29Tashkent State University of Economics
Uzbekistan - 2030 Strategy:
INVESTITSION LOYIHANI AMALGA OSHIRISHNING MOLIYAVIY-IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASH KO'RSATKICHLARI
Aliboy Rashid o'g'li Ulashov
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada maqsadida investitsiya xarajatlari, balans va daromadlar to'g'risidagi hisobotlarini tahlil qilish orqali hisob-kitob davrlarida prognoz (hisob-kitob) ko'rsatkichlaridan foydalanib investitsion loyihaning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash bo'yicha xulosa va ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar. Investitsion loyiha, pul oqimlari, loyihaning moliyaviy-investitsiya byudjeti, amortizatsiya, korxona faoliyati, iqtisodiy samaradorlikni baholash, aktivlarning likvidliligi.
Moliyaviy institutlar tomonidan kredit berish to'g'risida qaror qabul qilishda investitsion loyihaning moliyaviy to'lov qobiliyatining bir qator ko'rsatkichlari hisoblanishi shart. U sotishdan tushgan tushum va investitsion loyihalarni moliyalashtirishning jalb qilingan manbalari hisobidan pul tushumlari va ularning ishlab chiqarish tannarxi (amortizatsiyasiz), doimiy aktivlarning o'sishi, kreditlar bo'yicha to'lovlar va boshqa joriy xarajatlar hisobiga hosil bo'lgan chiqimi o'rtasidagi munosabatni belgilaydi. Ushbu investitsion loyihaning amalga oshirilishi uchun investitsiyalarning eng muhim moliyaviy natijalaridan biri bo'lgan bo'sh pul mablag'laridan samarali foydalanishni aniqlash zarurdir.
Shunday qilib, turli xil noaniqliklarning mavjudligi turli xil noaniqliklarni rasmiylashtirish va bir vaqtning o'zida qayta ishlashga imkon beradigan matematik usullarni qo'llash asosida investitsion loyihalarning iqtisodiy samaradorligini baholashning berilgan ko'rsatkichlarini o'zgartirish zarurligini taqazo qiladi[1].
Imvestitsion loyihaning moliyaviy-investitsiya byudjetiga yo'naltirilgan pul oqimlari o'zaro bog'liq uchta soha bo'yicha guruhlanadi:
- operatsion faoliyatdagi pul oqimi;
- investitsion faoliyatdagi pul oqimi;
- moliyaviy faoliyatdagi pul oqimi.
Byudjetning birinchi qismi ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq pul oqimlarini aks ettiradi. Bu yerda tushumlar - sotishdan tushgan daromad va operatsion bo'lmagan daromadlar, chiqimlar - operatsion xarajatlar ko'rinishidagi joriy xarajatlar, soliqlarni o'tkazish va ma'lum sharoitlarda xarajatlarga kiritilmagan investitsiya kreditlari bo'yicha foizlarni to'lash hisoblanadi.
Amortizatsiya investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda juda muhim rol o'ynaydi. Korxonaning doimiy aktivlari qiymati qanchalik katta bo'lsa va amortizatsiya darajasi
17-aprel, 2024
Tashkent State University of Economics
Uzbekistan - 2030 Strategy:
qanchalik yuqori bo'lsa, soliqqa tortiladigan foyda shunchalik kam bo'ladi va operatsion faoliyatdan olinadigan daromad miqdori shuncha ko'p bo'ladi.
Amortizatsiya shaklida o'z mablag'larini operatsion faoliyatdan pul oqimidan ajratish va uni loyiha bo'yicha daromadga kiritish, keyinchalik muhokama qilinadigan muammolarni hal qilish, hisob-kitob davrining alohida bosqichlarida pul oqimlarini muvozanatlash va shu munosabat bilan amortizatsiyani qayta moliyalashtirish uchun muhimdir.
Ikkinchi bo'limda sotib olingan asosiy va joriy aktivlar uchun to'lovlar (chiqishlar), loyiha oxiridagi tugatish xarajatlari aks ettiriladi va ishlab chiqarishda foydalanilmaydigan va uning uchun ortiqcha bo'lgan aktivlarni sotishdan olingan mablag'lar daromad manbai (tushumlar) bo'lib xizmat qiladi. Ushbu bo'limda oqim sifatida nafaqat yangi sotib olingan aktivlarning xarajatlari, balki loyiha boshlangan sanada mavjud bo'lgan aktivlarning balans qiymati ham ko'rsatilishi kerak, ular tadbirkorlik faoliyati obyektini yaratishda hisobga olinadi.
Uchinchi bo'limda xususiy kapital va jalb qilingan mablag'lar oqimi sifatida hisobga olinadi: qarz kapitali, shu jumladan korxona tomonidan o'z qarz qimmatli qog'ozlarini chiqarish, shuningdek subsidiyalar, chiqim sifatida - kredit va qarz majburiyatlarini to'lash kerak.
Korxona faoliyatining sanab o'tilgan barcha sohalari o'zaro bog'liq bo'lib, ularning har biri olingan natijalarni ifoda etadigan sof oqimlarni umumlashtirishi mumkin[2]. Moliyaviy va investitsiya byudjetining har bir bo'limining pul oqimlari qoldig'i miqdori tegishli davr uchun likvid mablag'lar qoldig'ini tashkil etadi, shu bilan birga har bir davr oxiridagi bunday mablag'lar miqdori oldingi davrdagi bo'sh mablag'lar summasiga, joriy davrdagi likvid mablag'lar qoldig'iga teng bo'ladi. Bunday balans hisob-kitoblari natijalariga alohida e'tibor berilishi kerak. Ular ijobiy bo'lishi kerak. Salbiy natija loyihani amalga oshirish mumkin emasligini ko'rsatadi.
Investion loyihani rivojlantirishning har qanday bosqichida bo'sh pul mablag'lari ko'rsatkichining salbiy qiymati uning bankrotligini va loyihaning moliyaviy majburiyatlarni ta'minlay olmasligini anglatadi. Shuning uchun uning parametrlarini qayta ko'rib chiqish yoki qo'shimcha moliyalashtirish manbalarini izlash talab etiladi.
Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash haqiqiy aktivlar bilan operatsiyalarga sarmoya kiritishning mumkin bo'lgan variantlarini asoslash va tanlash jarayonida Markaziy o'rinni egallaydi. Loyihaning boshqa barcha qulay xususiyatlari bilan, agar u ta'minlamasa, u hech qachon amalga oshirilmaydi:
- tovarlar yoki xizmatlarni sotishdan tushgan daromadlar hisobiga investitsiya qilingan mablag'larni qoplash;
- korxona uchun kerakli darajadan past bo'lmagan investitsiyalarning rentabelligini ta'minlaydigan foyda olish;
- korxona uchun maqbul bo'lgan davrda investitsiyalarning rentabelligi.
17-aprel, 2024
419
Tashkent State University of Economics
Hozirgi vaqtda korxonaning moliyaviy holatini aniqlashning ko'plab usullari qo'llanilmoqda. Investitsion loyihaning moliyaviy jozibadorligini baholash uchun o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita ko'rsatkichlar guruhi: to'lov qobiliyati va likvidlik bilan moliyaviy boylikni taqdim etish maqsadga muvofiqdir. Loyihaning to'lov qobiliyati investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan qarz majburiyatlarini o'z vaqtida va to'liq to'lash imkoniyatini anglatadi[4]. To'lov qobiliyatini baholash uchun bir qator xususiy ko'rsatkichlarni hisoblash tavsiya etiladi(1-jadval).
1-jadval
To'lov qobiliyatining koeffitsiyentlari
Ko'rsatkich Hisoblash algoritmi
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti O'z va uzoq muddatli qarz mablag'lari natijalarining korxona balansi valyutasiga nisbati
To'lov qobiliyati koeffitsiyenti Qarz mablag'larining (uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarning umumiy summasi) o'z mablag'lariga nisbati
Qarz mablag'larini uzoq muddatli jalb qilish koeffitsiyenti Uzoq muddatli qarzning kapitallashtirilgan mablag'larning umumiy hajmiga nisbati (o'z mablag'lari va uzoq muddatli kreditlar summasi)
Uzoq muddatli majburiyatlarni qoplash koeffitsiyenti Uzoq muddatli qarzning uzoq muddatli aktivlarga nisbati (kapital qo'yilmalar)
Shu bilan birga, kompaniya investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog'liq joriy majburiyatlarini o'z vaqtida bajarishi kerak. Investitsiya loyihasining joriy aktivlarni amalga oshirish orqali joriy (qisqa muddatli) majburiyatlarni o'z vaqtida bajarish qobiliyati loyihaning likvidligi deb ataladi. Likvidlik aktivlarning pul shakliga aylanish tezligini tavsiflaydi (chunki barcha joriy to'lovlar pul shaklida amalga oshiriladi), shu bilan birga uning qiymatini to'liq saqlab qoladi. Bu korxona aktivlari tarkibiga qat'iy talablarni qo'yadi, chunki turli xil aktivlarning likvidlik darajasi sezilarli darajada farq qiladi. Aktivlarning likvidligi loyihaning to'lov qobiliyatining zaruriy shartidir[4]. Agar bu yetarli bo'lmasa, unda to'lov qobiliyati ta'minlanmaydi. Likvidlikning quyidagi ko'rsatkichlarini aniqlash mumkin(2-jadval).
2-jadval. Likvidlik koeffitsiyentlari
Ko'rsatkich Hisoblash algoritmi
Joriy koeffitsiyent Joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati sifatida hisoblangan likvidlik o'lchovi
Oraliq likvidlik koeffitsiyenti (tezkor koeffitsient) Inventarizatsiya qiymatisiz joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati
420
17-aprel, 2024
Tashkent State University of Economics
Uzbekistan - 2030 Strategy:
OpportunitiesJoReaHzeHuma^Potentia^
Mutlaq likvidlik Yuqori likvidli aktivlarning (pul mablag'lari,
koeffitsiyenti qimmatli qog'ozlar, hisobvaraqlar) joriy
majburiyatlarga nisbati
Analitik maqsadlar uchun odatda rentabellik ko'rsatkichlarini va loyiha bo'yicha aktivlar aylanmasi ko'rsatkichlarini aniqlash tavsiya etiladi. Rentabellik ko'rsatkichlari investitsiya loyihasi ishtirokchisi bo'lgan korxonaning joriy rentabelligini baholash uchun, aylanma ko'rsatkichlari esa operatsion faoliyat samaradorligini, narxlar, xaridlar va sotish sohasidagi siyosatni baholash uchun qo'llaniladi(3-jadval).
Aylanma va rentabellik koeffitsiyentlari
Ko'rsatkich Hisoblash algoritmi
Aylanish koeffitsiyenti
Aktivlarning aylanish koeffitsiyenti Sotishdan tushgan tushumning aktivlar qiymatining o'rtacha davriga nisbati
Kapital aylanmasi koeffitsienti Sotishdan tushgan tushumning davr uchun o'rtacha kapital qiymatiga nisbati
Inventarizatsiya aylanmasi koeffitsiyenti Sotishdan tushgan tushumning inventarizatsiya qiymatining o'rtacha qiymatiga nisbati
Debitorlik qarzdorlik aylanmasi koeffitsiyenti Kredit sotishdan tushgan tushumning debitorlik qarzlari davridagi o'rtacha ko'rsatkichga nisbati
Rentabellik ko'rsatkichlari
Sof savdo rentabelligi Operatsion faoliyatdan olingan sof foydaning mahsulot sotishdan tushgan tushum miqdoriga nisbati
Sof aktivlarning rentabelligi Sof foydaning aktivlar qiymatining davr uchun o'rtacha qiymatiga nisbati
Sof kapitalning rentabelligi Sof foydaning davr uchun o'rtacha kapitalga nisbati
Agar hisob-kitob davrining biron bir bosqichida loyihaning moliyaviy ishonchliligi ta'minlanmasa, iqtisodiy samaradorlikning yuqori ko'rsatkichlariga qaramay, uni yakunlash yoki rad etish kerak. Investitsion loyihaning moliyaviy barqarorligi-bu investitsiya faoliyati amalga oshirilgan taqdirda uning doimiy to'lov qobiliyatini kafolatlaydigan korxona hisoblarining holatidir. Investitsion loyihaning moliyaviy ishonchliligini baholashning qoniqarsiz natijalari investitsiya faoliyati strategiyasi va taktikasini o'zgartirishni talab qiladi. Samarasiz investitsiya loyihalaridan chiqish, agar dastlabki ma'lumotlarni tuzatish asosida ularning samaradorligini oshirish imkoni bo'lmasa, mablag'larni yanada foydali aktivlarga qayta investitsiya qilish zarur[5].
Investitsiya loyihasini amalga oshirish samaradorligini baholashda investitsiya
17-aprel, 2024
421
Tashkent State University of Economics
tahliliga xavfni "kiritish"ni eslatib o'tmaslik mumkin emas. Loyiha xatarlarini aniqlash algoritmi quyidagicha. Birinchi bosqichda loyiha xavfini sifatli tahlil qilish kerak. Uning asosiy vazifasi xavf omillarini, xavf yuzaga keladigan bosqichlarni va ishlarni aniqlash va keyin barcha mumkin bo'lgan xavflarni aniqlashdir. Ikkinchi bosqichda xavfni miqdoriy tahlil qilish kerak, ya'ni har ikkala xavf turining qiymatini (darajasini) va umuman loyihaning investitsiya xavfini aniqlash kerak. Uchinchi bosqichda deterministik loyihaning samaradorligini baholashdan noaniqlik va o'lchangan xavf sharoitida loyihaning moliyaviy maqsadga muvofiqligi va samaradorligini baholashga o'tish kerak. To'rtinchi, yakuniy bosqichda ko'rib chiqilayotgan investitsiya loyihasi xavfini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda, buning uchun tahlilning oldingi bosqichiga qaytish va rejalashtirilgan tadbirlarni hisobga olgan holda loyiha samaradorligini qayta baholash kerak.
Yuqoridagilardan ikkita muhim xulosa chiqarish mumkin. Birinchidan, investitsiya to'g'risidagi boshqaruv qarorini asoslash faqat muvozanatli ko'rsatkichlar tizimi asosida amalga oshirish kerak. Ikkinchidan, muvozanatli ko'rsatkichlar jadvaliga erishish uchun iqtisodchi-menejer tomonidan amalga oshiriladigan protseduralar investorlar uchun maqbul rentabellik darajasiga erishish uchun loyihani boshqarishning muhim vositasidir.
REFERENCES
1. Rashid o'g'li, U. A. (2024). INVESTITSION LOYIHALARNING IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASHDA NOANIQLIKNI HISOBGA OLISH USULLARI TAHLILI. ILM-FAN TARAQQIYOTIDA ZAMONAVIY QARASHLAR: MUAMMO VA YECHIMLAR, 13, 27-30.
2. Ulashov, A. R. (2024). Ways to increase investment activity of enterprises in Uzbekistan.
3. Ример М.И., Касатов А.Д., Матиенко Н.И. Экономическая оценка инвестиций. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2007., С. 280-283;
4. Султанова, Э. А. (2010). Методы и показатели оценки финансово-экономической эффективности реализации инвестиционного проекта. Вестник Махачкалинского филиала МАДИ, (10), 140-145.
5. Yarashevich Nurillayev, J., Omonovich Tursunov, B., & Sherzod ogli Raimberdiyev, S. (2021, December). Evaluation of The Efficiency of Commercial Banks in Financing Investment Projects. In The 5th International Conference on Future Networks & Distributed Systems (pp. 361-365).
422
17-aprel, 2024
