CC BY
2INGLIZ VA O'ZBEK BOLALAR O'YIN FOLKLORINING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATLARINI QIYOSIY TIPOLOGIK
TADQIQI
Eshkobilova Feruza Urazovna
Qarshi davlat universiteti o'qituvchisi https://doi.ors/10.5281/zenodo.11110025
Annotatsiya. Yillar davomida bolalar o'yin folklori rivojlanib, unda xalqning orzu-umidlari, orzu-istaklari, kurashlari, g'alabalari, mehnati, urf-odatlari, turmush tarzi o'z ifodasini topgan. Bolalar o 'yinlari, qo 'shiqlari hayotiy voqealar, ijtimoiy hayot va kundalik turmush tarziga asoslangan. Eng muhimi, ular og 'zaki tarzda yaratilgan va og 'zaki kuylangan. Ikkala tildagi o 'yinlar va o 'yin qo 'shiqlarining turli xil va o 'xshash lingvistik va madaniy xususiyatlari mavjud. Til faqat ijtimoiy hayotda jamiyat madaniyati munosabati bilan rivojlanishi mumkin va u xalqlar tilida o 'z aksini topadi. Til madaniyatning bir qismidir va madaniyat turli xil xususiyatlarga ega. Hozirgi kunda xalq og'zaki ijodi yoki bolalar o'yinlarini kelib chiqishi, til va madaniy xususiyatlari bilan o 'rganish juda muhimdir.
Kalit so'zlar: til, madaniyat, lingvomadaniyat, tipologiya, folklor, o'yin.
Abstract. Folk games have been developed during the years and it reflects the dreams, wishes, fights, victories, labor, customs and lifestyle of the people. The folk games and game songs based on real life events, social life and everyday life. The most important thing that they are created orally and are sung orally. There are different and similar linguistic and cultural features of games and game songs in both languages. Language can develop only in the social life with relationship of the culture of the society and it reflects in the language of the nations. Language is a part of culture and culture has different features. Nowadays it is vital to learn the folklore or childlore games with its origin, linguistic and cultural characteristics.
Key words: language, culture, linguoculture, typology, folklore, game.
Kirish. Til tipologiyasi sohasi tillarning grammatikasi, tuzilishi, leksikologiyasi va tasnifi kabi til xususiyatlarining farq va o'xshashliklarini o'rganadi. Tipologik tilshunoslik tilshunoslikning muhim sohalaridan biridir. Bu tilning lingvistik xususiyatlarini solishtirish mumkin. Qiyosiy tipologiyada turli tillar: o'zbek tili va chet tili tushunchalari, madaniy xususiyatlar, lingvistik ob'ektlar solishtiriladi. D.Yunusov "Qiyosiy tipologiya tilshunoslikning bir tarmog'i sifatida nazariy til kursiga asoslanadi. U tilshunoslikning boshqa sohalari bilan chambarchas bog'liq. Masalan: til tarixi, umumiy tilshunoslik, amaliy grammatika, nazariy grammatika, ona tilining tuzilishi va boshqalar». [1:35] Qiyosiy tipologiyaga til tarixi, umumiy tilshunoslik, amaliy tilshunoslik, amaliy va nazariy grammatika va tilning tuzilishi kiradi. Tillarni turli sohalarda madaniyat tarixining tarkibiy qismi va madaniyatning o'zi sifatida xalq yutug'i va rivojlanishi sifatida solishtirish mumkin. Tipologik tadqiqotlar tillarning alohida tizimlari va quyi tizimlari sohasida amalga oshirilishi mumkin. O'zbek va ingliz tillari nafaqat tillar oilasidan, balki madaniyati, turmush tarzi, mentaliteti bilan ham farqlanadi, chunki ular sharq va g'arb tomonda joylashgan. Ingliz tili hind-evropa tillariga, o'zbek tili esa oltoy tillari oilasiga mansub, chunki ularning kelib chiqishini solishtiramiz. Ikki tilni va ularning madaniyatini solishtirganda, lingvistik tarjima yanada samarali o'rganishga yordam beradi. Tillarni solishtirishda lingvistik tarjimaning ikkala turi: badiiy va ilmiy tarjimadan ham foydalanish mumkin. Bir tildan boshqa tilga tarjima
qilishda uning kelib chiqishini aniq bilishni talab qiladi; til tafsilotlari, ularning variantlari to'g'ri aks ettirilishi, lekin til me'yorlarini buzmasligi kerak. Tillarni tarjima qilish va solishtirishda so'zlarning tartibi va sintaktik ma'nosi har xil bo'lishi mumkin. Tillar alohida narsa emas; ular madaniyatlarda rivojlanadi va madaniyatlar boshqalardan farq qiladi. Tillarning lug'at tarkibida bir xil leksik ekvivalentlik mavjud emas. She'rlar, qo'shiqlar tarjimasi oddiy matndan ko'ra o'ziga xos qiyinchiliklarga ega. Tillar va madaniyatlarni tipologik jihatdan solishtirishni o'rganishda asosiy maqsad ingliz va o'zbek xalq o'yinlarini til madaniyati sohasida tadqiq etishdan iborat. Til va madaniyatshunoslikning asosiy tushunchasi lingvomadaniyatdir. Lingvomadaniyat turli shakllarda so'z, so'z birikmalari, frazeologik birliklar, stilistik vositalar, sintaktik tuzilmalar, matn va boshqalar bilan ta'riflanishi mumkin. Lingvokulturologiya fanning yangi sohasi bo'lib, turli xalqlar madaniyati va ularning tildagi aksini o'rganadi. U sotsiolingvistika va kulturologiyaning ikkita asosiy sohalaridan olingan. Til faqat ijtimoiy hayotda jamiyat madaniyati munosabati bilan rivojlanishi mumkin va u xalqlar tilida o'z aksini topadi. Til madaniyatning bir qismidir va madaniyat turli xil xususiyatlarga ega. Joylashuviga qaramay, mamlakatlar o'rtasida doimo aloqa, biznes, savdo, sayohat va hozirgi kunda smartfonlar, kompyuterlar kabi zamonaviy texnologiyalar orqali mavjud. Boshqa tomondan, mamlakatning turli mintaqalarida yashaydigan bir xalqda turli madaniyatlar mavjud. Madaniyat irqiy, etnik, diniy va ijtimoiy guruhlarning fikrlari, e'tiqodlari, aloqalari, tillari, urf-odatlari, marosimlari va munosabatlari sifatida inson xatti-harakati bilan birlashadi. Til avlodlar va xalqlar orqali madaniyat almashish vazifasini bajaradi. Madaniyat tushunchasi lingvakulturologiyaning tadqiqot predmeti sifatida qaraladi. "Qo'l uchida kun ko'rmoq" frazeologik birligining "qo'ldan og'izga yasha" ("live from hand to mouth") ma'nosidagi so'zi nihoyatda kambag'al degan ma'noni beradi.. "Qo'l uchida" "juda oz", "kun ko'rmoq" esa "pul yoki narsa ishlab topish" ma'nosini bildiradi. Bundan tashqari, "ko'k choy" o'zbek tilida "mehmon bo'lib, birga suhbatlashish" ma'nosini bildiradi va bu "bir piyola choy ustida" sifatida ifodalanadi. Lingvokulturologiyada dunyoning madaniy manzarasini, shu jumladan butun insoniyatni va ularning tildagi o'ziga xos belgilarini, madaniy millatlar, tushunchalar, madaniyat turlari, madaniy-an'anaviy dominantlarni kuzatib o'rganish talab etiladi. Lingvokulturologiya lingvistik sohada dunyoning madaniy tasvirining dunyoning universal tasviridan farqini ochib beradi.
Tahlil va natijalar. Bolalar o'yin folklori butun dunyo xalqlari folklorida mavjud bo'lib, o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. O'yinning so'zlari har xil bo'lishi mumkin, ammo tuzilishi bir xil. Ammo ba'zi o'yinlar urf-odatlari, an'analari, yashash joylari va mentalitetiga ko'ra faqat bir xalqqa tegishli. Iona Opi, Simon kabi tilshunoslar, folklorshunoslar, madaniyatshunoslar tomonidan ko'plab tadqiqot ishlari olib borildi. J.Bronner va o'zbek folklor tadqiqotchilari O.Safarov, M.Jumaboyev. O'zbek tilshunosi, folklorshunosi O.Safarov: "Bolalar kattalarga taqlid taqlid qila turib o'ynaydilar, taqlid ular uchun olamni va odamni o'zlashtirish vositasiga aylanadi. [7:4]
O'zbek o'yinlarini uyda ham, ko'chada ham o'ynash mumkin, shuning uchun ba'zi o'yinlar tashqarida yomon ob-havoga qaramay bolalar o'rtasida ma'naviy so'z o'yinlari o'ynaladi, bu ularnining aqliy qobiliyatini, xotirasini yaxshilaydi. O'zbek tilshunosi va folklor tadqiqotchisi O.Safarov o'zbek bolalar o'yinini puxta o'rgangan. U o'z kitobida o'yinlarni asosan ikki guruhga ajratdi: harakatli o'yinlar va so'zli o'yinlar. Ushbu o'yinlarni ham kichik guruhlarga bo'lish mumkin:
1. Harakatlar bilan o'yinlar
• Sof harakatli o'yinlar
• Materiallar bilan o'ynaladigan o'yinlar
• So'zlar bilan olib boriladigan o'yinlar
2. So'zli o'yinlar ham kichikroq turlarga ega:
• Tez aytish
• Topishmoqlar
O'yinni boshlashdan oldin "chorlamalar" - chaqiruvchi yoki o'yinga chaqiruvchi qo'shiqlar, "cheklashmachoqlar" - dialogli o'yinlar o'ynalgan, odatda guruhlar ikkiga bo'lingan. Boshqalarni o'yinga taklif qilish yoki chaqirish odatda o'yinni boshlashdan oldin og'zaki o'ynaladi:
Uzbek Translation in English
Tomda tovuq yotarmi, Oyoqlari qotarmi, Kichkina bachalar, Nomozshomda yotarmi? Kel-ho, Kel-ho. Is there a chicken on the roof? Are the legs stiff? Little guys Does it lie in prayer time? Come on -hey, Come on - hey.
Keragida paxta bor, Uyqing kelsa yotavor. Onang qurg'ur qo'ymaydimi? Mushtday qorning o'ymaydimi? Kel-ho. There is cotton if you need, Go to bed when you feel sleepy. Does your mother not let you? Doesn't she pinch your fistful belly? Come on-hey.
Bu so'zlarni tovuq, namoz vaqti, paxta, chimdim, musht qorin so'zlarini lingvomadaniyat so'zlari deb atash mumkin, chunki bu so'zlar asosan shu xalq, uning urf-odat va an'analariga tegishli. Tovuq - bu mashhur parranda, deyarli har bir oila o'z hovlisida yashaydigan tovuqlarni boqadi. Paxta so'zi shu xalq madaniyatiga mansub, chunki ko'p yillar paxta yetishtirgan va bu so'z bolalar folklorida saqlanib qolgan. Keyingi chimchilash so'zi asosan onalarga tegishli bo'lib, agar ular onalariga bo'ysunmasa, bolaga yengilgina jazo hisoblangan. Ular bolalarni birinchi marta urishmaydi, bolani o'z xatti-harakatini davom ettirmaslik haqida ogohlantirib, "chimdib" qo'yishadi, agar ular yana davom ettirsa, boshqa qattiqroq jazolarni qo'llanilishi mumkin. "Mushtdek qorin" degan so'z "kichik qorin" degan ma'noni anglatadi. Bu so'z tarixiy davrlardan kelib chiqqan bo'lishi mumkin, bir muncha vaqt - urush paytida, kichik qorin yaxshi narsa sifatida targ'ib qilingan, kechki ovqatning yaxshi xulq-atvori - odamlar kamroq ovqatlanishlari kerak.
Ingliz tilida ham chorlamalar mavjud: [6:14]
Ingliz tilida: O'zbek tiliga tarijimasi:
Boys and girls, come out to play, The moon does shine as bright as day. Leave your supper, leave your sleep, And meet your playfellows in the street; Come with a whoop, and come with a call, And come with a good will, or not at all. Up the ladder and down the wall, A halfpenny loaf will serve us all. Bolalar va qizlar, o'ynashga chiqing, Oy kunduzidek charaqlayapti. Kechki ovqatni qoldiring, uxlashni qoldiring, Va ko'chada o'ynaydigan do'stlaringiz bilan uchrashing. Qichqirish bilan, chaqirish bilan chiqing, Narvon ustidan va devor tagidan, Yarim pennilik non hammamizga yetadi.
You find milk and I'll find flour,
And we'll have a pudding in half an hour.
Sen sut topasan, men un topaman,
Yarim soatdan keyin bizda pudding (shirinlik)
bo'ladi.
Har bir o'yin qo'shig'i bir xalqning turmush odatlaridan kelib chiqqan bo'lib, ular bolalar folklorida saqlanib qolganligi sababli, yillar davomida yangi shakllarda paydo bo'lgan.
Ingliz tilida bolalarning xalq madaniyatini "childlore" yoki "folklore" deb atash mumkin. Iona va Opi bolalar folklorini o'rganishdi va ular bir-biridan farq qilishini va yillar davomida rivojlanib borishini aniqladilar. Mashhur o'yinlardan biri "Jonni-on-a- Ponny" ("Johnny -on-a-Ponny") nomi bilan ham tanilgan va bir nechta variantlarga ega va 16-asrning boshlarida paydo bo'lgan. Iona va Opi Britaniyada hozirgi va o'tmishdagi bolalar o'yin folklorini o'rganishgan va asosiy asarlari quyidagilardan iborat: Oxford Dictionary of Nursery Rhymes (1951), The Lore and Language of schoolchildren (1959), The Classic Fairy Tales (1974), The People in the Playground (1994).
Ingliz bolalar o'yinlaridan qo'l qarsak o'yinlari harakatli o'yinlar hisoblanadi, bolalar faqat qo'llar yordamida o'ynaydilar. Ritm va qofiya bilan tez ijro qilinadi. Har xil uslubdagi o'yinlarda qarsak chalish turlari har xil. Bu o'yin butun dunyoda o'ynaladi, lekin har bir xalqning o'z qo'shiqlari bor. Ingliz tilida bir nechta qo'l qarsak o'yinlari mavjud bo'lsa, o'zbek tilida ham yosh bolalar o'rtasida xuddi shunday o'yin mavjud. Bu o'yin qarsak chalish tezligi, zukkolik va ishtiyoqni talab qiladi. Ushbu o'yinning qofiyalari odatda sodda va oson: ingliz tilida. Double, double this this Double, double that that Double this Double that
Double, double this that.
Ingliz bolalar folklorida ham mavsumiy o'yin qo'shiqlari, tabiat hodisalariga oid o'yin qo'shiqlari mavjud. Masalan, yomg'ir, qor kabi yog'ingarchilikka atalgan bolalar qo'shiqlari, termalarini misol qilish mumkin. "Rain, rain, go away" qo'shig'ining bir nechta shakllari bor va ilk marta yozib olinishi 17- asrga to'g'ri keladi. Bu qo'shiq asosan yomg'irning ko'p yog'ishi, bolalarning uyda zerikib ko'chada o'ynolmasligi, shuning uchun yomg'ir ketgin, boshqa kuni yana yog'gin kabi ma'nolarda izohlanadi: Rain, rain, Go away.
Come again April day,
Little Johnny wants to play.
Tarjimasi:
Yomg 'ir, yomg 'ir,
Uzoqqa ketgin.
Aprel kuni yana kelgin,
Kichik Jonny o 'ynashni xohlaydi. [6:309]
Xulosa. Bu o'yin va o'yin qo'shiqlarining tili va madaniyati paydo bo'lgan joyi, dini, urf-odatlari, urf-odatlari va kundalik turmush tarziga ko'ra farqlanadi. Ba'zi o'yinlar bir xil qoidalar va tuzilmalarga ega, ammo Red Rover - Oq terakmi, ko'k terak, Buck buck- Eshak mindi, Hacky-sack- Lanka turlicha nomlar bilan ifodalangan. Ba'zi quvlashmachoq o'yinlarining har ikki tilda
juda ko'p turlari va nomlari bor, chunki Urib qo'yish, Jo'ravoy-jo'ppi, echki bolalari; ingliz tilida Duck, duck, goose, Fox and sheep kabi nomlangan. Ba'zi o'yinlarning qoidalari va tarjimalari bir xil: Mushuk-sichqon, Cat and mouse; uy-uy, house-house; Qo'g'irchoq- Qo'g'irchoq, Playing with dolls. Ingliz tilidagi o'yinlarning turlari quyidagilardir: Tag- quvlashmachoq, Hide and seek - yashinmachoq, predmetli o'yinlar, jumping games-sakrash o'yinlari, memory games- xotira o'yinlari, hand clapping games- qo'l qarsak o'yinlari va traditional games-an'anaviy o'yinlardir, jumladan: London Bridge, Simon says, Tip-cat. Bu o'yinlar bolalarni kuchli, sog'lom, zukko, aqlli va ochiqko'ngil bo'lishga undaydi.
Adabiyotlar
1. Dunyamin Yunusov, Leyla Khanbutayeva. Comparative typology of the English and Azarbaijani languages. - Baku.: "Mutarjim", 2008.-222p
2. Iona Archibald Opie, Peter Opie. Children's games in street and playground: Chasing, catching, seeking, hunting, racing, duelling, exerting daring, guessing, acting, pretending. Oxford university press,1984 - Family and relationships- 371 pages.
3. Iona Archibald Opie, Peter Opie. The Lore and Language of Schoolchildren, Oxford university press, 1959.
4. K. Rahimqulov. Milliy harakatli o'yinlar. - Toshkent.: "Tafakkur bo'stoni", 2012.- 144b
5. M. I. Rasulova, Z. I. Shukurova. Comparative typology of Uzbek, Engliah and Russian languages. - Tashkent, 2017. - 260p
6. Mother Goose's Nursery Rhymes. A collection of Alphabets, Rhymes, Tales and Jingles. London. George Routledge and sons. New York: 416 Broome street. 1877. - 320 p.
7. Oxunjon Safarov. O'zbek xalq bolalar o'yinlari. - T.: Sharq, 2013.-176b
8. T. Usmonxo'jayev, F. Xo'jayev. 1001 o'yin. -Toshkent.: 1990 - 343b
