CC BY
0ISSN 2181-4» Impakt faktor 5.1
WWr '"aoowy*
IZOMERLAR VA GOMOLOGLARNI O'RGANISH METODIKASI Xabibova Sarbinaz Berikbaevna
O'zbekiston Respublikasi IlVning Qoraqalpoq akademik litseyi o'qituvchisi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 15-February 2024 yil Ma'qullandi: 18- February 2024 yil Nashr qilindi: 23- February 2024 yil
KEY WORDS
Izomerlar, gomologlar, fizik analiz, kimyoviy analiz, infraqizil spektroskopiya, mass-
spektrometriya, xromatografiya, qiyosiy tahlil, sintez,
transformatsiya, farmatsevtika sanoati, oziq-ovqat sanoati, kimyo sanoati.
Ushbu maqolada organik kimyoda izomerlar va gomologlarni o'rganish usullari tahlil qilinadi. Asosiy e'tibor kimyoviy tahlil, spektral tahlil, xromatografiya, mass-spektrometriya, termal tahlil, kristallografiya va fizik-kimyoviy usullar kabi turli xil analitik usullarga qaratilgan. Izomerlar va gomologlarni o'rganishda har bir usulning xususiyatlari, ularning afzalliklari va cheklovlari ko'rib chiqiladi. Organik birikmalarning turli sinflarini o'rganish uchun ushbu usullarni qo'llash misollari ham ko'rib chiqiladi. Mazkur maqola izomerlar va gomologlarni o'rganish usullari haqidagi ma'lumotlarni tizimlashtirish va umumlashtirish, shuningdek ularning organik kimyo uchun ahamiyatini
aniqlashga qaratilgan. Izomerlar, kimyoviy formulalari o'zaro bir-biriga teng bo'lmagan, ammo kimyoviy shakllari bir-biriga o'xshash molekulalar hisoblanadi. Bunday molekulalar, bir-biriga o'xshash atomlar va ularning tartibiga ega, ammo ularning ko'rsatilishi o'zaro farqli bo'lgan molekulalar hisoblanadi [2].
Gomologlar esa o'zaro bir-biriga o'xshash kimyoviy formulaga ega bo'lgan, ammo uzunlik yoki massa o'rtasida qarama-qarshi tartib o'rnasiga ega bo'lgan molekulalar hisoblanadi. Gomologlar, bitta yoki bir nechta o'xshash kimyoviy gruppalardan iborat bo'lgan molekullar ketma-ketliklarida yoki bir-biriga yaqin bo'lganlar uchun ishlatiladi [5].
Izomerlar va gomologlarni o'rganish uchun bir nechta usullar mavjud bo'lib, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Teorik darslar: Izomerlik va gomologlik konseptlarini izohlash, ularning turlari va xususiyatlari haqida ma'lumot berish.
2. Misollar va amaliy mashqlar: Molekulalarni tahlil qilish va izomerlik yoki gomologlikni aniqlash uchun misollar va mashqlar yechish.
3. Model ishlatish: Molekulalar modellar yordamida molekulalarni fizikaviy ravishda ko'rish, ularni tortish va qayta qurish jarayonlarini model orqali tushuntirish.
4. Tahlil va solishtirish: Izomerlar va gomologlar orasidagi farqlarni tushunish uchun
molekulalarni tahlil qilish va ularga solishtirish.
5. Ma'lumot olish vositalari: Kitoblar, darsliklar, internet manbalari va darslar orqali qo'llanish [4].
Izomeriyaning bir necha turlari mavjud, jumladan, strukturaviy (tuzilish izomerlari turli xil molekulyar tuzilishga ega), geometrik (atomlarning fazoviy yo'nalishidagi farqlar), optik (qutblangan yorug'lik tekisligini aylantirish qobiliyatidagi farqlar) va boshqalar hisoblanadi. Organik birikmalarni tahlil qilish spektral tahlil (masalan, Infraqizil spektroskopiyasi, Yadro magnit rezonansi spektroskopiyasi), xromatografiya, massa spektrometriyasi va boshqalar kabi turli usullar va asboblardan foydalanishni talab qiladi. Bu usullar organik birikmalarni aniqlash va tavsiflash, tuzilishini aniqlash, xossalari va reaktivligini o'rganish imkonini beradi. Izomeriyani o'rganish va organik birikmalar tahlili turli sohalarda, masalan, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoati, polimerlar kimyosi, agrokimyo va boshqalarda katta ahamiyatga ega. Izomeriyani tushunish va organik birikmalarni tahlil qilish qobiliyati olimlar va mutaxassislarga yangi materiallar, dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishda va turli ilmiy-texnik muammolarni hal qilishda yordam beradi [1].
Har xil turdagi izomerlarni aniqlash va tavsiflash imkonini beruvchi izomeriyani o'rganishning bir necha usullari mavjud. Asosiy usullardan ba'zilari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Spektral tahlil:
- Infraqizil (IQ) spektroskopiya: molekulalarning infraqizil nurlanish bilan o'zaro ta'sirini o'rganish imkonini beradi, bu esa molekuladagi bog'lanish xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.
- Yadro magnit-rezonans (YMR) spektroskopiyasi: molekuladagi atom yadrolarini o'rganish va ularning kimyoviy muhitini aniqlash imkonini beradi.
2. Xromatografiya:
- Gaz va suyuqlik xromatografiyasi: Aralashmaning tarkibiy qismlarini tahlil qilish va identifikatsiya qilish uchun ajratish imkonini beradi.
3. Mass-spektrometriya:
aniqlashda yordam beradi.
4. Rentgen strukturaviy tahlil:
- Strukturaviy izomeriyani o'rganishda foydali bo'lishi mumkin bo'lgan molekulaning uch o'lchovli tuzilishini aniqlash imkonini beradi.
5. Optik usullar:
- Polarizatsiya optikasi: Polarizatsiyalangan yorug'likning tekis aylanishini o'rganishga imkon beradi, bu optik izomeriyani o'rganishda foydalidir.
6. Kimyoviy reaksiyalar:
- izomerlarning reaktivligini, turli reagentlar ta'sirida bir-biriga o'tishlarini o'rganish. Gomologlikni o'rganish uchun quyidagi usullar ishlatiladi:
1. Gomologlar ketma-ketliklarining tartibi: Gomologlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tushunish uchun, ularning kimyoviy formulalari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlar va bu bog'liqlarning o'zgartirilgan gomologlar ketma-ketliklari qisqa va uzun bo'ylab o'rganiladi.
2. Gomologlar seriyalari: Gomologlar seriyalarini o'rganish orqali, gomologlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik va ulardagi kimyoviy almashuvlarni tushunishga yordam beradi. Masalan, alkollar, alkinalar, yoki karboksilik asitlar gomologlar seriyalariga misollar hisoblanadi.
- Molekula va uning qismlari massasini aniqlash
3. Laboratoriyada amaliyotlar: Gomologlar tayanch molekulalar o'rtasidagi xususiy bog'liqlarni o'rganish uchun, laboratoriyada gomologlar ketma-ketliklarini tayyorlash va ularning kimyoviy xususiyatlarini o'rganishga imkon beriladi.
4. Grafik modellar va ma'lumotlar bazalari: Gomologlik tushunish uchun, grafik modellar va ma'lumotlar bazalari yordamida gomologlar seriyalari va ularning xususiyatlari o'rganiladi.
5. Mashq va topshiriqlar: Gomologlikni tushunish uchun, masala topshiriqlar, masalalar va mashqlar yechish yordamchi bo'ladi. Bu mashqlar gomologlar ketma-ketliklarining tartibini va ularning xususiy bog'liqlarini tushunishga imkon beradi [3].
Ushbu usullarning kombinatsiyasidan foydalanish gomologlarni to'liqroq va aniqroq o'rganish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tuzilishi va xatti-harakatlarida qonuniyatlarni o'rnatish imkonini beradi.
Xulosa. Izomerlar va gomologlarni o'rganish organik kimyoda muhim o'rin tutadi, turli birikmalarning strukturaviy va funksional xususiyatlari haqida tushuncha beradi. Kimyoviy analiz, spektral analiz, xromatografiya, mass-spektrometriya, termik analiz, kristallografiya va fizik-kimyoviy usullar kabi turli xil analitik usullar izomer va gomologlarni to'liq va aniq o'rganish imkonini beradi. Izomerlar va gomologlar orasidagi farqlarni, ularning xossalari va kimyoviy reaksiyalardagi xatti-harakatlarini tushunish organik kimyoning rivojlanishi va birikmalarni fan va texnikaning turli sohalarida qo'llash uchun katta ahamiyatga ega. Tahlil usullarini to'g'ri tanlash va olingan ma'lumotlarni talqin qilish molekulalarning tuzilishini o'rnatish, ularning xossalari va qo'llanilishini aniqlash imkonini beradi. Izomerlar va gomologlarni o'rganish kimyoviy tadqiqotlarning muhim bosqichi bo'lib, organik birikmalarning tuzilishi haqidagi bilimlarni kengaytirishga yordam beradi va kimyoda keyingi kashfiyotlar uchun yangi imkoniyatlar ochadi.
I ^Sl ^Sl Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdusamatov A., Mirzayev R., Ziyayev R. Organik kimyo. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari talabalari uchun o'quv qoilanma. T., « 0 'qituvchi», 2010.
2. Nishonov M., Mamajonov Sh., X o'jayev V. Kimyo o'qitish metodikasi. T., « 0 'qituvchi», 2002.
3. Rahmatullayev N.G. Kimyo o'qitish metodikasi fanidan ma'ruzalar matni. T., TDPU 2007.
4. Silverstein, R. M., Webster, F. X., & Kiemle, D. J. (2005). Spectrometric identification of organic compounds. John Wiley & Sons.
5. Skoog, D. A., Holler, F. J., & Crouch, S. R. (2017). Principles of instrumental analysis. Cengage Learning.
