Научная статья на тему 'КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ АСОСИЙ ОМИЛ СИФАТИДА'

КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ АСОСИЙ ОМИЛ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

164
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Прогноз / социологик тадқиқот / моделлаштириш / таълим сифати / математик моделлар / респондент

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Садоқат Рахматуллаевна Туратошева

Ушбу мақолада таълим жараѐнининг сифатини белгиловчи асосий хусусиятлар кўрсатиб берилган ҳамда олий ўқув юртидаги сифат тизими тушунчасининг асосини ифодаловчи қоидалар келтирилган. Муаллиф томонидан таълимни замон талаби даражасида ислоҳ қилиш, унинг сифатини юксак талаб даражасига кўтариш муаммолари атрофлича кўриб чиқилган бўлиб, профессор-ўқитувчилар ва талабалар ижтимоий фаоллигини кучайтириш таълим сифатини оширишнинг асосий омили сифатида таҳлил этилган.Мақолада олий ўқув юртларида сифат менежменти тизимини ривожлантириш омилларини аниқлаш бўйича ўтказилган социологик тадқиқот натижалари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ АСОСИЙ ОМИЛ СИФАТИДА»

КАДРЛАР ТАИЕРЛАШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ АСОСИИ

ОМИЛ СИФАТИДА

Садокат Рахматуллаевна Туратошева

Узбекистон Миллий университети, Ижтимоий фанлар факультети таянч

докторанти sadoqat@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада таълим жараёнининг сифатини белгиловчи асосий хусусиятлар курсатиб берилган хамда олий укув юртидаги сифат тизими тушунчасининг асосини ифодаловчи коидалар келтирилган. Муаллиф томонидан таълимни замон талаби даражасида ислох килиш, унинг сифатини юксак талаб даражасига кутариш муаммолари атрофлича куриб чикилган булиб, профессор-укитувчилар ва талабалар ижтимоий фаоллигини кучайтириш таълим сифатини оширишнинг асосий омили сифатида тахлил этилган.Маколада олий укув юртларида сифат менежменти тизимини ривожлантириш омилларини аниклаш буйича утказилган социологик тадкикот натижалари келтирилган.

Калит сузлар: Прогноз,социологик тадкикот,моделлаштириш,таълим сифати, математик моделлар, респондент.

КИРИШ

Таълимни замон талаби даражасида ислох килиш унинг сифатини юксак талаб даражасига кутаришни такозо этади. Бунинг учун олий таълим сифатини оширишда ижтимоий бошкарув механизмларини такомиллаштириш ва хаётга жорий этишнинг илмий асосларини назарий хамда амалий жихатдан тадкик килиш тавсия этилади. Президент Шавкат Мирзиёев Узбекистон олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисидаги фармонни имзолади [1]. Концепция доирасида 2030 йилгача эришилиши режалаштирилаётган 70 дан зиёд максадли курсаткичлар тасдикланди. таърифини кенг куллашга олиб келди.

Олий таълим сифати муаммолари буйича матбуотда урганилган ва куриб чикилган масалаларни тахлил килиш, энг мухим ва энг тез-тез мухокама килинадиганлари куйидагилар эканлигини курсатади:

April 21-22

322

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-377-383

1) таълим сифатининг таркибий кисмлари;

2) таълим сифатини бошкаришга ёндашувлар методологияси;

3) таълим квалиметрияси.

Олий укув юртларида таълим сифатини бахолаш жараёнини амалга ошириш учун таълим сифати ва таълим муассасаси самарадорлигини тавсифловчи курсаткичларнинг етарлича тулик тупламини тузиш керак. Купчилик тадкикотчилар таълим сифатининг етарли даражада асосланган мезонлари ва курсаткичлари йуклигини тан оладилар ва уларни шакллантиришга турлича ёндашувларни таклиф киладилар. Курсаткичлар мажмуини аниклаш учун баъзан таълим тизимининг моделлари, таълим тизимининг тузилган максадлари, унинг самарали фаолият курсатиш мезонлари, бошкарувнинг долзарб муаммолари ва бошкалар асос килиб олинади.Прогнозлаш усули деганда прогнозни ишлаб чикишга йуналтирилган прогнозлаш объектини тадкик килиш усули тушунилади. Прогнозлаш объекти - прогнозлаш субъектининг фаолиятига каратилган жараён, ходиса ва вокеадир. Объектнинг табиатидан келиб чикиш ижтимоий, илмий-техник, иктисодий, экологик ва бошка объектлари мавжуд. Прогнозлаш субъектларининг объектларга таъсир этиш имкониятидан келиб чикиб бошкариладиган ва бошкарилмайдиган объектларга булинади. Прогнозлаш модели эса прогнозланадиган объектнинг модели булиб, у тадкикот объектининг келгусида мумкин булган холати хакидаги маълумотни олишга имкон беради ва уларни амалга ошириш йуллари хамда муддатларини аниклайди[2]. Социологик тадкикотларда моделлаштириш назариясининг асосий масаласи социологларни моделларни яратиш технологиясига ургатишдан иборат. Бундай технология оргиналларини урганилаётган хусусиятларини етарли аниклик ва тула равишда тадкик этиш имкониятини беради [3].

Россияда олий таълим сифати 90-йиллар охиридан бошлаб урганилган. Россия олий таълими муаммолари С.Абрамова, Г.А.Бордовский, э.Е.Бухтеева, Л.И.Варенова, А.А.Ветрова, В.И.Вовна, э.Ю.Гирба, Л.А.Голуб,Г. Л. Громико, С.П.Докина, С.С.Донетская, С.П. Эркович, Н.Ф.Ефремова, Д.Ф.Закирова, Ю.А.Захаров, И.А.Зимная, Б.И.Искаков, В.Г.Казанович, С.М.Калабин, Н.П.Калашников, З.И.Капелюк, О.М.Карпенко, В.Г.Кинелев, А.А.Киринюк, Н.В.Ковалева, Б.К.Коломиетс, С.В.Коршунов, В.Ж.Куклин, А.А.Кушел, Б.Х.Ланд, А.Г.Левинсон, Б.Г.Литвак, А.Н.Маёров, Т.В.Макарова, В.В.Мелник, В.Мешалкин, В.А.Москинов,

Р.В.Музыченко, О.Г.Нефедова, О.Н.Онищенко,

April 21-22

Б.П.Плышевский, Н.И.Попов, А.Прокофев, Б.А.Савелев, Н.А.Селезнева, О.А.Силаев, Л.М.Струминская, А.И.Субетто, Э.В.Сумарокова, Ю.Г.Татур, Д.Татянченко, И.И.Трубина, К.С.Фарино, И.Б.Федоров, э.В.Филюк, А.А.Френкел, э.Хрыков, М.Б. Челышкова, А.И.Чучалин, В.Д.Шадриков, Э.Н.Шувалов, Э.М.Юртанова ва бошкалар асарларида уз аксини топган. Ушбу тадкикотчилар олий таълим сифатини аниклашда турли ёндашувларни аниклаганлар ва уни бахолашнинг турли мезонларини таклиф килганлар. Республикамизда таълим мазмунини модернизациялаш бугунги кун талабларидан биридир. Таълим мазмунини модернизациялаш укув-тарбия жараёнини ташкил этиш ва бошкариш тизимини хам модернизациялашни таказо килади. Таълим сифати таълим олувчиларнинг узларини, жамиятни, таълим буюртмачилари талабларини кондиришга кодир булган таълим натижаларининг мухим жихати ва хусусиятлари мажмуасидир. Талаб этилган даражадаги таълим сифати натижаларига маълум ижтимоий педагогик тизим Математик моделлар илмий билимларнинг яхлитлигини намойиш этади.

Хрзирги боскичда улар фаннинг умумий тили булиб, табиат, жамият ва онгда содир булаётган ходисаларнинг мохиятини чукуррок англашга имкон беради.Математик моделлаштириш сохасида буйича А.Н.Боголюбов, А.Б.Горстко, В.С.Зарубин, П.Коробеиников, А.Д.Мйшкис, Г.И.Рузавин, А.А.Самарский ва бошка олимлар илмий тадкикотлар олиб боришган. Шу билан биргаликда муаммонинг математик моделлаштириш фани доирасида ,назарий ва амалий уйгунликда,социологик хусусиятдаги докторлик диссертация тадкикотлари хали йитарли даражада олиб борилмаганлигини алохида таъкидлаш лозим.

Социологик тадкикотларнинг дастурининг назарий-амалий кисми куйидаги элементларни уз ичига олиши керак: 1) муаммонинг куйилиши, тадкикот объекти ва предметини аниклаш; 2) тадкикотнинг максад ва вазифаларини аниклаш; 3) асосий тушунчалар интерпретацияси; 4) тадкикот объектини дастлабки тизимли тахлил килиш; 5) фаразни олдинга суриш. Дастурнинг туртинчи боскичи предмет образини намоён килиши, уни янада аник ва тушунарли (шартли белгиларини) изохлаши керак. Предмет маълум даражада тизимли тахлил килиниши керак. Тадкикот предметининг дастлабки тизимли тахлили аслида тадкикот дастурининг «моделлаштирилиши»дир[4]. Натижада урганилаётган объект «кандайдир фаразий тизимга богланган кисмлардан иборат бир бутун турли сифатий элементлар сифатида такдим этилиши мумкин. Дастлабки

April 21-22

324

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-377-383

p

тахлиллар натижаси чизманинг граф куринишида такдим этилиши мумкин. Шундай килиб, социологик тадкикотлар дастурининг туртинчи боскичини моделлаштириш - модель тузиш жараёни деб аташ мумкин. Айтиш мумкинки, айнан моделли ёндашув назарий ва амалий социологик тадкикотларни мустахкамлайди ва жипслаштиради. Алохида олинган узгарувчиларни булаклаб тахлил килиш урнига уларнинг узаро богликлигини яъни моделларни куриб чикиш, ёндашувнинг бутунлигини таъминлайди, бинобарин, шу маънода модель тизим булиб, у сузсиз маълум даражадаги бутунликка эгадир[5].

Талабалар суровномаси куйидаги муаммоларни урганади: танланган олий укув юрти ва мутахассисликка талабаларнинг муносабатини социологик тахлил килиш; укув жараёнига талабалар муносабатини социологик тахлил килиш; укитувчилар ва талабалар уртасидаги узаро муносабатларни социологик тахлил килиш; талабалар моддий ахволини социологик тахлил килиш, укув жараёнига талабалар муносабатини социологик тахлил килиш. Укитувчилар суровномаси хам мос равишда куйидаги муаммоларни, яъни укитувчиларнинг уз касбларига муносабатларини социологик тахлил килиш; укитувчиларнинг укув жараёнига муносабатларини социологик тахлил килиш; укитувчилар ва талабалар уртасидаги узаро муносабатларини социологик тахлил килиш; укитувчиларнинг моддий ахволини социологик тахлил килишни куриб чикади.

Х,озирда Узбекистонда таълим ислохотлар даврини бошдан кечирмокда,унинг натижалари билан мамлакатимизнинг жахон иктисодий тизимидаги урни ва хатто ролини аниклаш мумкин.Мамлакатимизда сунгги йилларда амалга оширилаётган ислохатларнинг мохиятини англаш учун айнан шу нуктаи назардан ёндашган холда когнитив тахлил этиш максадга мувофик.Жамиятнинг хар томонлама равнак топиши,тараккий этиши таълимнинг ривожланишига ва мазмунан такомиллашиб боришига боглик.

Бугунги кунда таълим сифат самарадорлигини ошириш энг долзарб масалалардан бири булиб хисобланмокда ва таълим тизимини изчил ривожлантириш борасида кенг куламли ислохатлар амалга оширилмокда.Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги "Олий таълим таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг камровли ислохатларда фаол иштирокини таъминлаш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори таълим тизимидаги ислохатларнинг мантикий давомидир[5]. Таълимнинг глобаллашуви инновацион технологияларнинг

жорий этилаётганлиги,айни пайтда кенг куламли ахборотлар

April 21-22

okumu TatguM Ma3MyHHHH MyHTa3aM aHrHna6,TaKOMHnnamTHpHÔ öopumHu TaKo3o этagн.Уз6eкнcтон PecnyöguKacu npe3HgeHTHHHHr 2019 fiugHuHr 8 oKTflöpuga "Y3ÔeKHCTOH PecnyöguKacu ogufi TatguM th3hmhhh 2030 fiugrana puBo^gaHTupum концепцнaсннн TacguKgam TyrpHCHgarH"^apMOHHga öegrugaHraH ycTyBop Ba3H^anapHHHr moxh^thhh Taxgug этagнгaн 6ygcaK,6yHga Y3ÔeKHCTOH PecnyöguKacuga ogufi TatguMHu th3hmhh ucgox KH^umHHHr ycTyBop fiyHagumgapuHu Segrugam^aMoHaBufi öhhhm Ba MKcaK MatHaBufi-axgoKufi ^asugaraapra эгa,мycтaкнg ^uKpgafiguraH WKopu MagaKagu Kagpgap Tafiëpgam ^apaëHHHH cu^ar ^uxargaH AHru öocKH^ra KyTapum^gufi TatguMHu мogеpннзaцнa Kugum acocufi MaKcag cu^arnga SegrugaHraHguruHu uHoôaira ogum goзнм.^aмнflтнн xap TOMOHnaMa paBHaK Tonumu^apaKKufi этнmн TatguMHuHr puBomgaHumura Ba Ma3MyHaH TaKoMuggamuô öopumura 6oFgнк;.Мycтaк;нggнк fiuggapuga MaMgaKaraMro TatguM Myaccacagapuga TatguM cu^arara эtтн6op cycafiMaraH aMMO tu3um cu^arnga энgн maKggaHMoKga.^aBgaraMro paxöapu TOMOHugaH TacguKgaHraH "2017-2021 fiuggapga Уз6eкнcтоннн puBo^gaHTupumHuHr öemTa ycTyBop fiyHagumu Syfiuna X,apaKaraap cTpaTeruacu^goupacuga KefiuHru fiuggap unuga W3 öepraH Ty6 нктнcogнfi,cнëcнfi,н^тнмoнfi нк;тнcogнfi,cнëcнfi,н:muмoнfi y3rapumgap gaBgaT Ba ^aMu^THuHr xap TOMoHgaMa^agag puBo^gaHumu ynyH MyxuM mapT-mapouraap apaTgu[6],

TatguM cu^araHu omupum nerapa öugMac coxagup. ffly caöaögu xo3upru KyHga TatguM cu^arnHuHr ycum guHaMuKacuHu TyFpu öaxogam, yHuHr Me3oHgapuHu aHuK öegrugam Ba Kega^aK TatguM cu^ara KypcaTKu^gapuHu ogguHgaH öamopar Kugum, pe^agamrapum yTa MyxuM Ba gog3ap6 Macaga xucoögaHagu. YKyB ^apaëHu ^yga MypaKKaö TexHogoruK ®;apaëH ôyguô ,yHga xo3upru nafiTga Kyngaö эgeмeнтgap my Kagap naMÖapnac öoFgaHraHKu ,6at3u эgeмeнтgapнннг o3ruHa y3rapumu öomKagapuga MyxuM y3rapumgapura oguö Kegagu.YKyB ^apaëHuHuHr cu^ar Me3oHgapura Kyn xoggapga KaM pacмнfigmтнpнgagн.By эca TatguM TexHogoruagapuHu omuMaggamrapum Ba Ha3opaT cu^araHu öomKapum HyKTau Ha3apugaH TatguM cu^araHu öomKapum Basu^agapuHu maKagarnupumra UMKOH ôepMafigu.^acTgaô TatguM cu^araHu omupumHu MareMaraK MogeggamTupumHu ypraHum B.M.EeKTepeB,A.A Уxтомcкнfi,CT.fflaцкнfi TOMoHugaH oguö öopugraH.YKyB ^apaëHuHu caMapagu Ba cu^arnu öomKapum ^aw ymöy ^apaëHHu fiurapgu gapa^aga TaBcu^goBHu MareMaraK Mogeggap MaB^yg öygcaruHa aMagra omupum MyMKuH öygagu.AMMo 3aMoHaBufi TagKuKoTgapga

April 21-22

326

^^pecialists^n^heFleldOfTranspOr^

ишлатиладиган математик моделлаштириш усули йитарлича ривожланмаган.Бунинг асосий сабаби:кисман муаммонинг янгилиги туфайли ва моделлаштириш объектининг мураккаблиги туфайлидир.Хрзирги вактда ушбу тадкикотларга булган кизикишлар тобора ортиб

бормокда.Н.Ф.Талийзина,П.Я.Галперин,в.П.Беспалко тадкикотларида укув жараёнини самарали ва сифатли режалаштириш ва бошкариш факат ушбу жараённи йитарли даражада тавсифловчи математик моделлар мавжуд булгандагина мумкин.Уларнинг асарларида замонавий тадкикотлар тахлили утказилиб ,амалий ишланмаларда фойдаланилган баъзи моделлар куриб чикилади(график моделлар ва эхтимолий моделлар).Олий таълимда таълим сифатини бошкариш нуктаи назаридан тизимнинг ажралмас кисми сифатида укув жараёнинг сифати куриб чикилади[7].. Бу холда хатто укув технологияларини математик тавсифлашга уриниш мутахассисларга таълим сифатини бошкариш муаммоларини тахлил килиш ва хал килишга умумий юл топишга имкон беради.Таълим фаолиятининг асосий натижалари табиатда эхтимолликдир.Факат жуда узок келажакда бахоланиши мумкин булган ва

Демак, утказилган ушбу илмий тадкикотдан маълумки, мамлакатимизда амалга оширилаётган таълим тизимидаги ислохотлар ва уларни янада жадаллаштириш масалалари, таълим тизимини бошкаришда инновациялардан кенг фойдаланиш, янгича укитиш усуллари, техника ва технологияларини амаллий фаолиятда кулланишини таъминлаш каби долзарб вазифаларни бажариш конун устуворлиги, адолатпарварлик ва узвийлик тамойиллари асосида олиб борилиб, бу борадаги таргибот ишлари ОАВ, ижтимоий назорат ва социал институтлар, махалла ва фукароларнинг узини узи бошкариш органлари фаолияти билан чамбарчас богликдир.

Хулоса килиб айтганда, бугун япон муъжизасини таълим ва илмга асосланганлигини урганиш, глобал тараккиёт шароитида ракобатлашувга мос келадиган касбий махорати ва маънавий кудрати юкори булган кадрларни тайёрлаш тизимини кайта куриб чикиш, айникса, олий ва урта махсус таълим муассасаларининг бошкарув тизимини кибернетик ёндашув йули билан такомиллаштириш, аникроги Узбекистонда таълим тизимининг бир бутун автоматлаштирилган тизимини яратиш ва жорий этиш давр талабидир.

April 21-22

327

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-377-383

P

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси" тугрисида"ги Фармони. - Тошкент, 2019.

2. Математические структуры и моделирование. Омск: ОмГУ, 1999. - № 3. -С. 109-124.

3. Математическое моделирование. Проблемы и результаты / Отв.ред.изд.: О.М.Белоцерковский, В.А.Гущин. - М.: Наука, 2003. - 478 с. (Росс. АН; Информатика: неограниченные возможности и возможные ограничения). - С.

4. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. - М.: 1987. - С.56-59.

5. Костенко К.И. Моделирование информационной системы оценки качества образования / К.И.Костенко, С.Д.Некрасов// Университетское управление: практика и анализ. - 2003. - № 3(26). - С. 77-83.

6. Узбекистонда таълим сифатини оширишга нималар туси; булмокда?-хттпс://кун.уз/неwс/2020/04/19/озбекистонда-талим-сифатини-оширишга-нималар-тосик-болмокда-тахлилий-сухбат

7. Назарова Д.Ж.Повышения эффективности духовно-нравственного воспитания в системе образования /Н.Ж. Назарова ,Г.А.Абдуганиева //Экономика и социум -2019.-№11(66).-с.495-500

475-476.

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.