CC BY
62
© 2009
T. Szutkowski
JEDNOSTKI PAREMIOLOGICZNE Z KOMPONENTEM
onomastycznym w praktyce leksykograficznej (wspóLczesnosc i perspektywy)
Widoczne w ostatnim czasie coraz zywsze zainteresowanie j^zykoznawców przystowiami i innymi jednostkami prowerbialnymi zaowocowato licznymi opracowaniami naukowymi, w których dokonuje si$ analiza niezwykle bogatego i róz-norodnego materiatu j^zykowego w wielu, cz^sto bardzo rózni^cych si$ od siebie, aspektach badawczych. Potrzeb^ odr^bnego potraktowania paremii — co w petni zas-tuguje na uznanie — dostrzegaj^ organizatorzy mi^dzynarodowych konferencji naukowych, poswi^caj^c im samodzielne rozdziaty w drukowanych zbiorach pokonferencyjnych [Фразеология и когнитивистика2008: 309—369].
Z kolei w praktyce leksykograficznej obserwujemy nieco wolniejszy przyrost nowych stowników i opracowañ w porównaniu z dosc obszern^ bibliografía prac teoretycznych z zakresu paremiologii. Potrzeb^ takich nowych zbiorów pare-miologicznych w srodowisku naukowym j^zykoznawców (i nie tylko wsród specjalistów) odczuwa si$ coraz widoczniej. Niestety liczne istniej^ce do tej pory stowniki praktycznie tylko powielaj^ zgromadzony i opracowany juz uprzednio material faktograficzny. Wi^kszym modyfikacjom nie ulega nawet sam jego uktad i metoda opisu. S^ to tzw. antologie o charakterze popularnonaukowym [Mastowscy 2001], zbudowane — w przypadku j^zyka polskiego — w oparciu gtównie o korpus «Nowej ksi^gi przystów polskich» [Nowa ksi^ga przystów... 1969]. W niektórych opracowaniach ich autorzy zdecydowali si$ na pewne „unowoczesnienie" dotychczasowych zbiorów, porz^dkuj^c materiat paremiologiczny w uktadzie tematycznym ([Зимин, Спирин 2005], [Swierczyñska 2001], [Hermann, Syjud 2005]), stosuj^c uktad alfabetyczno-gniazdowy wedtug kryterium tzw. dominanty leksykalno-semantycznej ([Жуков 2000], [Mastowscy 2000]), niekiedy równiez wt^czaj^c przystowia w sktad stowników frazeologicznych [Wielki stownik frazeologiczny PWN z przystowiami 2005]. Na szczególn^ uwag^ zastuguje oryginalny i nowatorski „Stownik przystów czyli przystownik" autorstwa Katarzyny Ktosiñskiej [Ktosiñska 2004], w którym zamieszczone przystowia zostaty opatrzone wnikliwym komentarzem, podane zostaty ich definicje, wyjasnione pochodzenie, przytoczone synonimy i antonimy. Mozna z powodzeniem stwierdzic, ze jest to pierwsze na polskim rynku wydawniczym opracowanie, w którym tak duzy nacisk zostat potozny na aspekt wielostronnego j^zykoznawczego i kulturologicznego opisu jednostek paremiologicznych.
W ostatnich latach zacz^ty ukazywac si$ takze pierwsze stowniki paremiologiczne dwu- i wieloj^zyczne ([Вальтер, Мокиенко 2006], [Rosyjsko-polski stownik paremiologiczny 2001], [Styputa 2003], [Swierczyñscy 1998]), w których autorzy skupili si$ zwtaszcza na ustaleniu optymalnych ekwiwalentów, opracowuj^c ich stosown^ klasyfikacj^.
O tym, jak niezwykle róznorodny i jednoczesnie ztozony w kompleksowym opisie leksykograficznym jest materiat paremiologiczny, swiadczy wieloelementowy system
parametrow opisowych. Mozna w nim wyroznic nast^puj^ce charakterystyki przystow [Zmarzer 2001: 258]: 1) prototyp semantyczny (model lub inaczej inwariant seman-tyczny), 2) klasa ideograficzna, 3) typ znaczenia, 4) etymologia, 5) rejestr stylistyczny, 6) kontekst socjokulturowy, 7) struktura syntaktyczna, 8) organizacja rytmiczna, 9) stopien niepodzielnosci, 10) stopien adaptacji literackiej, 11) stopien adaptacji sro-dowiskowej, 12) stopien przektadalnosci, 13) warianty leksykalno-semantyczne, 14) warianty uzualne, 15) warianty formalno j^zykowe, 16) typ frekwencji, 17) status etnokulturowy, 18) status artystyczny, 19) asocjacje historyczno-kulturowe, 20) poten-cjat tekstotworczy. Sposrod tak licznych i roznorodnych parametrow opisu wybor odpowiedniego ich zestawu — w zaleznosci od potrzeb i celu, jaki przyswieca autorowi stownika — nie jest z pewnosci^ zadaniem tatwym. Ponadto wymaga niezwykle pogt^bionej analizy i to zarowno w aspekcie synchronicznym, jak i diachronicznym.
Analiza komponentowa, tak powszechna w badaniach wspotczesnej idiomatyki ([Nowakowska 2005], [Tyrpa 2005]), wydaje si$ zasadna takze w odniesieniu do jednostek paremiologicznych. Metoda ta pozwala bowiem zbadac mechanizmy motywacyjne, jakie zdecydowaty o ostatecznym ksztatcie semantycznym i funkcjonalnym danej jednostki lub grupy jednostek. Problem ten dotyczy zwtaszcza komponentow onomastycznych, ktorych frekwencja w zasobie paremiologicznym jest znaczna [Szutkowski 2009]. Oprocz tego nazwy wtasne jako komponenty paremii zastuguj^ na uwag$ ze wzgl^du na swoje znaczenie etnokulturowe, istotne zwtaszcza w badaniach lingwokulturologicznych.
Wspotczesna praktyka leksykograficzna jednoznacznie wskazuje na niemalze marginalne potraktowanie jednostek paremiologicznych z komponentem onomastycznym w stownikach dwuj^zycznych. W «Rosyjsko-polskim stowniku paremiologicznym» jest ich zaledwie cztery: Jak Kuba Bogu, tak Bog Kubie > Каков до Бога, таков и от Бога; Przyszta kryska na Matyska ^ Есть и на чёрта гром; Wolnoc, Tomku, w swoim domku ^ Всякий чёрт в своём болоте ворочай; Uczyt Marcin Marcina, a sam gtupijak swinia ^ Дурак дурака учит, а оба не смыслят.
Ekwiwalenty tych czterech polskich przystow oznaczone zostaty jako cz^sciowe, niepetne, o czym swiadczy juz sam brak komponentu onomastycznego w rosyjskich odpowiednikach.
Takze tylko nieliczne jednostki paremiologiczne z komponentem onomastycznym uwzgl^dnia stownik «500 gebräuchliche russische Sprichtwörter mit ihren deutsche und polnischen Parallelen» [Koszewska, Kierzkowska, Kowalik, Ledwon, Walter 2006], np.: Nie przyszta gora do Mahometa, przyszedt Mahomet do gory > Если гора не идёт к Магомету, то Магомет идёт к горе; Wolnoc, Tomku, w swoim domku > В своём доме как хочу, так и ворочу; Zakochanemu i koza Diana > Любовь зла — полюбишь и козла.
Nieco wi^ksz^ liczb^ omawianych jednostek zawiera stownik Ryszarda Styputy [Styputa 2003], np.: Kazda Agata ma swoje tarapata ^ У каждого своя забота; Od swiqtej Anki chtodne wieczory iporanki ^ От святой Анны утром холодненько, да и вечером не тепленько; Jak kotek po ptocie, tak Maciek Dorocie ^ Генеральской курице племянник; Na swiqtego Grzegorza idzie zima do morza ^ Святой Григорий зиму за море гонит; Co wie Grzes, to i cata wies ^ Скажешь курице, а она всей улице; Czego Jas siq nie nauczy, tego Jan nie bqdzie umiat ^ Чему Ваня не научился, того Иван не выучит; Kazda Kasia trafi na swego Jasia ^ Всякая невеста для своего жениха родится;
Kazimierz Wielki zastat Polskq drewnianq, a zostawit murowanq ^ Казимир Великий — король строитель: до него Польша была деревянной, а после него стала каменной; Nie trzeba byto do tego Napoleona ^ А ларчик просто открывался; Za króla Olbrachta wyginqta szlachta ^ В царстве короля Ольбрахта перегибла шляхта; Wart Pac pataca, a patac Paca ^ Два сапога — пара; Wolnoc, Tomku, w swoim domku ^ Хозяин в дому, что медведь в лесу; Wyszedtjak Zabtocki na mydle ^ Остался на бобах <с носом>.
Warto w tym miejscu zwrócic uwag$ na fakt, ze wspótczesne dwuj^zyczne stowniki paremiologiczne uwzgl^dniaj^ zaledwie minimaln^ cz^sc ogólnego zasobu paremii z komponentem onomastycznym, który liczy ogótem — w j^zyku rosyjskim i polskim — okoto 3500 jednostek. Ekscerpcja materiatu faktograficznego byta przeprowadzona na podstawie dwóch fundamentalnych dla obu j^zyków zbiorów paremiologicznych: «Пословицы русского народа» В.И. Даля [Даль 2004] oraz «Nowej ksi^gi przystów i wyrazeñ przystowiowych polskich» [Nowa ksi^ga przystów... 1969].
Tak raz^ca dysproporcja ilosciowa od razu sktadnia do refleksji nad przyczynami takiego zjawiska. S^ one niew^tpliwie róznorodne i dotycz^ wielu aspektów leksy-kograficznej praktyki konstruowania stowników paremiologicznych. Mi^dzy innymi odczuwa si$ brak dostatecznie dobrze opracowanej teorii motywacji semantycznej paremii z uwzgl^dnieniem szczególnie nazw wtasnych, która powinna stanowic teoretyczny fundament podejmowanych dziatañ w tym zakresie. Dobór odpowiednich i jednoczesnie optymalnych parametrów opisu leksykograficznego stanowi kolejny problem do rozwi^zania. Dogt^bne rozeznanie w charakterze analizowanego materiatu leksykograficznego pozwoli na dalszym etapie wytyczyc realnie mozliwe do osi^gni^cia cele konstruowanego opracowania.
Projektowany model odr^bnego dwuj^zycznego stownika jednostek paremiologicznych z komponentem onomastycznym powinien wi^c — naszym zdaniem — uwzgl^dniac nie tylko aspekt ekwiwalencji, ale takze problem mozliwie petnego opisu lingwokulturologicznego, zwtaszcza w odniesieniu do genezy danej nazwy wtasnej, jej zwi^zków z realn^ lub fikcyjn^ postaci^-nosicielem, miejscem, obiektem itd. Zwi^zek pomi^dzy pierwotn^ tresci^ onimiczn^ danego onimu a jej pózniejsz^ transformaj na poziomie jednostki paremiologicznej najtatwiej zauwazyc na przyktadzie przystów genetycznie powi^zanych z Biblia czy mitologi^, np. Хозяин в дому, как Авраам в раю; Ева прельстила древом, простонала чревом; Адам грех сотворил — рай затворил; На луне Каин убивает Авеля, брат закалывает брата вилами; Poczqwszy od Adama to ka¿dy cztowiek ktama; Z Adamowego idziemy wszyscy rodu; Kto z ludzmi nieszczerze, Judaszem go witaj; Ubit sprawq jak Judasz w Wielki Piqtek. W jednostkach tego typu bowiem zwi^zek danego komponentu onomastycznego z etymonem jest czytelny. Sytuacja komplikuje si$ natomiast w tych przypadkach, w których ta swoista relacja, odpowiedniosc ulega zatarciu. Tutaj z kolei z pomoc^ mog^ przyjsc grun-townie przeprowadzone badania historyczno-etymologiczne.
Niew^tpliw^ trudnosc w opisie leksykograficznym sprawi^ przystowia kalendarzowe, powi^zane scisle z warunkami spoteczno-przyrodniczymi danego terytorium, oraz przystowia, w których utrwality si$ fakty historyczne, takze charakterystyczne tylko dla jednej, konkretnej spotecznosci. Z kolei komentarz kultu-rologiczny tych jednostek zrodzi koniecznosc odwotania si$ do faktów z zamierzchtej juz nierzadko przesztosci.
Powodzenie tego tak potrzebnego projektu leksykograficznego b^dzie zalezato od
wielu roznorodnych czynnikow. Nie ulega jednak w^tpliwosci, ze ta tak bardzo rzucaj^ca si$ w oczy luka na stownikowym rynku wydawniczym winna byc jak najszybciej wypetniona.
LITERATURA
Вальтер Х., Мокиенко В. Русско-немецкий словарь пословиц с европейскими соответствиями. — Greifswald: Ernst-Moritz-Arndt-Universität, Institut für Slawistik, 2006.
Даль В.И. Пословицы русского народа. — М.: Рус. яз.: Медиа, 2004.
Жуков В.П. Словарь русских пословиц и поговорок. — Изд. 7-е, стер. — М.: Рус. яз., 2000.
Зимин В.И., Спирин А.С. Пословицы и поговорки русского народа. Большой толковый словарь. — Изд. 2-е, стер. — Ростов-н/Д.; М.: Феникс; Цитадель, 2005.
Селиверстова Е.И. Пословица и контекст: прошлое и настоящее в лексикографическом аспекте // Frazeografia stowianska / red. nauk. M. Balowski i W. Chlebda. — Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, 2001. - S.249—256.
Фразеология и когнитивистика: материалы 1-й Междунар. науч. конф. (Белгород, 4-6 мая 2008 г.): в 2 т. / отв. ред. Н.Ф. Алефиренко. — Белгород: Изд-во Белгородского гос ун-та, 2008. — Т.2. Идиоматика и когнитивная лингвокультурология.
Hermann B., Syjud J. KsiQga przystow. — Chorzow: Wyd. Videograf Edukacja, 2005.
Ktosinska K. Stownik przystow czyli przystownik. Pochodzenie, znaczenie, zastosowa-nie. — Warszawa: Wyd. Swiat Ksi^zki, 2004.
Koszewska A., Kierzkowska E., Kowalik E., Ledwon A., Walter H. 500 gebräuchliche russische Sprichtwörter mit ihren deutsche und polnischen Parallelen / red. T. Menzel. — Greifswald: Ernst-Moritz-Arndt-Universität, Institut für Slawistik, 2006.
Mastowscy D.W. KsiQga przystow polskich. — K^ty: Wyd. Antyk, 2001.
Nowa ksi^ga przystow i wyrazen przystowiowych polskich / red. nauk. J. Krzyzanowski. — T.1—4. — Warszawa: Wyd. Panstwowy Instytut Wydawniczy, 1969.
Nowakowska A. Swiat roslin w polskiej frazeologii. — Wroctaw: Wyd. Uniwersytetu Wroctawskiego, 2005.
Rosyjsko-polski siownik paremiologiczny / red. nauk. J. Lukszyn. — Warszawa: Katedra J^zyköw Specjalistycznych UW, 2001.
Styputa R. Stownik przystow i powiedzen rosyjsko-polski, polsko-rosyjski. — Warszawa: Wyd. Wiedza Powszechna, 2003.
Szutkowski T. Nazwa wtasna w strukturze jednostek paremiologicznych (na materiale j^zyka rosyjskiego i polskiego). — Szczecin, 2009 (w druku).
Swierczynska D. Przystowia s^... na wszystko. — Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2001.
Swierczynscy D.A. Stownik przystow w osmiu j^zykach. — Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1998.
Tyrpa A. Frazeologia somatyczna. — Jask: Wyd. Leksem, 2005.
Wielki stownik frazeologiczny PWN z przystowiami / oprac. A. Ktosinska, E. Sobol, A. Stankiewicz. — Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005.
Zmarzer W. Systematyzacja paremii w stowniku dwuj^zycznym // Frazeografia stowianska / red. nauk. M. Balowski, W. Chlebda. — Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, 2001. — S.257—263.
PAREMIAS WITH PROPER NAME COMPONENT IN LEXICOGRAPHY (CURRENT STATUS AND PROSPECTS)
T. Shutkovski
The article deals with lexicographic description of paremias containing an onomastic component. The author thinks that there is a need to compile a special bilingual dictionary which in parallel with paremia's meaning explanation will contain comprehensive linguistic and cultural characterization of onomastic components.
© 2009
Т.Г. Бочина
ПАРЕМИКА В СЛОВАРЕ МОТИВОВ РУССКОГО ФОЛЬКЛОРА
В конце ХХ — начале XXI в. в лингвистике наблюдается активное развитие лексикографической теории и практики, что проявляется не только в количестве издаваемых словарей, но и в значительном расширении их репертуара, в появлении словарей, новых по предмету описания, способам и формам представления материала. Заметно оживились лексикографические исследования и в области русского фольклора ([Хроленко 1992], [Никитина 1993], [Бобунова 2004]). Необходимо признать, что создание лингвистических словарей, конкордансов и тезаурусов различных жанров народной поэзии ([Никитина 1993], [Бобунова 2006]), опережает разработку словарей фольклористического типа. Говоря о словаре фольклора, имеем в виду лексикографическое описание мотивов, общих мест, символов устного народного творчества.
В свое время Н. Крушевский писал: «Одно мировоззрение народа сменяется другим, но в силу <...> живучести, осколки прежнего мировоззрения не умирают, а продолжают жить, амальгамируясь с новым. Таким образом, новые народные произведения не возникают в строгом смысле слова, а складываются из давно существовавшего материала», поэтому в них, «как и в музыкальных произведениях, встречаются постоянно одни и те же м о т и в ы, т.е. стереотипные приемы, варьирующиеся весьма незначительно» [Крушевский 1876: 21]. В связи с этим справедливо мнение тех ученых, которые в качестве основной единицы словаря фольклора видят мотивы [Путилов 1994] и символы (ср.: [Потебня 1914]).
Представляется, что словарь фольклора должен быть разножанровым и отражать мотивы не только как типичные сюжетные схемы какого-либо одного жанра фольклора, но и как общие места традиционного словесного творчества, обязанные своим существованием цитатному механизму и межжанровым взаимодействиям. В лексикографическом описании мотивов, характерных для рус-
