CC BY
11
УДК 80
DOI10.24412-2413-2004-2022-4-97-105
ИСТИОРА ВА НАКЩИ ОН ДАР СОЗМОНИ ВОХИДХОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ЗАБОНИАДАБИИМУОСИРИ ТОЦИКИ
МЕТАФОРА И ЕЕ РОЛЬ В ФОРМИРОВАНИИ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ СОВРЕМЕННОГО ТАДЖИКСКОГО ЛИТЕРА ТУРНОГО ЯЗЫКА
METAPHOR AND ITS ROLE IN PHRASEOLOGICAL UNITS FORMATION OF MODERN TAJIK LITERARY LANGUAGE
Дустзода Хрмрохон Цумъа, Донишгощ миллии Тоцикистон, дотсент, мудири кафедраи забони адабии муосири тоцикй. (Тоцикистон, Душанбе)
Дустзода ХамрохонДжума, доцент, зав. кафедрой современного таджикского литературного языка Таджикского национального университета (Таджикистан Душанбе)
Dustzoda Hamrokhon Juma, Tajik National University, assistant professor, head of the department of modern tajik literary language. (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: [email protected]
Накши истиора дар созмони ВФ забони адабии муосири тоцик баррасй шудааст. Истиораи забони дар баробари дигар воситауои тасвири бадей дар ташаккули воуидуои фразеологии забони тоцикй нацши муассир дорад ва ин гуна фразеологизмуоро метавон воуидуои фразеологии истиоравй унвон кард. Истиораи таркиби ифодауои рехта ба воситаи мацоз сурат гирифта, ифодаи хубтару беутари мафуум дар воуиди фразеологй мебошад, ки миёни онуо аз ягон циуат умумияти монандй ба назар мерасад. Зоуиршавии онро дар воуидуои фразеологй метавон ба равшан ва пушида цудо намуд, ки дар бархе аз онуо истиорашаванда сарфи назар мешавад. Хулоса шудааст, ки ба монанди ташбеу ва муболига истиора низ дар мундарицаи маъноии воуидуои фразеологй тобишуои гуногуни маъноиро ба вуцуд меорад.
Калидвожах;о: истиора, истиораи забонй, воуидуои фразеологии истиоравй, мафуум, калима, маъно, истиораи равшан, истиораи пушида
Рассматривается роль метафоры в формировании ФЕ современного таджикского языка таджикском языке. Отмечается, что лингвистическая метафора, наряду с другими тропами, играет важную роль в формировании фразеологических единиц таджикского языка и такие фразеологизмы можно назвать фразеологическими единицами, основанными на метафоре. В устойчивых выражениях метафора проявляется посредством переносного значения и является наиболее оптимальным способом выражения понятия в ФЕ, в которых наблюдается какое-либо сходство. Метафору во фразеологических единицах можно разделить на открытую и скрытую, в некоторых из них предмет метафоры игнорируется. Сделан вывод, что в смысловом содержании фразеологических единиц метафора, наряду с сравнением и гиперболой, создаёт различные семантические оттенки.
Ключевые слова: метафора, лингвистическая метафора, фразеологические единицы, концепт, слово, переносное значение, открытая метафора, скрытая метафора
Linguistic metaphor, alongside with other tropes plays an important role phraseological units formation of the Tajik language and such phraseological units can be called phraseological
- 97 -
units based on metaphor. The metaphor of set expressions is manifested through a figurative meaning and is the most optimal way of expressions of concept in phraseological units in which any similarity is observed. The appearance of metaphor in phraseological units can be divided into open and hidden in some of them the subject of metaphor is ignored. Metaphor, alongside with comparison and hyperbole creates various semantic shades in semantic content of phraseological units.
Key-words: metaphor, language metaphor, phraseological units based on metaphor, concept, word, meaning, open metaphor, hidden metaphor
Дар натори дигар воситахои тасвири бадей, ки дар созмони вохидхои фразеологии забони точикй на^ш доранд, истиора низ хамчун воситаи серистеъмол дар ташаккули сохтор ва маънои онхо мав^еи мухимро сохиб аст. Хдрчанд дар сарчашмахои илмй ин навъи воситаи муассирии суханро ба чумлаи санъатхои бадей нисбат дода, онро бештар дар забони назм баррасй намудаанд, вале бояд таъкид намуд, ки он хамчун воситаи мухимми маъносоз дар сохтори вохидхои забон, аз чумла калима ва вохидхои фразеологй низ ба мушохида мерасад. Танхо дар ин маврид зарур аст, ки миёни истиораи забонй ва истиораи мундаричаи шеър фар^ гузошта шавад.
Пеш аз хама, истиораи забонй моли забони наср буда, ба калима ва вохидхои фразеологй хос аст. Агар дар калима доираи зохиршавии он вобаста ба имкониятхои сохториву маъноии он махдудтар бошад, дар вохиди фразеологй ифодаи он як андоза васеътар, равшантар ва пуробуранг сурат мегирад. Дар истиораи вохидхои забон дарачаи баланди бадеияте, ки ба истиораи адабиёт хос аст, дида намешавад. Он дар шакли нисбатан махдуди зохиршавй дар калима ва вохиди фразеологй ба таври образноку муъчаз ифода гардида, воситаи маъносоз ба хисоб меравад. Хосатан ин вазифаи истиора дар мундаричаи маъноии вохидхои фразеологй, ки имконияти бештари зохиршавии онро доранд, баръало мушохида мешавад. Чунончи, нархи сабзию пиёзро напурсидан «саросемавор, фавран», аз пода пеш чанг кардан «^абл аз амал ё ходисае хабар расондан», дар сояи бекорй хобидан «аз холати бекориву танбалй хузур ёфтан»:
- Как намедихад! - Махмудов нархи сабзию пиёзро напурсида, зуд гуши телефонро гирифт [II, 12, 239]. Сад афсус, ки аз пода пеш чанг карда будаам [II, 10, 45]. Агар танбалон ва танпарварон медонистанд, ки кор чй гуна бадани касро сахт мекунад ва дили касро хузур медихад, хеч гох дар сояи бекорй намехобиданд [II, 1, 35].
Истиораро метавон ба хайси навъи махсуси мачози забонй донист, ки дар холати хаммаъноии мафхумхои гуногун, ки маънои яке ба дигаре мегузарад, зохир мешавад. «Истиора навъи мачоз аст, ки дар асоси он маънои як калима ба калимаи дигар ба нисбати хамшафатии шайъхои ифодакунандаи ин маънохо, ки дар фазо ва замни муайян ба вучуд омадаанд, мекучад» [I, 7, 54].
Истиораи забонй ало^аи миёни мафхумхои гуногун ва сатхи зохиршавии онхоро таъмин мекунад. Онро метавон хамчун падидаи махсуси забонй маънидод намуд, ки дар натичаи ифодаи он як сатхи муайяни маъной ба сатхи дигари маъной мегузарад ва дар баробари ин шабохати онхо аз ягон чихат бо^й мемонад. Дар ин замина истиора баъзан ба ифодаи сатххои гайриму^аррарии мафхум даст меёбад, ки онхо дар алохидагй вучуд дошта наметавонанд. Дар ин холат онро ба сифати унсуре шарх додан мумкин аст, ки бо ёрии он сатххои баландтари зохиршавии мафхум ба даст меоянд. Маълум аст, ки мафхумхое, ки барои шуури мо дастрасанд, баъзан имкониятхоеро фарохам меоранд, ки боиси дастрасй ба мафхумхои мураккаб ва хатто азмиёнрафтаи забонй мегардад. Айнан хамин вазъиятро дар
сатхи зохиршавии мафхумхо ба тавассути истиораи забонй метавон бар;арор намуд, ки он ба му;аррар намудани аломатхои мухимму барчастаи мафхумхо сабаб мегардад.
Истиораи забонй хамчунин шакли махсуси зохиршавй дорад, ки он, пеш аз хама, ба тафаккури мантией ва имкониятхои дарку шуури инсон ало;аманд аст. Ашёву ходисахоро бо номхои худашон номгузорй накарда, истиора дар мундаричаи онхо тобишхои маъноиеро ошкор месозад, ки барои мафхумхои дар холати му;аррарй ;арордошта хос нестанд. Ба таври дигар, он хамчун муайянкунанда ва бавучудоварандаи тобишхои маъной дар мундаричаи маъноии мафхум хизмат мекунад. Зохиршавии истиораи забонй дар вохидхои фразеологии забон хамон инъикоси як мафхум ба чои мафхуми дигар, як мундаричаи маъной бар ивази мундаричаи маъноии дигар ва як сатхи ифодаи тафаккур дар нисбати сатхи дигари тафаккур мебошад. Танхо бояд хотиррасон намуд, ки чунин зохиршавй на дар доираи калимахои забон, балки дар сатхи фразеологизмхо сурат мегирад, ки онхо мафхумро дар дарачаи нисбатан баланди зохиршавй ;арор медиханд.
Добили зикр аст, ки хам муха;;и;они адабиётшинос ва хам забоншинос вазифаи истиораро як медонанд ва онро бештар дар калимахои забон чустучу намудаанд. Масалан, онро олимони риштаи адабиётшиносй навъе аз санъатхои маънавй дониста, мохияти онро ба орият гирифтани маънии калима донистаанд [I, 3, 9, 11, 12].
Дар илми забоншиносии муосир низ олимони хоричиву ватанй ба мохияти забонии истиора ва вазифахои он таваччух зохир намудаанд. Тахлилхо нишон медиханд, ки чамъбасти назарияхои илмии онхо бар пояи хамон назарияхои машхуреанд, ки аксарияти муха;;и;он бар он хамфикранд. Танхо фар; дар ин аст, ки олимони забоншинос истиораро дар вохидхои забон ба сифати унсури мухимми маъносоз маънидод намудаанд. Чунончи, муха;;и;и рус Бесарабова Н.Д. истиораро хамчун ходисаи забонй дар калимахои забон воситаи мухимми созмондихандаи маънохои гуногун дониста, таъкид менамояд, ки он дар баробари дигар троп (воситахои тасвири бадей - ХД)-хо семемахои (тобишхои маъной -Х.Д.) гуногунро ба вучуд меорад ва дар хамин асос вазифаи забонии он ичро мегардад [I, 2].
Олимон Малцева Л.И. ва Еремеева Е.В. бошанд, асли баромади истиораро бо истилохи метафора аз забони юнонй дониста, маънои онро "инти;ол, гузариш" шарх додаанд. Дар хамин асос онхо истиораро хамчун калима ва ифодае маънидод намудаанд, ки дар заминаи мувофи;ати ашёву ходисахо аз руйи ин ё он аломати зохирй бо маънои мачозй истифода мешаванд. "Пас, барои он ки истиора ба вучуд ояд, бояд ну;таи муносиби хамхудудии ду ашё ё ходиса аз руйи ягон аломат ошкор карда шавад. Асоси истиораро метавонад аломатхои гуногуни ба хам мувофи;, аз ;абили шакл, хачм, ранг, хислат, арзиш, мав;еъ ва гайра ташкил диханд" [I, 6, 11].
Муха;;и;и забони арабй Эль сабрути Р.Р. бошад, истиораро дар калимахои нут;и арабй чузъе аз мачоз дониста, ;айд менамояд, ки дар зохиршавии он воситахои ташбехкунанда иштирок намекунанд. Аломатхои барчастаи ашёхои хамхудуд ба таври му;оиса дар як калима чамъбаст мегарданд ва он хеле равшану оммафахм аст. "На;ши асосиро дар миёни мачозхо истиора ишгол мекунад. Он образи васеи объекти тасвиршавандаро месозад. Истиора ташбехи ихтисоршуда махсуб меёбад, зеро дар сохтори он пайвандаки ташбехкунанда дида намешавад ва унсурхои му;оиса дар як калима чой мегиранд» [I, 13, 124].
Дар забоншиносии точик низ вобаста ба истиора ва вазифахои он дар вохидхои забон баъзе ;айдхо мушохида мешаванд [I, 4, 5, 7, 10]. Масалан, профессор Х. Мачидов истиораро хам ба калима ва хам ба вохидхои фразеологй нисбат медихад ва зохиршавии онро дар ин вохидхо ба тарзи гуногун медонад. Агар дар калимахо истиора дар натичаи гузаштани маънои як калима ба калима дигар дар натичаи хамхудудй ё хамшафатии онхо ба вучуд ояд,
дар вохидхои фразеологй чунин зохиршавй ба тарзи дигар сурат мегирад. Дар онхо истиора бо сабаби ба чои як мафхум истифода шудани мафхуми дигар пайдо мешавад ва бояд миёни онхо наздикие бошад [I, 8].
Забоншинос Ахадов Xj. бошад, истиораро дар асоси назарияхои олимони адабиётшинос тахлил намуда, ^айд медорад, ки харчанд он як навъи мачози забонй бошад, хам вале бо баъзе нишонахо аз он фар^ дорад. Он хамчун воситаи ^увватдихандаи фикр ва мафхум истифода шуда, бештар ба таносуби сухан вобастагй дорад [I, 1, 34].
Дар рисолаи доктории Султонова Р.М., ки ба вазъи лингвистии воситахои услубии забонхои точикй ва русй бахшида шудааст, назарияхои илмии мухавдщон вобаста ба истиора дар чунин шакл чамъбаст гардидаанд:
1. Истиора - ин воситаи муассири сатхи лугавй мебошад, ки дар та^симоти калимахо бо маънои мачозй дар асоси мувофи^ати онхо бо дигар калимахо ифода меёбад. 2. Ду навъи истиораро чудо мекунанд - истираи равшан ва пушида. Мохияти истиораи равшан танхо дар ишорат ба образ ё мафхум ифода мегардад, ки хангоми му^оиса бо мафхуми аввала калимаи нави дорои маънои мачозй ба вучуд меояд. Дар мавриди истиораи пушида ин ё он аломати муайяншавандаи мафхум хамчун илова ба худи муайянкунанда фахмида мешавад. 3. Ч,их,ати фар^кунандаи истиораи пушида он мебошад, ки дар чараёни мачозонидан на муайянкунанда хамчун истиораи равшан, балки калимаи муайяншаванда номбар карда мешавад [I, 10, 39].
Ба ин тари^, истиора хамчун воситаи тасвири бадей хам дар калимахо ва хам вохидхои фразеологй мушохида гардида, ифодаи он дар фразеологизмхои забон ба чанд чихат ало^аманд аст, ки онхоро ба таври зайл баррасй намудан мумкин аст:
Пеш аз хама, мавчудияти истиора дар вохиди фразеологй бо он ма^сад аст, ки бар ивази мафхум, ашё, ходиса ё амали муайян, ки метавонад дар забон дар ^олаби калима, ибора, таркиб ва хатто чумлаи одй вучуд дошта бошад, ибора, таркиб ва чумлаи рехтаву устуворе истифода мешавад, ки хамон мафхумро пуробуранг ва барчаста тасвир намуда, хамзамон аз руйи ягон хусусият бо он наздикй дорад. Махз хамин нукта, яъне ^аробати маъной аз ягон пахлу миёни мафхуми одй ва мафхуми дар вохиди фразеологй тачассумёфта макаки асосии зохиршавии истиораро дар фразеологизмхои забон ташкил медихад. Дар харду холат низ хадафи асосй ифодаи мафхум аст, вале тафовут танхо дар сатху дарачаи ифодаи он аст. Агар инъикоси барчаставу равшантари мафхуми муайян дар ^олаби калима ва дигар вохидхои забон нагунчад, пас онро метавон ба тавассути вохиди фразеологй пешниход намуд. Хдрчанд ^олаби вохиди фразеологй низ махдудият дорад, вале дар ин маврид имкониятхои васеи мундаричаи маъноии он метавонанд ба зохиршавии истиора кумак расонанд. Аз ин чост, ки унсури истиораро мо на дар мундаричаи сохтории фразеологизм, балки бештар дар мундаричаи маъноии он эхсос менамоем. Масалан, дар вохидхои фразеологии навъи ба дили касе алов афтод "касе бе^арор, безобита шуд", ангушти ^айрат газидан "хайрон шудан, дар хайрат мондан", тарбуз аз баFали касе афтид "умеди касе барбод рафт, касе ноумед шуд" ки ифодаи барчастаи мафхумхои муайян мебошанд, зохиршавии истиора махз ба пахлуи маъноии онхо вобаста мебошад:
Аз гапхои охирини Истад ба дилам алов афтод [II, 13, 10]. ... он ^адар чуст чолок харбу зарб мекунад, ки кас ангушти ^айрат мегазад [II, 13, 84]. Тарбуз аз баFалатон меафтаду «хай дарег, сад афсус, чаро хамин гап ба майнаи худам пештар наомад?» гуфта худ ба худ хайрон мешавед [II, 9, 124].
Му^аррар шудааст, ки мавчудияти истиора ба монанди дигар воситахои маъносоз дар мундаричаи вохиди фразеологй чанбаи ифодаи обуранг ва майлхои иродавии онро ^увват мебахшад. Агар дар вохидхои фразеологии муболигавй чунин холат ба тасвири гайриво^еии
мафхум иртибот дошта бошад, дар вохидхои фразеологии истиоравй онро мо дар доираи ифодаи мачозии чузъхои таркибии вохиди фразеологй бо ма;сади ифодаи хубтару бештари мафхуми мавриди назар мушохида карда метавонем. Истиора, ки монанди дигар воситахои тасвири бадей ба воситаи мачоз зохир мешавад, дар фразеологизмхо вазифаи забонии худро вобаста ба ифодаи барчастаи мафхум анчом медихад. "Истиора мисли ташбех дар рохи барчаста ифода гардидани фикр хизмат карда, иборахои фразеологии истиоравй дар заминаи ифодахои пуробуранг ва ба хамагон фахмои истиоравй ба вучуд меоянд" [I, 4, 55]. Ба таври дигар, вохидхои фразеологии истиоравй хамон ифодаи мафхуманд, вале дар шакли як андоза пуробуранги бо чилохои гуногун орододашуда. Инро хангоми му^оисаи вохидхои фразеологии истиоравй бо маънохои мафхумии онхо дарк намудан мумкин аст: ба да^он об гирифтан - "хомуш истодан", чашм об додан - "аз тамошои зебоие бахра гирифтан", димоFи касе сухт - "касе ранчид" ва монанди инхо:
Диловар, ки фарзанди хамин чост, ба да^он об гирифта нишастааст [II, 3, 107]. ... барфи бомашонро пок мекард ва хамаи ин бахонахое буд, ки чашм об дщад [II, 4, 283]. -Ман, муаллим, ба зарари фарзандонам кор намекунам, - димоFи падар сухт [II, 7, 21].
Дар баштари сарчашмахои илмй истиораро бо ташбех ало;аманд дониста, онро навъе аз ташбехи пушида низ маънидод кардаанд [I, 3, 9, 11, 12]. Чунин холати арзёбй ба он нисбат аст, ки агар дар ифодаи мафхуми ташбехшаванда хама воситахои ташбехсоз иштироки фаъол дошта бошанд, пас истиора дар заминаи ифодаи барчастаи ашёву ходиса раванди му^оисаро низ аз сар мегузаронад ва ин холат бе иштироки воситахои ташбехсоз сурат мегирад. Махз хамин чихат фар;и истиораро аз ташбех му^аррар месозад. Метавон истиораро дар ин маврид зикри монандшавии мафхум бидуни унсурхои ташбехсоз маънидод намуд.
Назария мазкурро дар вохидхои фразеологии истиоравй вобаста ба он тахлил намудан мувофи; аст, ки дар онхо лахзахои му^оисаи мафхум дар сатхи нисбатан баландтар зохир мешаванд ва ин сатхро метавонад фразеологизм дар худ ошкор созад. Яъне нуктаи мехварии ифодаи хубтари мафхумро ба тарщи истиора унсури му;оиса ташкил медихад, ки он дар сурати ифодаи рехтаву устувор ва бе ёрии воситахои созмондихандаи му;оиса зохир мегардад. Махз тобиши му;оисаи мафхум метавонад дар вохиди фразеологй унсури истиораро ба вучуд орад. Масалан, агар дар вохидхои фразеологии ташбехии мисли гав^араки чашм ниго^ доштан «эхтиёткорона, боэхтиром», монанди оби нова рехтан «бошаст, босуръат» иштироки хама воситахои ташбехсоз аз мавчудияти равшани му^оисаву ташбех дар мундаричаи онхо дарак дихад, пас дар вохидхои фразеологии истиоравии ба лаб кулух молидан «хомуш нишастан, сухан нагуфтан» ва чон ба чонофарин супоридан «мурдан, фавтидан» ин холат бе иштироки унсурхои зикршуда ба таври хира намоён мегардад:
- Ин бача бе ягон балову к;азо ба воя бирасаду ха;и;ати хола бифахмад, гавхораша бояд мисли гав^араки чашм нигох дорад [II, 14, 26]. - Халил суханро монанди оби нова паи хам мерехт [II, 17, 315]. - Ин кас бошанд, ба лаб кулух молиданй [II, 17, 317]. ... вай ба сутуни бетонии гузаргохи рохи охан бархурда, хамоно чон ба чонофарин месупурд [II, 16, 80].
Вохидхои фразеологии истиоравй ба монанди дигар навъхои фразеологй дар заминаи хамхудудии унсурхое ба вучуд меоянд, ки бори асосии ифодаи истиора ба муносибати манти;ии миёни онхо ало;аманд аст. Дар ин холат метавон аз чузъхои истиорашаванда ва сохибистиора ёдовар шуд, ки дар зохиршавии истиора дар мундаричаи вохидхои фразеологй на;ши асосй доранд. Истиорашаванда дар ин маврид хамон ;олаби вохиди фразеологй мебошад, ки истиора шудааст ё ба таври дигар мафхумеро истиора намудааст. Яке аз нишонахои асосии истиора дар он аст, ки истиорашаванда бояд аз руйи ифодаи хусусият, аломат ва дигар пахлухои хос аз сохибистиора боло истад ва он нишонахоро равшану барчаста ифода намояд. Агар чунин бартариро истиорашаванда дар худ ошкор
карда натавонад, пас истиораи таркиби онро му;аррар намудан гайриимкон аст. Яъне дар ин маврид му;оисае, ки ба зохиршавии бехтару хубтари мафхум сабаб мегардад, мавчудияти истиорашавандаро дар вохиди фразеологй таъмин мегардонад. Масалан, дар вохидхои фразеологии истиоравии зайл ;олабхои устувору маъмули онхо - борони чизеро резондан, домани чизеро сар додан ва ба чизе супоридан истиорашаванда буда, чузъхои ка^ру Fa3a6, гиря ва бойгонии хотира, ки дар таркиби онхо бо маънои лугавй омадаанд, сохибистиора мебошанд. Ин навъи вохидхои фразеологии истиоравиро фраземахои истиравй номидан дуруст аст: борони ка^ру Fазабро ба сари касе резондан «нисбати касе дар;ахр шудан, ба касе газаб кардан», домани гиряро сар додан «гиря кардан», ба бойгонии хотира супурдан «дар хотира сабт кардан» ва гайра:
Аз ин ру, намедонед борони ка^ру Fазабро ба сари кй резед [II, 16, 105]. Ва;те у фурупошии баргхои хурду заб-зардро бо чашми сар медид, аз алам ;ариб буд домани гиряро сар ди^ад [II, 16, 209]. Нигоххои нусхагирро суйи хеш дида, бояст ин лахзахои ширини хануз беномро ночор ба бойгонии хотира месупориданд [II, 2, 46].
Дар вохидхои фразеологии истиоравй ёридихандаи ташбехсоз иштирок намекунад, вале манти;ан он дар назар дошта мешавад, ки ин яке аз нишонахои фар;кунандаи фразеологизмхои истиоравй махсуб меёбад. Хамин аст, ки дар вохидхои фразеологии истиоравй дар нисбати ташбехоти фразеологй ошкор намудани истиораи таркиби он як андоза мушкилтар аст. Агар дар созмони фразеологизмхои ташбехй унсурхои ташбехшаванда, ташбехкунанда ва адоти ташбех боиси равшану барчаста ифода ёфтани тобишхои ташбехиву му;оиса дар онхо гарданд, дар вохидхои фразеологии истиоравй ин вазифаро танхо унсурхои истиорашаванда ва сохибистиора ичро мекунанд. Ало;аи миёни ин ду чузъи истиорасоз бе ифодаи ёридихандаи муайян сурат мегирад ва доимиву устувор аст. Аз ;абили ба оташи Fурури касе равFан рехтан «гурури касеро паст кардан», дар ба^ри ишк Fарк шудан «аз иш; огохй доштан, оши; будан», инони ихтиёрро аз даст додан «холати беихтиёриро гирифтан»:
Суханони хамдардии занхо гуё ба оташи Fурури Зебо равFан рехт, ки якбора даргирифт [II, 2, 168]. Уву Махбуба аллакай дар ба^ри ишк Fарк шуда буданд [II, 11, 25]. Назирзода асабй шуд, ;ариб монда буд, ки инони ихтиёрро аз даст дщад [II, 11, 218].
Вобаста ба он ки дар зохиршавии истиора истиорашаванда ва сохибистиора ё яке аз онхо иштирок мекунад, вохидхои фразеологии истиоравиро низ метавон ба ду гурух чудо намуд: вохидхои фразеологии истиоравии равшан ва пушида. Дар фразеологизмхои истиоравии равшан хама чузъхои истиорасоз иштирок намуда, истиора комил ва барчаста ифода меёбад. "Истиораи равшан хоси шеър буда, ба воситаи он шоир ма;садашро пардапушона ифода мекунад. Баъзан дар вохидхои фразеологй низ чунин истиораи равшан истифода мешавад" [I, 4, 57]. Дар ин гурухи ифодахои рехтаи истиоравй сохтори фразеологизм устувор буда, мафхум дар он ба таври равшан ифода меёбад. Дар онхо сохибистиора сарфи назар шуда, танхо истиорашаванда зикр мегардад, ки чунин омил дарки истиораро дар мундаричаи онхо як андоза мушкил мегардонад. Ин навъи вохидхои фразеологии истиоравиро метавон хамчун идиомахои истиоравй маънидод намуд, ки хама чузъхои таркибии онхо бо маънои мачозй омада, дар зохиршавии истиора кумак мерасонанд. Аз ;абили як курта гушт гирифтан "аз натичае хурсанд ва ;аноатманд шудан", муро аз хамир чудо кардан "ха;и;атро ошкор намудан", ба сари касе лой молидан "касеро фиреб додан" ва гайра:
... аз ин хабари хуш як курта гушт гирифтагй барин, дастонашро мушт кард [II, 8, 41]. - Ва ман умед дорам, ки додситон муро аз хамир чудо мекунад [II, 11, 46]. Ман писарони Лангро ёр гирифта бовар кардам, ба сарам лой молиданд [II, 15, 90].
Дар вохидхои фразеологии истиоравии пушида бошад, истиорашаванда зикр наёфта, ягон пахлу, кисм, хусусият, аломат, ё хислати барчастаи он иловатан бо сохибистиора оварда мешавад. Ин гуна вохидхои фразеологии истиоравиро колабхои фразеологй номидан ба максад мувофиктар мебошад, зеро дар онхо колаби ифода бокй монда, сохибистиораи он, ки калимаи аз маънои мачозй орй аст, пайваста иваз мешавад. Он метавонад чойи худро бо унсурхои дигари хамвазн ё калимахои дигар иваз намояд. Хамин аст, ки дар асоси колаби ягона ва тагйир ёфтани яке аз чузъхои таркибии он доираи истеъмоли ин гуна фразеологизмхои истиоравй васеъ мебошад. Барои исботи андеша, чумлаи фразеологии "риштаи ... канд (барканд)"-ро аз назар мегузаронем, ки дар шаклхои риштаи хаёл канд, риштаи су^бат канд, риштаи андеша барканд, риштаи умр канд, риштаи чон канд, риштаи ^аёт канд, риштаи ошной барканд, риштаи хотирот канд, риштаи умед канд ва гайра хеле серистеъмол аст. Маълум мегардад, ки дар ин чумлахои фразеологии истиоравии хамколаб яке аз чузъхои онхо, яъне сохибистора якзайл иваз мешавад. Агарчи миёни ин шаклхо умумияти ягона, яъне мавчудияти образи умумй дар хамаи онхо ба назар мерасад, бо вучуди ин онхоро гунахои якдигар номидан дуруст нест. Ин хамон як колаб аст ва он ба микдори муайяни калимахои хамчинс, ки ифодакунандаи мафхумхои гуногунанд, ифода меёбад:
Ин боги ман, - гуфт Махкам ва риштаи хаёли Давронро канд [II, 3, 97]. Риштаи су^баташон канда шуд, хаёлхои дурашон хам [II, 7, 351]. ... дари палата ногахон кушода даромадани чаррох ва мудири шуъбаи бемористони харбй риштаи андешаи уро барканд [II, 5, 165]. Пайкари эшони Саидчалолхон руи барф мехобид, риштаи умраш аз дасти Барзуи окипадар канда гашта [II, 6, 13]. Боз риштаи чони яке аз дасти нохалаф дар Дараи Марг канда шуд [II, 6, 59]. Баъд, ана, риштаи ^аёти у, Навруз, муфт канда мешавад [II, 6, 397]. Агар наояд, пас риштаи ошноиро бармеканад [II, 17, 305]. Нидои Мавлуда риштаи хотироти Точинисоро канд [II, 11, 99]. Риштаи умеди Усто Анвар канда шуд [II, 11, 147].
Хамин тарик, истиораи забонй аз истиора хамчун воситаи муассирии шеъру назм фарк намуда, зохиршавии он асосан дар мундаричаи маъноии калима ва вохидхои фразеологй сурат мегирад, ки дар ин миён макоми фразеологизмхо нисбатар устувор аст. Дар онхо истиора ба тавассути мачоз зохир шуда, мундаричаи маъноии вохидхои фразеологиро бо тобишхои дигари маъной пурра мегардонад.
ПАЙНАВИШТ:
I. Адабиёти илми
1. Асадов X Мафууми мацоз ва киноя дар лексикографияи тоцик/ X Асадов // Забоншиносии тоцик. - Душанбе: Дониш, 1980. - С.31-39.
2. Бессарабова, Н.Д. Метафора как языковое явление / Н.Д. Бессарабова // Значение и смысл слова /Под ред. Д.Э.Розенталя. - Москва: МГУ, 1987. - С. 156-173.
3. Бобоев Ю. Назарияи адабиёт. - Душанбе: Маориф,1992. - 372 с.
4. Дустов X. Воуидуои фразеологии ташбеуй дар забони адабии муосири тоцикй / X. Дустов. - Душанбе, 2014. - 186 с.
5. Маджидов Х. Фразеологическая система современного таджикского литературного языка /Х. Маджидов. - Душанбе: Деваштич, 2006. - 406 с.
6. Мальцева Л.И., Еремеева Е.В. Средства художественной выразительности (подготовка к ОГЭ и ЕГЭ) /Л.И. Мальцева, Е.В.Еремеева. - Москва, 2018. - 160 с.
7. Мацидов X. Забони адабии муосири тоцик. Лугатшиносй / X. Мацидов. - Душанбе, 2007. - 248 с.
8. Мацидов X. Хусусиятуои лексикй-семантикии воуидуои фразеологии феълии забони уозираи адабии тоцик (рисолаи номзадй) /X Мацидов. - Душанбе, 1968. - 249 с.
9. Рашиди Ватвот. Хадоиц ус-сеур. - Душанбе: Дониш,1987. - 121 с.
10. Султонова Р.М. Лингвистический статус стилистических средств таджикского и русского языков: сопоставительный аспект: диссертация...доктора филол. наук. -Душанбе, 2021. - 375 с.
11. Тоиров У., Ибодов Б., Тоиров Ш. Каломи мазум. - Душанбе: Шарки озод, 2005. - 453 с.
12. Шарифов Х. Каломи бадеъ. - Душанбе: Маориф, 1991. - 160 с.
13. Эльсабрути Р.Р. Экспрессивный потенциал арабской речи // Язык и культура. -Россия, Томск: Национальный исследовательский Томский государственный университет, 04.12.2018. - С. 120-133.
II. Сарчашмахр
1. Айнй С. Ёддоштуо. Душанбе: Адиб, 1990. - 352 с.
2. Гулрухсор. Занони Сабзбауор (марзи номус). - Душанбе: Адиб, 2019. - 432 с.
3. Куузод У. Писанддара. - Душанбе: Маориф, 1984. - 208 с.
4. Куузод У. Роуи паси агба. - Душанбе: Ирфон, 1987. - 384 с.
5. Мамадов К. Кофтукови цинояткор. - Душанбе: Ирфон, 1994. - 192 с.
6. Мирзо К. Марги бегуноу. - Душанбе: Адиб, 2012. - 528 с.
7. Мирзоев К. Нишони зиндагй. - Душанбе: Адиб, 1993. - 496 с.
8. Мууаббати Ю. Пайванди шикаста. - Душанбе: Ирфон, 2003. - 192 с.
9. Мууаммадиев Ф. Мууоцирон. - Сталинобод, 1959. - 192 с.
10. Мууаммадиев Ф. Одамони кууна. - Душанбе, 1963.
11. Мусо Ш. Чеураи модар. - Душанбе: Адиб, 2012. - 408 с.
12. Наимй Ц. Фоциа дар чашмасор. - Душанбе: Адиб, 1994. - 256 с.
13. Насим Р. Хонае, ки суяш мешитобам. - Душанбе, Адиб, 1993. - 224 с.
14. Самад А. Гардиши девбод. - Душанбе: Адиб, 2007. - 568 с.
15. Сорбон. Барзгар. Зуза. - Душанбе: Ирфон, 2017. - 288 с.
16. Х^амдам А. Оби зери ях. - Душанбе: Ирфон, 2011. - 272 с.
17. Чалил Р. Асаруои мунтахаб. Ц.2. Шуроб. - Душанбе: Адиб, 1988. - 464 с.
Reference literature:
I. Scientific literature
1. Ahadov H. The Notion of Metaphor and kinoya in Tajik Lexicography // Tajik Linguistic Studies. - Dushanbe: Knowledge, 1980. - pp. 31-39.
2. Bessarabova, N.D. Metaphor as a Linguistic Phenomenon // Value and meanings of word / under the editorship of D.E. Rosenthal. - M. : Moscow State University, 1987. - pp. 156-173.
3. Babaev Yu. Theory of Literature. - Dushanbe: Enlightenment, 1992. - 372pp.
4. Dustov H. Phraseological Units of Analogy in Modern Tajik Literary Language. -Dushanbe, 2014. - 186pp.
5. Majidov Kh. Phraseological System of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Devashtich, 2006. - 406pp.
6. Maltseva L.I., Yeremeeva E.V. Means of Artistic Expression (preparation for OSE and ESE). - Moscow, 2018. - 160 pp.
7. Majidov H. Tajik Modern Literary Language. Dictionary. - Dushanbe, 2007. - 248 pp.
8. Majidov H. Lexical-Semantic Peculiarities of Present Tense Phraseological Units of Modern Tajik Literary Language: candidate dissertation in philology: 10.02.22. -Dushanbe, 1968. - 249 pp.
9. Rashid Vatvot. Hadaiq us-sehr. - Dushanbe: Knowledge, 1987. - 121 pp.
10. Sultanova R.M. Linguistic Status of Stylistic Means of Tajik-Russian Languages: comparative aspect (doctoral dissertation). - Dushanbe, 2021. - 375pp.
11. Toirov U., Ibodov B., Toirov Sh. Meaningful Word. - Dushanbe: The Freedom of Orient, 2005. - 453 pp.
12. Sharifov Kh. Creative Word. - Dushanbe: Enlightenment, 1991. - 160pp.
13. Elsabruti R.R. Expressive Potential of Arabic Language // Language and Culture. - Russia, -Tomsk: National Research Tomsk State University, 04.12.2018. - pp. 120-133.
III. Sources
1. Aini S. Reminiscences. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1990. - 352pp.
2. Gulrukhsor. Women of Sabzbahar. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2019. - 432pp.
3. Kuhzod U. Pisandara - Dushanbe: Enlightenment, 1984. - 208pp.
4. Kuhzod U. The Road behind the Pass. - Dushanbe: Cognition, 1987. - 384pp.
5. Mamadov K. Criminal Search. - Dushanbe: Cognition, 1994. - 192 pp.
6. Mirza K. Innocent Death. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 528pp.
7. Mirzoev K. A Sign of Life. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 496pp.
8. Love of Yu. Broken Link. - Dushanbe: Cognition, 2003. - 192pp.
9. Mohammadiev F. Migrants. - Stalinabad, 1959. - 192 pp.
10. Mohammadiev F. Old People. - Dushanbe, 1963.
11. Musa Sh. Mother's Face. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 408pp.
12. Naimi K. Tragedy at the Fountain. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1994. - 256pp.
13. Nasim R. The House to which I am in a Hurry. - Dushanbe, Man-of-Letters, 1993. - 224 pp.
14. Samad A. A Gust of Wind. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 568pp.
15. Sorbon. Barzgar. Zuza. - Dushanbe: Cognition, 2017. - 288 pp.
16. Hamdam A. Water under the Ice. - Dushanbe: Cognition, 2011. - 272pp.
17. Jalil R. Selected Works. V.2. Shurob. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 464pp.
