CC BY
20Жамият ва инновациялар –
Общество и инновации –
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
History of belbog wrestling
Shuhratbek ISAKOV 1
Andijan State University
ARTICLE INFO ABSTRACT
Article history: Wrestling is a safe and simple type of martial art as it prohibits
Received January 2021 any painful, punching and suffocation techniques, battle under
Received in revised form the belt. Still, the battles are very dynamic and look great. The
15 January 2021 struggle embodied centuries of philosophy and values such as
Accepted 20 February 2021
respect for the opponent and humanity, honesty and the ability.
Available online
7 March 2021 This martial art is one of the youngest international sports and is
gaining popularity all over the world. According to the rules
Keywords: established in wrestling, the two athletes battle one by one. The
Wrestling art of wrestling has been known in many nations since ancient
Belt wrestling times. Widespread, especially in Greece, it has been a regular
Greek wrestling
feature of the ancient Olympics.
Freestyle wrestling
Judo 2181-1415/© 2021 in Science LLC.
Sambo This is an open access article under the Attribution 4.0 International
"Umid nihollari" (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
"Barkamol avlod"
"Universiada"
Belbog’li kurash vujudga kelish tarixi
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар: Kurash - bu jang san'atlarining xavfsiz va sodda turidir,
Kurash chunki u har qanday og'riqli, zarba va bo'g'ilish usullarini
Belbogʻli kurash
Yunonrum kurashi
taqiqlaydi, kamar ostida joylashgan. Shunga qaramay, janglar
Erkin kurash juda dinamik va ajoyib ko'rinishga ega. Kurash ko'p asrlik falsafa
Dzyudo va raqibga hurmat va insonparvarlik, halollik va oxirigacha bora
Sambo olish kabi qadriyatlarni o'zida mujassam etgan. Ushbu jang
"Umidnihollari" san'ati eng yosh xalqaro sport turlaridan biri bo'lib, butun
"Barkamolavlod"
"Universiada"
dunyoda ommalashib bormoqda. Kurashda belgilangan qoidaga
muvofiq ikki sportchining yakkama-yakka olishadi. Kurashish
sanʼati koʻp xalqlarda qadim zamonlardan buyon maʼlum.
Ayniqsa Yunonistonda keng tarqalib, qadimgi olimpiada
musobaqalaridan doimiy oʻrin olib kelgan.
1Senior Lecturer, Andijan State University, Faculty of Physical Culture, Department of "Interfaculty Physical Culture
and Sports", Andijan, Uzbekistan
E-mail: [email protected]
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
История белбогской борьбы
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова: Борьба - безопасный и простой вид боевого искусства,
Борьба так как запрещает любые болевые, удушающие и
Борьба на поясах
Греческая борьба
удушающие приемы, бой под поясом. Тем не менее, бои
Вольная борьба очень динамичные и выглядят отлично. Эта борьба
Дзюдо воплотила многовековую философию и такие ценности, как
Самбо уважение к противнику и человечность, честность и
«Умид нихоллари» способности. Это боевое искусство является одним из самых
«Баркамол авлод»
«Универсиада».
молодых международных видов спорта и набирает
популярность во всем мире. По правилам, установленным в
борьбе, два спортсмена сражаются один за другим.
Искусство борьбы было известно многим народам с древних
времен. Широко распространенный, особенно в Греции, он
был регулярным элементом древних Олимпийских игр.
Kurash - bu jang san'atlarining xavfsiz va sodda turidir, chunki u har qanday og'riqli,
zarba va bo'g'ilish usullarini taqiqlaydi, kamar ostida joylashgan. Shunga qaramay, janglar
juda dinamik va ajoyib ko'rinishga ega. Kurash ko'p asrlik falsafa va raqibga hurmat va
insonparvarlik, halollik va oxirigacha bora olish kabi qadriyatlarni o'zida mujassam etgan.
Ushbu jang san'ati eng yosh xalqaro sport turlaridan biri bo'lib, butun dunyoda
ommalashib bormoqda. Chet elda ular kurash haqida rasman 1992 yilda Kanadada bo'lib
o'tgan dzyudo bo'yicha jahon chempionatida bilib oldilar. Bu erda o'zbek polvonlar kurash
bo'yicha ko'rgazmali chiqishlarni namoyish etishdi. Keyin bunday chiqishlar Yaponiyada,
Hindistonda, Buyuk Britaniyada, hatto kichik Monakoda ham kurash musobaqalarida
bo'lib o'tdi.
Milliy Kurashning xilma-xil koʻrinishlari Gretsiya, Italiya, Yaponiya, Turkiya, Eron,
Afgʻoniston, Rossiya, Oʻzbekiston, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon, Qozogʻiston va boshqa
mamlakatlarda mavjud. Zamonaviy sport Kurashining asosiy qoidalari XVIII asr oxiri - XIX
asr boshlarida Yevropaning bir necha mamlakatlarida ishlab chiqildi. 1912-yil Xalqaro
havaskorlar Kurash federatsiyasi (FILA) tuzildi (hozir unga 144 mamlakat, Oʻzbekiston
1993-yildan aʼzo). Xalqaro maydonda sport Kurashining yunonrum kurashi, erkin kurash,
dzyudo, sambo va boshqa turlari keng tarqalgan. Keyingi yillarda oʻzbek kurashi ham
alohida Kurash turi sifatida dunyo miqyosida tan olina boshlandi. Kurash insonni kuchli,
epchil, chidamli va irodali qilib tarbiyalash vositalaridan biri hisoblanadi. Shifokorlar
nazorati ostida 12 yoshdan Kurash bilan shugullanishga ruxsat etiladi. Kurash azaldan
oʻzbek turmush tarzining uzviy qismi boʻlganligini arxeologik topilmalar, tarixiy
qoʻlyozmalar tasdiqlaydi. Qadimgi Baqtriya (Oʻzbekiston janubi) hududidan topilgan jez
davriga oid silindrsimon sopol idishda ikki polvon va ulardan biri ikkinchisini chalayotgani
tasvirlangan. Shu davrga mansub boshqa arxeologik topilmada esa polvonlarning Kurash
usullarini namoyish qilayotgani aks ettirilgan. Bu noyob topilmalar miloddan 1,5 ming yil
ilgari ham Kurash ajdodlarimiz turmush tarzining bir qismi boʻlganidan dalolat beradi.
Yunon yozuvchisi Klavdiy Elian (II-III asr) va boshqa tarixiy shaxslarning yozishicha, shu
hududda umr kechirgan sak qabilasi qizlari oʻzlariga kuyovni yigitlar bilan Kurashib
tanlaganlar. Keyinchalik qizlar kuyovni shart koʻyish yoʻli bilan aniqlashgan va bu shartda
Kurash musobaqasi boʻlgan. Bunga oʻzbek xalq qahramonlik dostoni -„Alpomish“dagi
261
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
Barchin shartlarini misol qilib koʻrsatish mumkin. Ulardan biri ikki Kurashuvchining biri
oʻz raqibining belbogʻidan ushlab oʻziga tortadi, shu bilan birga oʻz raqibidan qutulishning
chorasini qiladi…“. Bu taʼrif zamonaviy Kurash qoidalariga yaqindir. Shuningdek, Mahmud
Koshgʻariyning „Devonu lugʻotit turk“, Alisher Navoiyning „Hamsa“, „Holoti Pahlavon
Muhammad“, Zayniddin Vosifiyning „Badoyeʼ ul-vaqoyeʼ“, Husayn Voiz Koshifiyning
„Futuvvatnomai sultoniy“, Zahiriddin Muhammad Boburning „Boburnoma“ asarida
Kurash haqida qimmatli maʼlumotlar bor. IX-XVI asrlarda Kurash xalqoʻrtasida keng
ommalashgan. Shudavrda Pahlavon Mahmud, Sodiq polvon qabilar Kurash dovrugʻini
oshirishgan.
Oʻzbek xalq yakka kurashining belbogʻli kurash deb nomlangan turi ham bor. Unga
ham taalluqli koʻplab arxeologik topilmalar va tarixiy qoʻlyozmalar mavjud. Bundan 5 ming
yil ilgari davrga mansub qad. Mesopotamiya hududidan topilgan haykalchada belbogʻli
Kurash usulida musobaqalashayotgan polvonlar tasvirlangan. Xitoyning qad. „Tan-shu“
qoʻlyozmasida Fargʻova vodiysida toʻylar, sayllar Kurash musobaqalarisiz oʻtmasligi
yozilgan. Ahmad Polvon, Xoʻja polvon va shahri Kurash Kurashning ana shu turida shuhrat
qozonishgan (19-asr oxiri — 20-asr boshi). Chorizm istilosi va shoʻrolar davrida oʻzbek
milliy kurashini xalq turmush tarzidan sunʼiy ravishda siqib chiqarishga harakat qilindi.
20-asrning 90-yillari oxiriga kelib bu urinishlarga barham berildi. 1991 yilda kurashchilar
sulolasi vakili, bir necha kurash turlari boʻyicha xalqaro miqyosda sport ustasi Komil
Yusupov oʻzbekcha kurashning xalqaro andozalarga moslangan quyidagi qoidalarini
ishlab chikdi: Kurash tushuvchilar 14 x 14 m dan 16x 16 m gacha boʻlgan, chetroq qismi
qizil rangli „xavfli chiziq“ bilan belgilangan koʻk-yashil tusli Kurash gilamida tik turgan
holatda bellashadilar. Gʻolib ishlatilgan usullar va maydondagi xatti-harakatlariga
qoʻyiladigan baholarga qarab aniqlanadi. kurashda boʻgʻish, raqibga ogʻriq beruvchi usullar
qoʻllashga ruxsat etilmaydi, Kurashuvchilarning biri koʻk, ikkinchisi yashil rangli yaktak
(ayollar yaktak ichidan oq rangli futbolka) kiyadi, belga eni 4—5 sm li tasma (belbogʻ)
bogʻlanadi, erkaqlar 60, 66, 73, 81, 90, 100 kg va 100 kg dan ziyod, ayollar 48, 52, 57, 63,
70, 78, va 78 kg dan ziyod vazn toifalarida Kurashadilar (bolalar, oʻsmirlar, oʻspirinlar,
yoshi ulugʻlar va qizlar musobaqalarida ham yosh xususiyatlari hisobga olingan holda vazn
toifalari belgilanadi). Xalqaro Kurash assotsiatsiyasi (1KA)ning 2003 yil Toshkentda
oʻtgan kongressi har bir uchrashuvning qizgʻin boʻlishini taʼ-minlash maqsadida rasmiy
musobaqalarda bellashuv vaqtini 3 min. qilib belgiladi. Ishlatilgan usullarga bajarilishiga
mos ravishda „chala“, „yonbosh“, „halol“ baholari, qoidaga zid harakatlarga esa „tanbeh“,
„dakki“, „gʻirrom“ jazolari beriladi. Kurashuvchi „halol“ bahosini olsa (yoki raqibi „gʻirrom“
bilan jazolansa) bu uning gʻalabasini bildiradi. Ikki bor „yonbosh“ bahosini olish (yoki
raqibining ikki bor „dakki“ deya jazolanishi) ham gʻalabani anglatadi. „Chala“ baholari
hisobga olib boriladi va h. Kurash Bahrlar tengligida oxirgi baho olgan Kurash-chiga
gʻalaba beriladi, Kurashchilarning baho va jazolari soni teng holatda baho ustunlikka ega
boʻladi, jazolar soni teng boʻlsa oxirgi jazo olgan magʻlub hisoblanadi, agar barchasi teng
(yoki baho va jazo olinmagan) boʻlsa, gʻolib hakamlarning koʻpchilik ovoziga koʻra eʼlon
qilinadi.
Belbog’li kurashi ("maqsadga halol yo'l bilan erishish" deb tarjima qilingan). Ushbu
milliy Kurash turkiy xalqlar uchun an'anaviy bo'lib, u rasman jahon olimpiya bo'lmagan
sport tarmog'iga kiritilgan va YuNESKO tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Tatarlar va
boshqirdlar o'rtasida belbog'li Kurash kuresh, turklar guresh, qozoqlar kurasi deb ataladi.
Taxminan uch yarim ming yil ilgari zamonaviy O'zbekiston hududida paydo bo'lgan. U
262
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
qadimiy afsonaviy "Alpomish" eposida tasvirlangan, u yerda u jang san'atining eng keng
tarqalgan va sevimli turi sifatida qayd etilgan. Tarixchi va faylasuf Gerodot o'zining "Tarix"
asarida Kurashni, qadimgi O'zbekistonning boshqa urf-odatlari va urf-odatlari qatorida
batafsil bayon etgan.
Avitsena bu jang san'atlarini nafaqat tana, balki ruh uchun ham foydali deb
hisoblagan. Buyuk sarkarda Amir Temur kurashni o'zining yengilmas qo'shinlari askarlari
uchun jismoniy tarbiya va o'zini himoya qilish dasturiga kiritdi. Bundan tashqari, yirik
janglar oldidan janglar bo'lib o'tdi: urushayotgan tomonlarning jangchilari ularda
birlashdilar. Bunday janglar oxirida qo'shin qo'mondonlari sulh tuzib, jangni bekor qilgan
holatlar bo'lgan.
Kurash nafaqat jang san'ati turi, balki turli bayram va bayramlarda ommaviy o'yin-
kulgi edi. Ushbu jang qoidalariga ko'ra janglar Beshik-tuy, Xatna-kilish, Fotixa-tuy, Nikox-
tuy, Morning palov, 27 ko’pkari kabi bayramlarda hanuzgacha davom etmoqda. Alisher
Navoiy, Mahmud Qoshg'ariy, Zaxiriddin Muhammad Bobur va boshqa shoir va yozuvchilar
o'z asarlarida Kurash haqida yozdilar.
Ko'p asrlar davomida kurashining qoidalari, shuningdek texnikasi, an'analari va
falsafasi avloddan avlodga o'tib kelmoqda. Ammo kurashga oid barcha ma'lumotlarni
tizimlashtirish va umumlashtirishga urinishlar bo'lmadi, chunki har bir oila va mahalla
barcha zarur bilimlarga ega edi. Bundan tashqari, kurash Markaziy Osiyo chegaralaridan
hech qachon chiqib ketmagan, va faqat o'tgan asrning saksoninchi yillarida sambo, dzyudo
va, albatta, kurash qoidalariga ko'ra taniqli Kurashchi bo'lgan Komil Yusupov Kurashni
tiklash uchun so'zlab berdi va o'zbek Kurashini o'rgana boshladi. Uning tadqiqotlari va
ilmiy ishlarining maqsadi Kurash bo'yicha xalqaro standartlarga to'la mos keladigan
universal qoidalarni ishlab chiqish edi. Kurash dastlab O'zbekistonda tiklana boshladi va
mamlakatning ayrim mintaqalarida jang san'ati bo'yicha turli xil qoidalar amal qildi. Ming
yillik an'analar sinchkovlik bilan o'rganilib, ularning asosida vazn toifalari aniqlandi,
o'zbekcha halol, yonbosh, tazim, dakki va imo-ishoralar so'zlariga asoslangan
terminologiya, kurash davomiyligi, kurashchilar va hakamlar uchun forma. Bir so'z bilan
aytganda, qadimiy xalq o'yin-kulgini zamonaviy sport turiga aylantirish uchun zarur
bo'lgan barcha narsalar.
Bugungi kunda yangi sport tashkilotchilari kurashning barcha turlarini davlat
darajasida tiklashni boshladilar. Bunda umuman sportni rivojlantirishga, xususan,
kurashni rivojlantirishga O'zbekiston birinchi prezidenti I.A.Karimov Respublika kurash
assotsiatsiyasining faxriy raisi etib saylangan. Avvalo, uning faol ishtiroki bilan milliy
sportimiz nafaqat taniqli, balki dunyoning ko'plab mamlakatlarida mashhur bo'lib qoldi.
28 Nafaqat bolalar va o'smirlar sport maktablarida, balki umumta'lim maktablarida,
kollejlarda Kurash bo'limlari tashkil etilayotgani quvonarlidir. O'zbekiston davlat jismoniy
tarbiya institutida kurash bo'limi ochildi, izlanishlar olib borilmoqda. Butun O'zbekiston
bo'ylab kurashni yaxshi ko'radigan ikki milliondan ortiq odam bor.
Belbog’li kurash uch bosqichli "Umidnihollari", "Barkamolavlod", "Universiada"
respublika sport o'yinlari ro'yxatiga kiritilgan. Kurashchilar o'rnidan turib, bir-birining
orqasidan, ikkinchisini qo'ltig'idan va belbog'idan ushlab o'zaro ushlaydilar. Qisqasi, biz
raqibning belbog'ini ikkala qo'limiz bilan ushlaymiz. Siz uni qo'yib yuborolmaysiz, chunki
buning uchun jarima ballari beriladi. Erda Kurash yo'q. Agar polvon poldan tushsa, raqibga
bitta ochko beriladi. Agar polvon tizzasini erga tekkizsa, raqibga ham ishora qiladi. Tos
suyagi yoki elkasiga otish uchun bitta nuqta. Yonboshni yon tomonga uloqtirish uchun
263
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
ikkita ball. Dzyudoda bo'lgani kabi, toza otish uchun ham, aniq g'alaba halol. Jang 5 daqiqa
davom etadi yoki 6 ochko tugaguniga qadar. Kurashda gilam (tatami) xavfsiz zonasida
boshlangan va gilam xavfli chizig'idan tashqarida tugaydigan usul baholanadi.
Kurashning asosiy qoidalari juda oddiy. Tanlov qalinligi kamida 5 sm bo'lgan
maxsus gilam matosida o'tkaziladi, bu erda ishchi zona (markazda joylashgan), himoya
zonasi va ularni ajratib turadigan "passiv zona" belgilanadi. Ikki ishtirokchi ish joyida
birlashadi. Jang o'tkaziladigan yagona pozitsiya - bu tik turgan holat. Kurashchining
vazifasi raqibni orqasiga uloqtirish; aynan shu Kurashdagi natija sof g'alaba deb
hisoblanadi. Ushbu vazifa uchun faqat hakamlar tomonidan baholanadigan uloqtirishlarga
ruxsat beriladi. Musobaqalar Olimpiya tizimi bo'yicha takroriy bahslarsiz o'tkaziladi. 29
kurashi formasiga keng oq shim va keng ko'ylak kiradi. Shaklning ajralmas qismi bu belbog
mato belbog' bo'lib, raqibni ushlab turish qulayligi uchun ishlatiladi. Belbog yumshoq
matodan yasalgan, uning uzunligi 180-220 sm, kengligi 50-70 smni kiyib, kimonodan bir
oz kengroq qilib, mahkam bog'lamaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Усмонхужаев Т. С., Арзуманов С.Г. и др. Ф и зическое воспитание в школе. И зд.
„ Медицина 44, Т., 1987.
2. Jismoniy tarbiya yangi tahrirdagi D TS o‘quv dasturi. „ Nurbekrash servis“ . Т., 2004.
3. Xo'jayev F.X., Usmonxojayev Т.S. Boshlangkich sinflarda jismoniy tarbiya darslari.
,,O'qituvchi“ . Т., 1996.
4. Usmonxojayev T.S., Meliyev X.A. Milliy harakatli o‘yinlar. ,,O’qituvchi“ Т., 2000.
5. Usmonxojayev T.S., Normurodov A.N. va boshqalar „210 harakatli o‘yinlar M.DJI.
2001.
6. Usmonxojayev T.S. va boshqalar. Bolalar va o'smirlar sport nazariyasi va uslubiyati.
Ilm-Ziyo. 2007-y.
7. Aliyev M.B., Usmonxojayev T.S., Sagdiyev X.X. Sport o’yinlari Futbol. Ilm -Ziyo.
2007.
8. Karimov М., Usmonxojayev T.S. Xoreografiya mashqlari, badiiy gimnastika va
harakatli o ‘yinlar. Ilm -Ziyo. 2005.
9. Usmonxojayev T.S. va boshqalar. (Kasb-hunar kollejlari uchun o 'quv –qo’llanma).
,,O’qituvchi. 2005.
10. Usmonxojayev T.S. Jismoniy tarbiya va sport mashg'ulotlari. „O’qituvchi“ 2005.
264
