CC BY
92IPOTEKA KREDITLARINI RIVOJLANTIRISHNING SBERBANK TAJRIBASI VA UNI O'ZBEKISTON TIJORAT BANKLARIDA TADBIQ
ETISH ISTIQBOLLARI
Ziyo Sherzod Bank-moliya akademiyasi tinglovchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada O 'zbekiston tijorat banklarida ipoteka kreditlari berish amaliyotini takomillashtirish imkoniyatlari o 'rganib chiqilgan. Bunda Sberbank OAJ faoliyatida ipoteka kreditlari ajratish faoliyati samaradorligi tahlil qilinib, mazkur tajribalarni mamlakatimiz banklari amaliyotida qo'llash bo 'yicha hamda ipoteka kreditlari ajratish faoliyatini rivojlantirish bo 'yicha taklif va tavsiyalar keltirib o 'tilgan.
Kalit so'zlar: ipoteka, kredit portfeli, ko'chmas mulk agentliklari, qayta moliyalashtirish stavkasi, uzoq muddatli kredit, qisqa muddatli kredit, Nostro, majburiy zaxira, DomClick
Аннотация: Статья посвящена возможностям улучшения работы ипотечного кредитования в коммерческих банках Узбекистана. При этом деятельность ОАО «Сбербанк» ведется по ипотечным кредитам, эти эксперименты проводятся по ипотечным кредитам, которые можно проводить с отечественными банками.
Ключевые слова: ипотека, ссудный портфель, агентства недвижимости, ставка рефинансирования, долгосрочный заем, краткосрочный заем, ностро, обязательный резерв, ДомClick
Abstract: The article is devoted to the possibilities of improving the work of mortgage lending in commercial banks of Uzbekistan. At the same time, the activities of Sberbank OJSC are carried out on mortgage loans, these experiments are being carried out on mortgage loans, which can be carried out with domestic banks.
Keywords: mortgage, loan portfolio, real estate agencies, refinancing rate, long-term loan, short-term loan, nostro, required reserve, domClick
KIRISH
Ipotekali kreditlash amaliyoti takomillashmagan o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bir pog'onali ipotekali kreditlash tizimini joriy etish davlatning ushbu jarayondagi rolini sezilarli darajada oshirishni taqozo etadi. Bunda davlat tomonidan ipoteka kreditlari berish bilan shug'ullanayotgan banklarni soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlar berish yuli bilan qo'llab quvvatlash, aholining banklardagi
depozitlarini sug'urtalash nazarda tutilmoqda.
983
Scientific Journal Impact Factor
R
Taraqqiy etgan mamlakatlarda ipoteka shartnomalarining asosiy qismi 30 yil muddatga tuziladigan standart shartnomalar bo'lib, odatda, oila daromadining ipoteka kreditiga yo'naltiriladigan qismi 30 foizdan oshmaydi. Bunda aholi daromad darajasining yuqori ekanligi muhim rol o'ynaydi.
AQShlik taniqli iqtisodchi olim J.Sinkiing tadqiqotlari natijalari ko'rsatadiki, birinchidan, ipoteka kredit ta'minlanganligini oshiruvchi eng muhim vositadir; ikkinchidan, ko'chmas mulk bilan ta'minlangan kreditlar boshqa ta'minotga ega kreditlar bilan solishtirilganda ancha xavfsiz hisoblanadi. Chunki, kreditning qaytmaslik xavfi yuzaga kelganda narxi va saqlanish darajasi bo'yicha kam o'zgarishga uchraydigan garovga qo'yilgan ko'chmas mulk ob'ektini sotish hisobiga kreditni qoplash mumkin. Bunda albatta rivojlangan ko'chmas mulk bozori va mulklarning real baholanganligi muhim ahamiyatga egadir. Uchinchidan, ipotekaning kredit sifatida nomoyon bo'lishi uning asosiy jihati ekanligini hisobga olish lozim [1]: Ipoteka krediti - bu ko'chmas mulk, bino va inshootlar hamda yer maydonlarini garovga olgan holda ko'chmas mulklarni sotib olish, ularni yangidan barpo etish yoki ta'mirlash, yerlarni o'zlashtirish maqsadlarida ajratiladigan uzoq muddatli ssuda hisoblanadi.
Hozirgi davrda respublikamiz tijorat banklari asosan jismoniy shaxslarni birlamchi va ikkilamchi bozorlardan uy-joy sotib olishlari uchun kredit berishmoqda. Mazkur bozorlarda uy-joylarning narxini oshishi mijozlar tomonidan olinadigan ipoteka kreditlari miqdorining oshishiga olib keladi. Bu esa, o'z navbatida, ipoteka krediti oluvchilarning moliyaviy xolatiga salbiy ta'sir qiladi va pirovard natijada ipoteka kreditlari xajmini oshirishga to'sqinlik qiladi.
O'zbekistonlik iqtisodchi olimlardan I.Alimardonovning ilmiy ishlarida respublika banklarining ipotekali kreditlash amaliyoti masalalari tadqiq qilingan. Uning xulosasiga ko'ra, O'zbekistonda ipotekali kreditlashning ikki pog'onali tizimini joriy etish maqsadga muvofiqdir [2].
I.Alimardonovning ushbu xulosasi muomalaga chiqarilgan ipoteka qimmatli qog'ozlarining to'lovini O'zbekiston hukumati tomonidan kafolatlanishiga va maxsus ipoteka agentliklari tomonidan tijorat banklarining ipoteka krediti berishga mo'ljallangan resurslarini qayta moliyalashtirib berish mexanizmiga asoslanadi.
Ilmiy ishni amalga oshirishda tijorat banklarida ipoteka kreditlarini rivojlantirish bo'yicha olimlar va soha vakillari bilan suhbat, ularning yozma va
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI
TADQIQOT METODOLOGIYASI
og'zaki fikr-mulohazalarini tahlil qilish, ekspert baholash, jarayonlarni kuzatish, iqtisodiy hodisa va jarayonlarga tizimli yondashuv, muallif tajribalari bilan qiyosiy tahlil o'tkazish orqali tegishli yo'nalishlarda xulosa, taklif va tavsiyalar berilgan.
TAHLIL VA NATIJALAR
Banklarda ipoteka kreditlash faoliyatini rivojlantirish bo'yicha Sberbank tajribasi bilan tanishish va uning o'zagi xos jihatlarini o'rganishmaqsadga muvofiq. Chunki, Sberbank Rossiya ipoteka kreditlash bozoridagi eng yirik ishtirokchi sanaladi. Chunonchi, birgina 2019 yilda Sberbankning Rossiya ipoteka bozoridagi ulushi 0,6 foiz punktga o'sib, 56,9 foizni tashkil etdi.
3851 3956
3132
2555 2751
llllll
2014 2015 2016 2017 2018 2019
1-rasm. OAJ Sberbankning ipoteka kreditlari portfeli,
mlrd. rubl [3]
2018 yilda Sberbank umumiy qiymati 1 263 milliard rubl miqdorida 767 ming ipoteka krediti berdi va ipoteka krediti portfeli 3956 mlrd. rublga yetdi [3].
So'ngi yillarda uy-joy krediti berish hajmining o'sishiga ta'sir ko'rsatgan omillardan biri bu Sberbank mijozlar uchun qiziq bo'lgan narxlar faoliyatining o'sishi bo'ldi. Masalan, 2018 yilning birinchi yarmida yosh oilalarga, bankning hamkorlari - uy quruvchilaridan uy sotib olayotgan qarz oluvchilarga, ikki va undan ortiq bo'lgan farzandli oilalarga, ko'chmas mulk garovi bilan kreditni qayta moliyalashtirganlarga, shuningdek garaj yoki to'xtash joyini sotib olish uchun kredit olayotgan mijozlarga alohida foiz takliflari ishlab chiqildi.
Mazkur bankda uy-joy kreditlarini rivojlanishiga sabab bo'lgan omillardan yana biri bu ichki jarayonlarning optimallashtirilishdir.
Sberbank mijozlarga yangi mahsulot - garajlar, omborxonalar va to'xtash joylarini o'z ichiga olgan turar-joy ob'ektlari uchun ipoteka kreditlarini taqdim etishni boshladi. Hisobot davrida ko'chmas mulk agentliklarini akkreditatsiyadan o'tkazish, baholovchi kompaniyalarni ro'yxatdan o'tkazish va barcha
4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
akkreditatsiyadan o'tgan sug'urta kompaniyalaridan garov sug'urtasi registrlarini yuklash kabi ko'plab jarayonlar avtomatlashtirildi.
2019 yilda ipoteka hisobvarag'idan foydalangan holda ipoteka kreditini chegirmali kreditlash boshlandi. Mijozlarga bank tomonidan moliyalashtiriladigan ishlab chiquvchi tanloviga qarab 1,6 yoki 0,8 foizli chegirmalar taqdim etiladi [3].
Hisobot davrida mijozlarga qo'ng'iroq qilish tizimi avtomatlashtirildi. Endi avtomatik qo'ng'iroqni "Aleksandra" roboti amalga oshirmoqda, u allaqachon 15 ming mijozga ipoteka garovining sug'urta polisini uzaytirish zarurligini eslatgan. Mijozlar bilan telefon aloqalash jarayonini avtomatlashtirish ushbu jarayonning samaradorligini oshirishga va bank xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi.
1-jadval
Sberbankning ipoteka kreditlash dasturlari [4]
Dastur nomi Mazmuni
«Yosh oila» Ushbu dastur bo'yicha ipoteka krediti juftliklardan biri 35 yoshgacha bo'lgan yosh oilalar uchun asosiy foiz stavkasiga 0,5 foiz darajasida chegirma qo'llashni nazarda tutadi.
«Ipoteka plyus tug'ruq mablag'lari» Ushbu dastur bo'yicha ipoteka krediti tug'ruq mablag'larini dastlabki to'lov sifatida hisobga olish imkoniyatini beradi.
Nogiron mijozlar uchun hayot sug'urtasi Nogiron mijozlar "Himoyalangan qarz oluvchi" ipoteka hayotini sug'urtalashdan va ipoteka stavkasiga 1 pp chegirma olishlari mumkin.
«Harbiy ipoteka» Harbiy xizmatchilar uchun ipoteka krediti -maxsus sharoitlarda tayyor / qurilayotgan uy-joylarni sotib olish uchun jamg'arma va ipoteka tizimining ishtirokchilari. Kredit imtiyozli ravishda taqdim etiladi "Rosvoenipoteka" FGKU tomonidan o'tkazilgan byudjet mablag'lari hisobidan uni to'liq to'lash shartlari bo'yicha foiz stavkasi
Hududiy ipoteka dasturlari Bankning ipoteka mahsulotlarining asosiy yo'nalishi bo'yicha mintaqaviy ijtimoiy uy-joy qurilishi dasturlari ishtirokchilari uchun yagona, pasaytirilgan foiz
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
Dastur nomi Mazmuni
stavkasi bo'yicha ipoteka krediti.
"Qurilish-jamg'arma kassalari/Xalq ipotekasi" turar-joy jamg'arma dasturi "Xalq ipotekasi" mintaqaviy uy-joy dasturi ishtirokchilariga uy-joy kreditlarini imtiyozli foizlar bilan, maqsadli amalga oshirilishini ta'minlash sharti bilan taqdim etish bankning jamg'armalari viloyat byudjeti tomonidan qo'shimcha ravishda subsidiyalanadi.
Davlat ipoteka sertifikatlari (DIS) va hududiy ipoteka dasturlari (HIS) Fuqarolarning toifalarini uy-joy bilan ta'minlash bo'yicha davlatning majburiyatlarini bajarish bo'yicha federal va mintaqaviy dasturlarni amalga oshirish qonunda belgilangan fuqarolarning toifalarini uy-joy bilan ta'minlash (davlat uy-joy guvohnomasini yoki mintaqaviy dasturlarning guvohnomasini taqdim etish asosida ochilgan maxsus hisob raqamlariga xizmat ko'rsatish).
Sberbank DomClick platformasini ishlab chiqgan bo'lib, bu ko'chmas mulkni sotib olish bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun onlayn platforma sanaladi. 2018 yilda DomClik "Runet Rating 2018" saytlari va mobil ilovalarning Butunrossiya tanlovida "Xizmatlar" nominatsiyasida 1-o'rinni egalladi. "DomClick" nominatsiyasidagi 42 ishtirokchi orasida birinchi bo'lib xalq ovozi, biznes vakillari va ekspertlar tomonidan saralash bosqichlaridan o'tdilar.
DomClick tufayli butun mamlakat bo'ylab mijozlar mulk narxini va likvidligini tekshirish xizmatidan foydalanish imkoniyatiga ega. Xizmat Sberbank ipotekasi bilan real sotib olish va sotish operatsiyalari, joriy bozor takliflari va neyron tarmoq algoritmlari (mulk narxini va likvidligini tekshirish bo'yicha buyurtmalar soni 01.07.2018 yildan boshlab 180 mingdan ortiqni tashkil etdi) ma'lumotlariga asoslanadi.
Bundan tashqari, 2018 yildan boshlab DomClick xizmatining veb-saytida turar-joy ko'chmas mulkini ijaraga va ijaraga berish imkoniyati mavjud. Mulk egalari va ko'chmas mulk agentliklari e'lonlarni joylashtirishi mumkin. Buning uchun DomClick telefoni xavfsiz va bepul qo'ng'iroqlar bilan ta'minlanadi. Firibgarlik va spam-tahdidlardan himoya qilish uchun foydalanuvchilarning telefon raqamlari, ular
aloqalarni almashishga qaror qilgunga qadar oshkor qilinmaydi.
987
2018 yildan boshlab DomClick xizmatining elektron portali orqali Rosreestrning raqamli texnologiyalardan foydalanish va ularni Sberbank xizmatlariga qo'shilishi natijasida erishilgan elektron ipoteka kreditini rasmiylashtirish mumkin. Elektron ipoteka bo'yicha huquqlarni saqlash, hisobga olish va tasdiqlash Sberbank guruhining depozitlari tomonidan amalga oshiriladi. Elektron ipoteka mijoz tomonidan qo'shimcha harakatlarsiz uy-joy kreditlari uchun ipoteka ro'yxatdan o'tkazilishini sezilarli darajada tezlashtiradi va ipotekani raqamlashtirishning muhim bosqichi hisoblanadi.
"DomClick" xizmatining elektron portalidagi "Shaxsiy hisobni qo'llab-quvvatlash" yangi funksiyasi mijozlarga ipoteka krediti berilgandan so'ng masofadan kuzatib borish imkonini beradi, shu bilan birga mijozlarning so'rovlari real vaqtda ko'rib chiqiladi
"Ipoteka bo'lmagan bitim konstruktori" bitimning barcha ishtirokchilari uchun mavjud - endi sotuvchi ham, xaridor ham, ularning vakillari ham bitimni amalga oshirishi mumkin. Bu ipoteka kreditisiz bitimlar bozoriga muntazam ravishda kirib borish imkoniyatini, shu jumladan mulk huquqining o'tkazilishini elektron ro'yxatdan o'tkazish imkoniyatini, xaridor va sotuvchi o'rtasida ishonchli hisob-kitoblarni amalga oshirish xizmatini va bitim tuzuvchisining huquqiy ekspertizasini ochadi. Yil oxirida 55 ming mijoz ro'yxatdagi xizmatlardan foydalangan.
O'zbekiston tijorat banklarining ipoteka kreditlash faoliyatini tahlili esa shuni ko'rsatmoqdaki, O'zbekiston bank amaliyotida o'rta muddatli kreditlar toifasi bo'lmaganligi sababli barcha ipoteka kreditlari uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi. Bundan tashqari, ipoteka kreditlashni rivojlantirishga e'tiborning hamda mijolarni qisqa muddatli ipoteka kreditlari olishga qiziqtiruvchi dasturlarning kamligi ipoteka kreditlash faoliyatining rivojlanishida eng katta to'siqlardan biri sanaladi.
2-jadval
O'zbekiston tijorat banklarining jismoniy shaxslarni kreditlash faoliyati
ko'rsatkichlari, mln. so'm [5]
Ko'rsatkichlar 20 16 20 17 20 18 2019
Jami kreditlar portfeli 52 603,1 11 0566,2 16 7287,8 2100 29,0
Ajratilgan kreditlar 27 562,4 49 540,5 10 0658,2 1407 62,4
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
Jismoniy shaxslarga 46 98,7 60 82,0 15 390,1 2647 7,8
Shundan, ipoteka kreditlar 18 56,7 26 28,8 45 57,2 7977, 4
Iste'mol kreditlar 67, 4 97, 2 81 02,8 1110 8,5
Jadval ma'lumotlaridan ko'rish mumkinki, 2018 yilda jami 15,4 trln. so'mga yaqin kredit ajratilgan bo'lib, bu ko'rsatkich 26,5 trln. so'mga yetgan. Biroq, mazkur ajratilgan kreditlar tarkibida iste'mol kreditlarining ulushi 2018 yilda 52,6 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2019 yilda bu ko'rsatkich 42,0 foizga tushgan. Bunga bozorda overdraft, mikroqarz, kredit karta kabi yangi turdagi kredit mahsulotlarining taklif etila boshlaganligi bilan izohlanadi.
Yuqorida keltirib o'tilgan Sberbank tajribasi hamda o'tkazilgan tahlillar natijasiga asoslangan holda kelgusida, O'zbekiston tijorat banklarida ipoteka kreditlash faoliyatini rivojlantirish bo'yicha bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi:
- Ipoteka kreditlari hajmini oshirish bevosita banklarning uzoq muddatli resurs bazasining yetarliligiga bog'liq. Chunki, ipoteka kreditlari o'rta va uzoq muddatli kreditlar toifasiga kiradi. O'zbekiston Respublikasi tijorat banklari ipoteka kreditlarining resurs ta'minotini kuchaytirish maqsadida, birinchidan, Markaziy bank majburiy zaxira talabnomalarining bazaviy stavkasini pasaytirish va zaxira talabnomasi summasini tijorat banklarining "Nostro" vakillik hisobarqamlarida qoldirish yo'li bilan banklarning muddatli depozitlarga foiz to'lash imkoniyatini va likvidliligini oshirish lozim;
- Banklarning ipotekali kreditlash amaliyotini yanada takomillashtirish maqsadida, birinchidan, to'lovi hukumat tomonidan kafolatlangan ipoteka obligatsiyalarini muomalaga chiqarish lozim;
- Sberbank tajribasidan ma'lumki, ipoteka kreditini rivojlantirishdagi asosiy talablardan biri ipoteka kreditini nafaqat yuqori daromadli aholi katlamlari uchun, balki unchalik yuqori daromadga ega bo'lmagan, ijtimoiy himoyaga muhtoj bo'lgan aholi qatlamlari uchun ham olish imkoniyatini ta'minlash lozim.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, banklarning ipotekli kreditlash amaliyotini takomillashtirish xususida turli mazmundagi nazariy qarashlar mavjud. Ammo
Scientific Journal Impact Factor
R
ko'pchilik iqtisodchi olimlar banklarning ipotekali kreditlash amaliyotini takomillashtirishning zaruriy shartlari sifatida ipoteka kreditlarining ikkilamchi bozorining mavjud bo'lishini, risklarni boshqarish tizimining rivojlanganligi va ipoteka kreditlarining resurs ta'minotini e'tirof etadilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI(REFERENCES)
1. Синки, мл., Джозеф Ф. Управление финансами в коммерческих банках : Пер. с англ. 4-е издание. -М: Catallaxy, 1994. - С. 441-443.
2. Алимардонов И.М. Узбекистонда ипотекали кредитлашни ривожлантириш истикболлари. Ик. ф.н. илм. дар. олиш учун такд. эт. дисс. автореф. - Тошкент: БМА, 2009. - Б. 17.
3. Сбербанк йиллик хдсоботи, 2019 йил
4. Условия банковского обслуживания физических лиц ПАО Сбербанк // Сбербанк России. [Электронный ресурс]. URL: https://www.sberbank.ru/common/img/uploaded/flles/pdf7udbo 09 02 018.pdf
5. Узбекистон Республикаси Марказий банки, "Статистик бюлетень",
2019 йил
