CC BY
118#
H
R
o
n o r
H H
E K H
E
HÄYRH
M.A. Abdilazizova
INGLIZ VA O ZBEK TILLARIDA "TAOM" KONSEPTINI IFODALOVCHI PAREMIOLOGIK VA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LINGVOKULTUROLOGIK TADQIQI
Ushbu maqolada Ingliz va O'zbek tillarida "taom" konseptini ifodalovchi paremiologik va frazeologik birliklarning lingvokultrologik tadqiqi va tahlili qisqacha ochib berildi. Lingvokulturologiya, konsept, idioma atama-lariga alohida to'xtalib o^tildi. Ba'zi frazeologizmlarning lug'aviy-ma'noviy tahlili misollar orqali ochib berildi.
Kalitso^zlar: Lingvokulturologiya, konsept, frazeologizmlar, atamalar, idiomalar, taom.
Lingvokulturologiya - tilshunoslikning alohida sohasi hisoblanadi. Kishilar, xalqlar, mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy-siyosiy, madaniy kommunikativ jarayonlar tilshunoslik sohasida tillarning o'zaro munosabati va til madaniyati hamda tilning milliy o'ziga xos ko'rinishi kabi qator masalalarni kun tartibiga qo'yishmoqdalar. Bu esa tilshunoslik va madaniyatshunoslik o'rtasida alohida alohida, o'z yo'nalishi va predmetiga ega bo'lgan yangi soha -lingvokulturologiyaning yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda.
"Til - madaniyat" tushunchasiga bo'lgan qiziqishlarning tobora ortishi esa terminologik qatlam tarkibiga kiruvchi tushunchalarni aniqlashtirishni dolzarb masala darajasiga ko'tarmoqda.
Lingvokulturologiya tilshunoslikcva madaniyatshunoslik fanlari hamkorligida, ammo tilshunoslikning ustuvorligida yuzaga kelgan eng yosh yo'nalishdir, shuning uchun ham bu yangi yo'nalish bevosita til haqidagi ilm bag' rida dunyoga kelgan.
"Konsept" termini tilshunoslikda o'tgan asrning 80- yillarigacha "tushuncha" so'ziga sinonim sifatida ish-latilgan bo'lsa, uning hozirgi vaqtdagi izohi kengroq mano kasb etganini ko'rish mumkin. Rus tilshunosi L.V.Adonina konsept terminiga bag' ishlangan maqolasida bu terminning taniqli tilshunoslar tomonidan qayd etil-gan 12 ta tarifini keltiradi. Shuningdek, uning ma'lumotiga ko'ra, konsept termini on nuqtai nazardan tasnif qi-lingan. Masalan, konsept standartlashishiga ko'ra universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlarga; qo'llanilishiga ko'ra ilmiy, badiiy, maishiy konseptlarga; ifodalanishiga ko'ra leksik-frazeologik, Grammatik, sin-taktik va matniy konseptlarga bo'linadi.
© M.A. Abdilazizova, 2021.
Idiomalar - bu so'z yoki so'zning to'g'ridan-to'g'ri ma'nosidan farq qiladigan ma'noga ega so'zlar yoki ibo-ralar. Odatda ingliz tilida ishlatiladigan oziq-ovqat, taom va boshqalariga iboralariga ko'plab misollar mavjud. Ulardan foydalanish nafaqat qiziqarli, balki suhbatda o'z fikringizni ijodiy ravishda etkazishiga birmuncha yordam beradi.
Tabiiy holki, har bir inson ovqat, taom iste'mol qiladi, bu esa oziq-ovqat, taom bilan bog'liq bo'lgan ibo-ralarni tilimizda keng qo'llanilishiga turtki bo'ladi desak mubolag'a bo'lmaydi, ammo esda tutingki, iboralar so'zma-so'z ularning, asl mohiyatini bildirmaydi va so'zlarini anglatmaydi. Masalan: ingliz millatiga mansub mamlakatlarda biror kishiga "bad apple" iborasini ishlatish boshqalarga salbiy ta'sir ko'rsatishi yoki tabiatan be-zovtalanishi demakdir. Frazeologizmlarning tub va yuzaki angalatadigan ma'nolari bir-biriga umuman o'xsha-masligi mumkin.
Metaforalar, frazeologizmlar har kimning kundalik hayotining ajralmas qismi hisoblanadi, u kundalik hayotda aks etadi, lekin o'zimiz ularni ishlatganimizni gohida bilmay ham qolamiz, to'satdan ishlatamiz bu esa tilimizda frazeologizmlarning tutgan o'rni katta ekanligini anglatadi.
Til, garchi ko'p odamlar o'zlarida metafora ishlatayotganini anglamasalar ham aloqa yoki ular o'z fikrlarini ifoda etishda ishlatishadi. Oksford ingliz lug'atidan:
"A figure of speech in which a name or descriptive word or phrase is transferred to an object or action different from, but analogous to, that to which it is literally applicable; an instance of this, a metaphorical expression. «Nutq figurasi, unda ism yoki tavsiflovchi so'z yoki ibora obyektga yoki harakatga boshqa narsadan, ammo shunga o'xshash narsaga o'tkaziladi unga tom ma'noda tegishli bo'lgan; bunga misol, metaforik ibora.
Ingiz olimlari Lakoff va Jonson birinchi bo'lib kontseptual metafora tushunchasini fanga olib kelgan va u 1980 yilda "Metaphors We Live" kitobida o'rganishlarini yoritib otdi. Ular ham OZIQ-OVQAT VA TAOM ga tegishli idioma va frazeologizm tushunchalarini muhokama qildi. Ushbu konseptsiya va uning OZIQ-OVQAT xususiyatlari domeni va THOUGHT yoki IDEAS domeni Do Thi (2009) yoki Lily I-wen Su (2002) asarlarida ham o'rganilgan. Ikkala tilda ham qo'llanilishi mumkin bo'lgan oziq-ovqat domeni aniqlandi: ovqatlan-ish, ochlik, ovqat lazzati, ovqat tayyorlash va oshqozon. Ushbu jihatlar xaritada ko'rsatilgan
IDEAS / THOUGHT domenining quyidagi toifalariga: tushunish, ehtiyoj ma'lumot, fikrlash, fikrlash va tushunish sifati. Quyidagilar misollar ingliz va italyan korporatsiyalaridan olingan. UNDERSTANDING-IS-EATING
Ushbu xaritalash jarayonida g'oyalar va oziq-ovqat teng ravishda qabul qilinishini hisobga olsak, tushunish tushunchasi ovqatlanish degan ma'noni anglatadi, chunki oziq-ovqat iste'mol qilinadigan bo'lsa, xuddi shunday bo'lishi mumkin. fikrlar yoki g'oyalar uchun qo'llaniladigan, odamlar ularni iste'mol qilish jarayonida tushunish. Ingliz tilida g'oyani chaynash, ma'lumotni pishirish yoki yutish mumkin bo'lgan ma'lumot. Quyidagi misol ingliz tilidan olingan:
(a) I found this astonishing bit of information difficult to swallow. (a) Men ushbu hayratlanarli ma'lumotni yutish qiyin deb topdim. (MISC)
Bu erda ma'lumotlar IDEA domenini, yutish jarayoni esa OZIQ-OVQAT maydonini anglatadi. Biror narsani yutish qiyin bo'lganida, u qattiq yoki unchalik mazali emasligini tushuntirish mumkin, uni kimdir uchun olish oson bo'lmagan ma'lumotga qo'llash mumkin. Xuddi shunday, italyan tilida odamlar so'zlarni yeyishlari mumkin (bere le parole) yoki ma'lumotni chaynashadi (masticare informazioni): B) You ate up all my excuses.
b) Siz mening barcha bahonalarimni yeb qo'ydingiz. (Hai bevuto tutte le mie scuse.) Shunga qaramay, uzr IDEA domeniga tegishli, uni iste'mol qilish esa FOOD domeniga tegishli. Ushbu jumlaning ma'nosi shundan iboratki, biror narsani yeyish orqali odam ko'p o'ylanib o'tirmasdan ularga berilgan hamma narsaga ishonadi. Ikkala tilning yana bir misolida chaynash (masticare) so'zi xuddi shunday ishlatiladi: (c) .. .he said to the empty room, and then left it to chew on the idea.
(c)... u bo'sh xonaga dedi va keyin fikrni chaynash uchun uni qoldirdi.
(d) It was sufficient to chew on a bit of English to be able to imagine being the first sentient supercomputer. d) birinchi sezgir superkompyuter bo'lishini tasavvur qilish uchun inglizchani biroz chaynash kifoya edi.
(Bastava masticare un po di inglese per essere in grado di immaginare di essere il primo superkomputer senziente.)
THE FORMATION OF THOUGHT IS THE PREPARATION OF FOOD Fikrni shakllantirish - bu oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash
Ushbu kontseptsiyada oziq-ovqat va g'oyalar o'rtasidagi parallel fikrni va g'oyalarni, shuningdek, oziq-ovqat kabi tayyorlanishi zarurligi bilan ifodalash mumkin. Shunday qilib, g'oyalar yarim tayyor bo'lishi mumkin yoki so'zlar xom (shartli ravishda xom) bo'lishi mumkin. Ikkala ibora ham salbiy ma'noga ega; xuddi to'g'ri tayyor-lanmagan ovqat kabi, fikrning tushunchasi faqat yarim yo'lda bajarilganda sifatini yo'qotadi.
(e) You are happy to react' there and then' even if this means expressing half-baked ideas
(e) Agar siz yarim tayyor fikrlarni bildirsangiz ham, "u erda va keyin" munosabat bildirishdan xursandsiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug' ati. - Toshkent: turon zamin ziyo, 2015
2.http://www.academia.edu/2085140/USING_CONCEPTUAL_METAPHORS_IN_TEACHING_IDI-OMS_IN_A_FOREIGN_LANGUAGE_CONTEXT
3.Ayto, J. (2010). Oxford dictionary of English idioms. Oxford: Oxford University Press.
4.Doi:http://88.198.249.35/d/Il -valore-simbolico-letterario-del-cibo.pdf Geary, J. (2011, February 27). The 'Ideas are Food' Conceptual Metaphor. Retrieved
5.Using Conceptual Metaphors in Teaching Idioms in a Foreign Language Context. Retrieved November 26, 2016
6.Mcglone, M. S. (1996). Conceptual metaphors and figurative language interpretation: Food for thought? Journal of Memory and Language,
ABDILAZIZOVA MARJONA AKBARALIQIZI - Termiz davlat universiteti, Xorijiy til va adabiyoti (ingliz tili) yonalishi 1-bosqich magistranti.
