirlari (dimetilsulfat) organik sintezda, nitrat kislota efirlari � portlovchi moddalar (nitroglitserin) olishda xom ashyo sifatida, Murakkab efirlar farmatsevtika, lok-bo?yoq, polimer va plastmassalar, sintetik tola ishlab chiqarishda va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Karbon kislotalar va uglerod soni bir xil bo�lgan murakkab efirlar bir xil formulaga ega va bir-birining funktsional guruh izomerlaridir. Propan kislotasi va metil etanoat birikmalarining formulasi C3H6O2 bilan belgilanadi, ammo ularning tuzilish formulalari boshqacha.

Murakkab efirlar ko�plab mevalarni tarkibida uchraydigan birikmalardir. Masalan, bananning o�ziga xos hidi n-pentil asetat, apelsinning xushbo�yligi esa n-oktil asetat molekulalariga bog�liq. Murakkab efirlarning aksarisi suvda erimay, organik erituvchilarda eriydi. Murakkab efirlardan mevalar hidi keladi. Asosan, eterifikatsiya yo?li bilan olinadi. Murakkab efirlar uchun sovunlanish reaksiyasi tavsiflidir. Spirt va kislotadan efir hosil bo?lishi qaytar reaksiya hisoblanadi. Bunda to?g?ri reaksiyani eterifikatsiyalash, teskari reaksiyani esa gidroliz deyiladi.

Murakkab efirlarni va kislota amidlarini olinishi: Yog�larning tuzilishi. Yog�larni gidroliz qilish:

Karbon kislotalarning funksional hosilalaridan biri bo�lgan murakkab efirlar karbon kislotalarga spirtlar ta�sir ettirib olinadi:

Reaksiya mineral kislota ishtirokida boradi. Murakkab efirlar karbon kislota angidridlariga spirtlar ta�sir ettirib ham olinadi:

Murakkab efirlar galoidangidridlarga spirtlarni ta�sir ettirish bilan ham olinadi:

Murakkab efirlar qayta efirlash usuli bilan ham olinadi. Reaksiya kislotali yoki ishqoriy muhitda boradi:

Kislota amidlari atsilxloridlarga ammiak yoki aminlarni ta�sir ettirib olinadi:

Kislota amidlarini karbon kislotalarga ammiak ta�sir ettirib ham olinadi. Bunda kislotaning ammoniyli tuzi ham bo�ladi va u qizdirilsa kislota amidi va suv hosil bo�ladi:

Kislota amidlarini angidridlardan ham olinadi:

Nitrillar gidroliz qilinganda ham kislota amidlari hosil bo�ladi:

Yog�lar glitserin va kislota gomologik qatorining murakkab efirlaridir. Bu murakkab efirlar tarkibidagi kislotalar moy kislotasidan stearin kislotasigacha bo�lishi mumkin. To�yingan yog�larning tuzilishi quyidagicha bo�ladi:

Suyuq yog�larning molekulasida radikal to�yinmagan kislotalarning qoldiqlaridan iborat bo�lib, bittadan uchtagacha qo�sh bog� tutgan bo�ladi. Yog�larni Ni katalizatori ishtirokida qaytarilsa, qattiq holga keladi. Bunga yog�ni qattiq holga keltirish deyiladi va margarin hosil bo�ladi.

Yog�ni bitta molekulasining o�zida turli kislotalarning qoldiqlari bo�lishi mumkin.

Glitserinning murakkab efirlariga glitseridlar deyiladi. Novvos yog�i stearin (n=17) kislotaning glitserididan iborat bo�ladi. Qo�y, mol va kokos yog�i palmitin (n=15,) kislotasining glitserididan iborat bo�ladi.

Yog� ishqoriy muhitda gidroliz qilinsa sovun hosil bo�ladi va uning tarkibidagi glitserin ajratib olinadi. Agar shu moddani osh tuzi bilan qaynatilsa, qattiq sovun hosil bo�ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O.YA.Neyland Organicheskaya ximiya. M.: �Viysshaya shkola�. 1990. S.563-582.

2. Dj.Roberts, M.Kaserio Osnoviy organicheskoy ximii. M.: "Mir". 1978. T. S. 565-575.

3. A.N.Nesmeyanov, N.A.Nesmeyanov Nachala organicheskoy ximii. M.: 1969. Kn.1. S.170-182.

4. S. Masharipov, L.Tirkashev ,�Kimyo� Toshkent � 2007 y 245-252 b.

5. Z.N.Saidnosirova, T. V. Derkunskaya. Ximiyadan o�zbekcha � ruscha lug�at. Toshkent. 1975 y .

6. H. M. Shohidoyatov H. O'. Xo'janiyozov H. S. Tojimuhamedov, �Organik kimyo� TOSHKENT � 2014 118-b.

7. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev �Organik kimyo�. Toshkent �O�qituvchi� 2004 y.126-135b.