Научная статья на тему 'ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ ҚИЁФАСИ УНИНГ МУОМАЛА ВА МУЛОҚОТ ОДОБИДА'

ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ ҚИЁФАСИ УНИНГ МУОМАЛА ВА МУЛОҚОТ ОДОБИДА Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

778
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ ҚИЁФАСИ УНИНГ МУОМАЛА ВА МУЛОҚОТ ОДОБИДА»

ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ ЦИЁФАСИ УНИНГ МУОМАЛА ВА

МУЛОКОТ ОДОБИДА

Х. Ж. Худойкулов

Узбекистон Миллий университети "Педагогика ва умумий психология" кафедраси профессор в.б, педагогика фанлари доктори

Инсоннинг маънавий киёфаси унинг мулокот маданиятида ифодаланади. У узининг хис-туйгусини, ички тугёнини, орзу умидларини мулокот жараёнида баён этади. Шунинг учун хам жамият тараккиёти, инсонларнинг яхлит холда шаклланиши, уларнинг бир-бирлари билан узаро мулокотсиз, хамкорлигисиз, узаро таъсирсиз вужудга келмайди. Мулокот-кишининг ички ва ташки оламини намоён этувчи узаро муносабатларнинг мухим шаклидир. Мулокот жараёнида киши узининг ташки олам, жамиятнинг турмуш тарзи, унинг ижтимоий, иктисодий, маънавий хаёти хакидаги карашлари, тасаввури ва хиссиётини ифодалайди.

Жамият аъзоларининг узаро ижтимоий муносабатлари, турмуш шароитлари узгариши билан уларнинг моддий олам хакидаги тассаввури, тушунчалари, дунёкарашлари, одоб ва ахлок нормалари хам узгаради. Бундай узгариш кишиларнинг умумий манфаатлари, хайрихохлиги асосида руй беради. Кишилик жамияти пайдо булиши билан одамлар уртасида мулокотга хам эхтиёж сезилди. Жамият аъзоларининг бир-бирлари билан узаро мулокотлари шу жамиятнинг хар томонлама тараккиётига замин булди. Х,ар бир тарихий даврнинг узига хос муомала одоби, конун-коида нормалари мавжуд булганидек, эркаклар ва аёллар, ота-оналар ва фарзандлар, йигит ва кизлар уртасидаги мулокотга хам эхтиёж пайдо булди.

Бизнинг жамиятимиз аъзолари уртасида кандай мулокот турлари мавжуд?

Улар жамиятимизнинг кичик ячейкаси хисобланган оиладаги ота-она, катта кишиларнинг узаро мулокотлари, ота-она ва фарзандларнинг, киз болалар ва угил болаларнинг, оила аъзоларининг, куни-кушни, кариндош-уруглар, дусти-уртоклар билан мулокоти, укиш жараёнида жамоат жойларида турли, туй тантаналарда, маданий хордик чикариш масканларида, транспортда кишиларнинг узаро мулокотидан иборат. Бизнинг шаркона одобимизда улуг алломаларимиз, фозилу фозилаларимиз мулокот маданияти, конун-коидалари ва

угитларни яхши билганлар, халкни хушмуомалаликка, узаро мехр-мурувватга, ахлок-одобга чакирганлар.

Бизнинг мулокот маданиятимизда халкимизнинг асрлар давомида саклланиб келинган урф-одатлари, анъаналари, ахлок нормалари мужассам булиб, маколлар, хадислар, хикматли сузлар, панд-насихатлар, ахлок-одоб дурдоналари шаклларида халкни маънавий етукликка бошлаб келади.

Ахлок-одоб хакидаги хадислардан бирида "Хдмма ишларингизда тугри булинг, одамларга муомалада хулкингиз чиройли булсин", - дейилиб, барча тоифадаги одамлар хушхулк самимий, тугри булишга даъват этилади.

Ота-она, опа-сингил, дуст, устозлар, кариндош-уруглар ва бошкалар билан мулокот килишнинг дебочаси - саломлашиб булингач, улар билан хакикий мулокот бошланади.

Имом Газзолий айтганидек: "Узингга нисбатан кичиклардан кандай муомалани кутсанг, уларга нисбатан хам худди шундай муомалада булгин" Оилада буладиган мулокотнинг софлиги, мазмундорлиги, оиладаги болаларнинг хулк-атворига, маънавий камолотига таъсирини кучайтириш куп холда ота-она уртасидаги ва уларнинг болалар билан буладиган узаро мулокотига богликдир. Оиладаги узаро мулокот бу хаётий эхтиёж, болани ижтимоий ва маданий хаётга тайёрлашнинг асосидир. Ота-онанинг оиладаги моддий, ташкилий, тарбиявий ва узаро шахсий масалалар юзасидан бир-бири билан буладиган муносабатлари соф, самимий эрнинг хотинга, хотиннинг эрга узаро хурмати асосига курилсагина, бундай оилада мусаффо маънавий мухит вужудга келади. Отанинг онага, онанинг отага бетакаллуфлиги, бир-бирига купол муомаласи, хаётий кийинчиликларни енгишдаги, бола тарбиясидаги, оиланинг моддий таъминотидаги турли кийинчилиги шу оиладаги узаро муносабатларнинг бузилишига ва носоглом оиланинг пайдо булишига олиб келади.

Айникса, ота-она муносабатидаги сабрлилик оилавий юмушларни уйлаб, акл-заковат билан биргаликда маслахатли хал этиши, уларнинг бир-бирига мехрибонлиги, фарзандларига бир хилда муомалада булиши, хар иккала томоннинг кариндош-уругларига, куни-кушниларга бир хилда мехр-мухаббат, хурмат билан караши, бир сузлиги, хакикатни гапириши каби ижобий фазилатларга эга булиши оилада муомала одобининг софлигини таъминловчи хусусиятлардир.

Ота-онанинг бир-бири билан "адажониси" ёки "ойижониси" деб мурожаат этишлари, "рахмат", "мархамат", бирон жойга борилаётганида "яхши бориб

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 432 www.ares.uz

келинг" ёки "бехатар бориб келинг", "яхши келдингизми?" каби сузларни ишлатишлари шу оила аъзоларининг барча уртасидаги муомалани тугри йулга куяди, фарзандларнинг ота-онага нисбатан хурматини, мехр-мухаббатини оширади, ота-она улар учун идеал булиб колишларига ёрдамлашади. Мулокот маданиятида фарзандларнинг ота-оналар олдидаги уз вазифалари мавжуд. Бола оиладаги ота-она, буви ва боболарнинг узаро муносабатларидаи андоза олишга харакат килади. Оилада катталар билан бирон юмуш хакида маслахатлашмокчи булса, уларнинг кайфиятига, вактига караб айтиладиган фикрини уйлаб, уларни ранжитмайдиган килиб гапиришга харакат килиш лозим. Киз она билан, угил ота билан шахсий масалаларда маслахатлашишни эсдан чикармаслиги, онага хам, отага хам тугри келмайдиган гапларни айтишни одат килмаслиги керак.

Ота-она ва фарзандлар хамда оилани бошка аъзолари уртасидаги мулокотни йулга солиб турувчи восита ширин тилдир. Киши иззат-икромини, обру-эътиборини тил оркали топади. "Тилга эътибор, элга эътибор" "Бугдой нонинг булмасин, бурро сузинг булсии", "Аччик тил захари илон, чучук тилга жон курбон", "беморга ширин суз керак, аклсизга - куз" каби халк макол ва ибораларида хам мулокот коидалари ифодаланган.

Кариндош-уруглар, куни-кушнилар, дусту-уртоклар билан мулокот табассум билан, такаллуф билан бошланса, икки уртада дилхушлик хукмрон булади. Ширин, тугри суз, маъноли сухбат дустни хам, кариндош-уругни хам, кушнилар, таниш-билишларни сиз билан яна сухбатлашишга бошлайди.

Киши кундалик хаётининг асосий кисми мехнат килиш, тахсил олиш ва бошка жамоат ишларини бажариш билан утади. У касбдошлари, тенгдошлари, рахбарлари, ташкилотчилари билан мулокотда мехнат килади, тахсил олади. Оилага хурсандчилик билан кайтиш, узок умр куриш гарови рахбар ва ишчи касбдошлар, тенгдошларнинг дилхушлик билан узаро мулокоти хисобланади. Рахбарнинг манманлиги, купол муомаласи, узини билимдон, бой-бадавлатдек баланд тутиши, кул остидагиларни назарга илмаслиги бутун жамоанинг асабига салбий таъсир этади. Носоглом мухитни вужудга келтиради, бундай мухитда ишлаш ёки укиш киши саломатлигига, хатто, оиланинг маънавий согломлигига хам путур етказади. Каерда булмасин, киши мансаби, мавкеи, давлати, ёши ва бошкаларга караб эмас, балки узаро инсон сифатида мулокотда булиши лозим. Мехмон ва мезбоннинг узаро илтифоти, мехмондорчилик одобига риоя этиш, кичик ёшдагилар мулокотида кичикларнинг катталардан олдин гапирмаслиги, сергап булмаслиги, улар

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 433 www.ares.uz

билан тортишмаслик сузларни тулик, маъноли килиб, кам гапириб, куп эшитиш маънавий маданиятнинг мухим улчовларидан биридир.

Жамоат жойларида, умумий транспортларда турли характердаги оммавий тантаналарда гузал хулкли, гузал сузли булиш, сузлашиш маданиятига риоя этиш кишининг иззат-обрусини оширади, халкнинг эътиборига, тахсинига сазовор этади. Кайковус углига насихат килиб дейди: "Х,алк олдида гапирадиган сузинг гузал булсин, бу сузни халк кабул килсин. Х,алойик сенинг сузинг билан баланд даражага эришганингни билсин, чунки кишининг мартабасини суз оркали биладилар. Сузнинг мартабасини киши оркали билмайдилар, чунки хар кишининг ахволи уз сузи остида яширинган булади. Яъни, бир сузни бир ибора билан айтса булади, эшитган кишининг эса кунгли паришон булади, шу сузни бошка бир ибора билан айтса, эшитган кишининг кунгли бахра олади...

Эй, фарзанд, сузлаганингда маъноли гапир, бу нотикликни аломатидир.

Х,ар бир сузга кулок сол, тезлик килма. Уйламасдан сузлама. Х,ар бир сузни уйлаб гапир, то айтган сузингдан пушаймон булмагайсан. Х,ар кандай

«-« TT U

сузни эшитишдан сикилма. У суз ишингга хох ярасин, хох ярамасин, уни эшит, токи сенинг учун суз эшиги ёпилиб колмасин ва сузнинг фойдаси тамом булмасин.

Совук суз сузлама... Куп билу, оз сузла: кам билсанг, куп сузлама, чунки аклли киши куп сузламайди деганларки, жим утириш саломатлик гаровидир. Жамоат жойларида, туй тантаналари оммавий хордик чикариш жойларида нотаниш кишилар билан эхтиёт булиб, хар бир сузни уйлаб гапириш зарур. Бундай жойларда пайдар-пай, ноахлокий характердаги гапларни гапириш атрофдагиларни газабини келтиради, улар учун хурматсизлик хисобланади. Атрофдагиларнинг сухбатларини яширинча тинглашга интилиш энг ёмон иллат булиб, гап угрисига айланиб колиш хисобланади. Ёш жихатидан катта кишиларнинг сузларига кулок тутмок уларнинг фикрлари нотугри, ноурин булган такдирда сукут саклаб, диккат билан эшитмок лозим.".1

Мулокотда хам сухбатнинг сузларини охиригача сабр билан тинглаш хам санъатдир. Сабрсизлик билан узининг турли фикрларини, нуктаи назарини айтиб, сухбатдошларни чалгитиш маданиятсизлик белгиси хисобланади. Мулокотнинг самимияти, софлиги, мусаффолиги хамсухбатларнинг хамфикрлилигига, карашларнинг бирлигига, дустона муносабатларга куп

1 Кайкавус.Крбуснома.Тошкент, Укитувчи. 2011. Google Scholar

National University of Uzbekistan

жихатдан боглик. Чунки: "Икки яхши одам билан утириш гуё мушк анбардек, ёмон одам билан бирга булиш эса темирчининг босгани кабидир. Мушк анбари бор кишидан хушбуй хид таркалади, сен уни сотиб олишинг ёки хушбуй хиддан бахраманд килишинг мумкин. Темирчининг боскони эса кийимингни куйдириб куйиши ёки локал ундан куланса хид етиши мумкин.

Яхши улфат бамисоли аттордир. Аттордан бирор нарса олмасанг-да, ундаги нарсаларнинг хидидан бахраманд булиб турасан".

Мулокотда гапни топиб гапириб, кишининг кунглига озор етказмасдан, мулойим, тавозе билан гапиришда хикмат куп.

Шундай килиб, бир огиз ширин суз кишининг хаёт нашидасини суришга илхомлантиради, аччик суз эса яшашдан кунглини совутади. Демак, мулокот маданиятига, одобига амал килиш кишини юксаклик эзгу сари етаклайди. Хдётда иззат-хурматда булишга сазовор этади.

Муомала одоби - инсон курки, инсонга булган самимий мехр-мурувват мезонидир. Бу мезонга изчил амал килиш одамларни бир-бирига якинлаштиради, узаро ишончни мустахкамлайди. Шу боис, мамлакатимизда балки бошкаларга нисбатан чин хайрихохлик асосида, самимий, беминнат ва бегараз амалга оширилиши лозим. Бу эса муомала одобининг мухим талабларидан биридир. Хушмуомалалик, хушфеъллик ва мехр-мурувватли булиш барчамиз учун, айникса, рахбарлик лавозимида ишлаётганлар учун нихоятда зарур.

Муомала одоби аслида "Ассалому алайкум, ваалайкум ассалом" сузларидан бошланади. Бу сузлар, таниш ёки нотанишликдан катъи назар, узаро муносабатларимизда бир-биримизга булган самимий хурмат ва эхтиромни ифодалайди. Саломга алик олмаслик ёки унга локайдлик билан караш такаббурлик белгисидир. Шундай одамлар борки, салом берсангиз, узини эшитмаган киши килиб курсатади. Салом бериш фарз булса, саломга алик олиш карз эканини улар тушуниб етмайдилар, шекилли.

Узбекона муомала одобининг зийнати факат самимий саломлашишдаги-на эмас, айни вактда бир-биримизга сизлаб мурожаат килишда хамдир. Шарк маданияти ва анъаналари рухида тарбияланган оилаларда бешикдаги болага сизлаб мурожаат килишади. Фаргона, Наманган ва Андижон вилоятларида оталар хатто, уз фарзандларини сизлайдилар. Сен хам, сиз хам бир огиздан чикади. Сизлаш бошкаларга нисбатан самимий хурмат ва эхтиром экан, бир-биримизни сизлаб мурожаат этишга нима етсин!

Узбекона муомала одоби, айникса, хотин- кизларга нисбатан хар кандай вазиятда хам купол муносабатда булмасликни, аксинча, ута илтифотли булишни, эъзозлашни такозо этади. Муомала одоби яна шуни такозо этадики, хар бир киши бошкалар томонидан иззат-икром ва хурмат килишларини истар экан, у бошкаларнинг хам хурматини жойига куйиши лозим. Зеро, айтилган суз ёки иборанинг узи кандай охангдалигига караб кишига ижобий ёки салбий таъсир курсатади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, узбек халки мулокотида хам, бошка миллатлар каби, мактов хамда мактовга оид суз иборалар жуда куп учрайди. Х,алкимизнинг кадимги урф-одатлари, анъаналаридан бири булган муомала ва мулокот одоби хисобланган маданий меросини урганиш мустакиллик маданиятини энг асосий шартларидан биридир.

REFERENCES:

1. Узбекистон Республикаси ислох килинган янги "Таълим тугрисида"ги Конун. -Т.: 2020 йил 23-сентябрь.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч. -Т.: Маънавият,2008й.

3. Кайкавус. Кобуснома.Тошкент, Укитувчи.2011й.

4. Махмудов Ю.Г.;Худойкулов Х.Ж.Педагогика ва Психология.-Т.:, Дзайн-Пресс. 2011й.

5. Худойкулов Х.Ж. Миллий гурур-маънавий комиллик мезони.-Т.: Дзайн-Пресс. 2010й.

6. Худойкулов Х.Ж. Талабалар учун тарбиявий Толибнома. .-Т.Инновация-Зиё. 2021 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.