CC BY
0INGLIZ TILIDA YONG'IN XAVFSIZLIGIGA OID TERMINLARNING
VUJUDGA KELISHI
Saidova Nodira Djaxabgirovna
Toshkent yengil sanoat va to'qimachilik instituti mustaqil izlanuvchisi Qibray tumani 1 o'rta ta'lim maktabi ingliz tili o'qituvchisi
Annotatsiya: Maqola ingliz tilidagi yong'in xavfsizligi sohasiga oid terminlarning o'ziga xos xususiyatlariga bag'ishlangan. Tadqiqotning diaxronik jixati ingliz tilining tarixiy rivojlanish davrlarini, yong'in xavfsizligi terminologiyasining rivojlanish dinamikasini va uning til strukturalarining o'ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish, yong'in-texnika lug'at semantikasini shakllantirishning lingvistik hamda ekstralingvistik omillarini aniqlash imkonini beradi. Maqolada Anglo-Sakson tillarini kelib chiqishi va boshqa tillardan kirib kelgan atamalar misollar yordamida tushuntiriladi. Ma'lumotlarga ko'ra XX asrlarda mustaqil maqomga ega bo'lganidan keyin, yong'in xavfsizligi alohida fan sifatida o'rganish boshlangan.
Kalit so'zlar: ingliz terminologiyasi, yong'in xavfsizligi, etimologik tahlil, atamalarni shakllantirish usullari, terminologizatsiya, olov.
Inson hayoti olov yaratilganidan beri hayotning ajralmas va zarur qismiga aylangan olov bilan bog'liq. Olovni o'zlashtirish, uni bo'ysundirish haqli ravishda insoniyat sivilizatsiyasining eng katta yutuqlaridan biri hisoblanadi. Inson olovni qanday yoqishni o'rganib, tabiatga bo'lgan qaramlikni kamaytirib, xavfsizroq va shu bilan birga qulayroq hayotni ta'minlashga erishdi. Insoniyat olov yordamida uyni isitish, ovqat pishirish, yovvoyi hayvonlarni qo'rqitish, turli xil ish-qurollarni takomillashtirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Lekin, olovning shuncha yengilliklari bilan bir qatorda, uning katta xafv manbai ekanligini ham tushunib yetdilar. Natijada, yong'inga qarshi yaxshi va samarali tashkil etilgan usullarni o'ylab topish zarurligini, unga qarshi turish uchun yong'inni kuzatish va nazorat qilish zarurligini angladilar.
Terminologiya - resurslarni turli manbalardan va turli tillardan foydalangan holda boyitish hamda har bir atama tizimining uzoq tarixga ega shakllanishi deb tushuniladi. Bu borada ingliz yong'in xavfsizligi terminologiyasi ham mustasno emas. Uning shakllanishi va rivojlanishi ham ko'p yillik tarixga ega bo'lib, birinchi navbatda inson yong'inning tabiati va unga qarshi kurashish usullari haqida kundalik empirik bilimlarni to'plagan. Turli xil ilmiy sohalardagi kashfiyotlar va tadqiqotlar natijalariga asoslanib, yong'in xavfsizligini taminlashni samarali tashkil etish bir qancha vaqt davom etdi. Sadovnikova A.O ta'kidlaganidek yong'inni oldini olish, uni o'chirishning asosiy usullari to'g'risidagi kasbiy bilimlarni o'z ichiga olgan ingliz tilidagi "fire science" (yong'in fanlari) atamasi ilmiy foydalanishga juda kech, ya'ni XX asrning ikkinchi yarmida ruxsat berildi [1, B. 290]. Bu esa yong'in xavfsizligi fanini terminlarini juda yosh deb tariflash imkonini beradi. Ammo, yong'in-texnik tushunchalarni ifodalashning lingvistik vositalari ancha oldin paydo bo'lgan. Shu munosabat bilan, ingliz tilining rivojlanishining asosiy bosqichlarini hisobga olgan holda yong'in faninning terminologiyasini rivojlantirishning asosiy tendensiyalarini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Empirik ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, yong'in xavfsizligi fanining terminologiyasiga kiradigan lug'at qadimgi davrga nisbatan ancha rivojlangan. Oxford lug'atida ushbu leksemalar qayd etilgan: fire, ash, ax, blaze, broom, burn, coal, ember, foam, heat, hook, ladder, pipe, quench, rope, sand, saw, shovel, smoke, soot, spade, spark, steam, water. Ushbu so'zlarning eng asosiylari umumyevropa so'zlari asosida shakllangan, ingliz lug'atining eng qadimgi qatlamiga tegishli.
Qadimgi ingliz tilida "olov" ma'nosini ifodalaydigan bir qancha so'zlar bor edi. Misol uchun, ad, brond/brand, swol va boshqalar, lekin fire leksemasi eng keng tarqalgan bo'lib, u keng ma'noda "olov", "alanga" degan ma'noni anglatadi. Qadimgi ingliz tilidagi "fyr" so'zi, nemis tilidagi "fuir" so'ziga borib taqaladi, so'zning zamonaviy imlosi taxminan 1200 yilda paydo bo'lgan degan taxminlar mavjud, ammo o'rta ingliz davriga kelib bu so'z "fier" shakli bilan tengma-teng qo'llanilgani haqida ma'lumotlar bor.
O'sha davrlardan odamlar suvdan yong'inga qarshi o'chirish vositasi sifatida foydalanganlar. Qadimgi ingliz davrida "suv" tushunchasi Hind-Yevropa tillar oilasidan olingan "wodor/wedor/wuder" so'zlari asosida shakllangan umum nemis tilidagi "watar" so'zidan hosil bo'lgan "woeter" leksemasi bilan ifodalangan. Xuddi shu "yong'inga qarshi vositalar" tematik guruhiga "sand" (qadimgi sand-qum) va "ko'pik" (qadimgi foem- ko'pik) so'zlari kiradi, ular ham nemis tili orqali qadimgi ingliz tiliga kiritilgan.
Ot so'z turkumiga oid so'zlar bilan bir qatorda, yong'in fanining qadimgi inglizcha lug'ati ham oz sonli fe'llar bilan ifodalangan: a-dwœs-can, œlan, a-tendan, bœrnan, birnan, bladesian, fyri-an, ge-bernan, on-œ-acute, on-bœrnan, on-tendan (Bosvort lug'atidan olingan). Ushbu fe'llarning ta'riflarini tahlil qilish sinonimiya va anatomiyaning namoyon bo'lishini ko'rsatadi. "A-dwœs-can" fe'li o'chirish ma'nosini,, œlan, a-tendan, bœrnan, birnan, bladesian, fyri-an, ge-bernan, on-œ-acute, on-bœrnan, on-tendan fe'llarining barchasi yonish, yoqish degan ma'nolarni beradi.
Qadimgi ingliz tili davrining qolgan so'zlarini ikkita asosiy tematik guruhga bo'lish mumkin. Birinchi guruh "olov" tushunchasiga tegishli leksik birliklarni qamrab oladi, misol uchun, "blaze" leksemasi dastlab "fyr"ga qaraganda torroq tushunchani ifodalab, "mash'al", "olov", "yonayotgan" degan ma'noni anglatadi. Lekin vaqtlar o'tgani sari uning semantik ma'nosi asta-sekin kengayib bordi, natijada blaze-yorqin olov ma'nosida ishlatila boshlaydi. Spark (uchqun), heat (issiqlik), smoke (tutun) so'zlari tegishli nemis tili ildizlariga borib taqaladi, shuni ko'rsatadiki odamlar yonish jarayonlarining xususiyatlarini tushunishga harakat qilishgan. Yonish natijasida uchqun va tutun paydo bo'lishi natijasida issiqlik hosil bo'ldi. Uchqunlar ham yonish jarayoniga sabab bo'lishi mumkin. Ash, ember, soot leksik birliklari odamning olov haqidagi birinchi tushunchalarini shakllantiradi, buning natijasida yangi yonish mahsulotlarining nomlari paydo bo'ldi.
So'zlarning ikkinchi guruhiga turli xil kundalik vazifalarni bajarishda yordam beradigan uy-ro'zg'or buyumlari kiradi. Aynan shu qurilmalar yong'inga qarshi kurashishda asosiy vazifalarni bajaradigan yong'in texnik qurollari hisoblanadi.
Leksemalarning etimologiyasiga nazar tashlasak ax, hook, broom, ladder, shovel, spade, rope (qadimiy aces, hoc, brom, hinder, sceofol, spadu, rap) insoniyat tomonidan qadim zamonlardan beri ushbu qurollardan foydalanganligini ko'rsatadi. Keyinchalik esa shu so'zlar professional ma'noga ega bo'lish, qoida bo'yicha maqsadga mos holda ishlatilishi uchun har bir so'z oldidan fire atamasini qo'shish maqsadga muvofiq bo'ldi. Misol tariqasida, fire ax (o't o'chiruvchi bolta), fire broom (o't o'chiruvchi pichoq), fire hook (o't o'chiruvchi ilgak, o't o'chiruvchi ilgak), fire ladder (o't o'chiruvchi zinapoya), fire shovel (o't o'chiruvchi belkurak), fire spade (o't o'chiruvchi belkurak), fire rope (o't o'chiruvchi arqon) kabi atamalarni ko'rishimiz mumkin. Hozirgi kunda ushbu atamalar yong'in xavfsizligi terminologiyasining asosiy qismidir.
Shunday qilib, yuqoridagi terminlar qadimgi ingliz tili davrida yong'in-texnika terminologiyasi maxsus milimlarning umuminsoniy bilimlarning ajralmas bo'lagi ekanligiga ishora qiladi. Yuqorida sanab o'tilgan so'zlar aslida atamalar emas edi. Ushbu lug'atning umumiy foydalanish toifasidan yong'in fanining atamalariga o'tishi ancha keyinroq asosan yangi ingliz tili davriga kelib sodir bo'lgan. Insoniyatning atrof muhitni anglashi, ilmiy bilimlarning rivojlanishi, texnologik taraqqiyot bilan kundalik tushunchalar rivojlanishi natijasida asta sekinlik bilan dunyoni professional darajada tushuna boshlaydi.
O'rta ingliz davrida ham intralingvistik, ham ekstralingvistik omillar tufayli ushbu sohaning leksikasi yanada rivojlandi. Misol uchun, qadimiy ingliz tili davridagi "beornan" so'zi XII asr boshlarida "burn" feliga o'zgargani haqida ma'lumotlar bor. Shu bilan birga, dastlab umumiy adabiy so'z sifatida ishlatilgan "quench" fe'li so'zma-so'z "olovni o'chirish" manosida ishlatilgan bo'lsa, majoziy ma'noda esa "his tuyg'ularning yo'q bo'lishi" ma'nosida ishlatilgan. 1938 yilda qayd etilgan ma'lumotlarga ko'ra "quench"ning yanada shakllangan varianti "suv yoki suyuqlik vositasi bilan saqlanish" degan tarjima bilan ishlatilgan. Hozirgi kunga kelib esa, yong'in-texnika matnlarida "quench" so'zi "yoqilg'i haroratini uning yonish nuqtasidan pastga tushirish" degan ma'noda ishlatilmoqda [2, B. 403].
Ingliz milliy tilining pozitsiyasiga kuchli ta'sir ko'rsatgan asosiy ekstralingvistik omil 1066 yilda Angliyaning Norman tomonidan bosib olinishi edi, bir necha asrlar davomida ustun mavqega ega bo'lgan fransuz tili ingliz tilining so'z boyligida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi, bu esa yong'in fanlari atamalarining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi. O'rta ingliz davrida paydo bo'lgan yong'in mavzusi bilan bog'liq so'z birikmalarining tahlili uning tarkibidagi sifat o'zgarishini ko'rsatadi: insonning tashqi dunyo haqidagi kuzatuvlari natijalarini, shuningdek, odamlarning kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lgan narsalarning paydo bo'lishini qayd etgan leksik birliklar bilan bir qatorda, mavhum-nazariy xarakterga ega so'zlar paydo bo'ldi.
Ushbu davrda "yong'inga qarshi asbob va uskunalar" tematik guruhi rivojlanishda davom etadi. Yong'inlarga qarshi kurash ishi oddiy odamlarning o'zlariga yuklanganligi sababli, odamlar yong'inlarni o'chirish uchun o'zlariga tanish bo'lgan uy-ro'zg'or buyumlaridan foydalanganliklari mantiqan mos keladi. Ushbu guruhga bucket, barrel, blanket kabi so'zlar kiradi.
Oksford inglizcha lug'atga ko'ra, XIII asr o'rtalariga oid "bucket" (chelak) so'zining kelib chiqishi aniq emas. Etimologik onlayn lug'at bucket Anglo-frantsuzcha buquet "bucket, pail" (chelak, badia, vanna) dan olingan va qadimgi fransuzcha buquet "bucket" (chelak) dan kelib chiqqan bo'lib, u o'z navbatida nemis tilidan kelib chiqqan yoki qadimgi inglizcha buc "pitcher" so'zining kichraytiruvchisi degan ma'lumotlarni beradi. Avvaldan ushbu so'z nafaqat quduqdan suv olinadigan idishni, balki yong'inni o'chirish uchun suv olib boriladigan idishni ham anglatgan (vessels in which water is carried, particularly to quench a fire). Shuning uchun qadimgi davrda "bucket brigade" kabi ibora ishlatilgan, u yerda odamlar yong'inni o'chirish uchun saf tortib, zanjir bo'ylab chelaklarda suv uzatganlar.
Barrel (bochka, bochka) so'zi, ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, qadimgi fransuzcha "baril"dan hosil bo'lgan va lotincha "barile, barillus, baurilus"ga borib taqaladi, boshqa ma'lumotlarga ko'ra, kelt ildizlariga ham tegishli. 1189 yilda Londonda yong'in xavfsizligi uchun har bir turar-joy binosida yozda suv bilan to'ldirilgan bochka bo'lishi kerak bo'lgan qonun qabul qilindi.
Taxminan 1300 yillarda "blanket" so'zining paydo bo'lgan (fransuzcha blanchet-yengil jun yoki mato), to'shak uchun qoplamani anglatadi. Keyinchalik qo'shimcha fire komponentidan foydalangan holda ushbu so'zning maxsus ma'nosi rivojlangan. Hozirgi davrga kelib esa, yong'inning dastlabki bosqichida yong'inga qarshi vosita sifatida ishlatish uchun fire blanket-yong'inga qarshi mato, adyol sifatida ishlatilmoqda.
O'rta ingliz tili davrida yong'in-texnika terminologiyasi alarm, protection, safety, hazard, danger kabi muhim tushunchalar bilan boyitildi. Alarm nomi XIV asrda ingliz tiliga italyan tilidan kiritilgan (al-larme=all'arme!"to (The) arms" qurolga!). Dastlab undov sifatida ishlatilgan va keyinchalik esa tashvish signali ma'nosida ishlatilgan. Hozirgi kunga kelib esa turli xil birikmalarda uchramoqda.
1375 yilda protect (himoya, himoya qilish, zarar, xavf yoki falokatdan himoya qilish ma'nosida) yangi leksema shakllandi. Bu so'z ingliz tiliga fransuz tili (Frans. proteccion < lat. protectionem, protegere asosidan himoya qilish) orqali lotin tilidan kirib kelgan. Prefer atamasisiz zamonaviy ingliz yong'in xavfsizligi terminologiyasini tasavvur qilib bo'lmaydi. Safety leksemasining paydo bo'lishi (Fransuzcha sauvete-xavfsizlik, ehtiyot chorasi, lotinchada salvitatem-latdan xavfsizlik. salvus-zararsiz, sog'lom) XV asr ma'lumotlarida qayd etilgan. Hozirgi vaqtda yong'in-texnika fanining asosiy tushunchalaridan biri bo'lgan "fire safety" iborasi ham shu so'z orqali shakllangan.
Xavfsizlik so'zi uchun antonimik juftlikning shakllanishi qadimgi fransuz "hazard/ hasart"ga borib taqaladigan hazard leksemasi asosida sodir bo'ladi. Hazard so'zining kelib chiqishi aniq emas. Qadimgi fransuzcha so'z uchun mumkin bo'lgan manba Arab tilidir (Falastindagi Hasart yoki Asart qal'asi nomidan). 1548 yilda ushbu birlik uchun "xavf", "xatar" kabi ma'nodoshlari qayd etilganligi haqida ma'lumotlar berilgan. Hozirgi vaqtda fire hazard (yong'in xavfi) atamasi ham yong'in-texnik terminologiyada eng muhim terminlaridan biridir.
XIII asr o'rtalarida danger leksik birligining paydo bo'lishi "lordning kuchi yoki ustasi, jurisdiction" (xo'jayin yoki xo'jayinning kuchi, vakolat doirasi) ma'nosida qayd etilgan. Leksikografik manbalar uning paydo bo'lishini qadimgi fransuzcha
dangier so'zi bilan bog'laydi, bu vulgar-lotin asosi dominarium (uy egasining kuchi) deb ataladi. Danger leksemasi uchun "yangi xavf, xavf" ' ma'nolari XIV asr oxirlarida yozilgan manbalarda qayd etilgan.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, hazard va danger leksemalarining sinonimligiga qaramay, zamonaviy yong'in va texnik nutqda ulardan foydalanishning o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Britaniya standartlar instituti tomonidan nashr etilgan yong'in atamalari lug'atida yong'in xavfi atamasi "yong'in xavfi va yong'in xavfi tushunchalarini birlashtirgan tushuncha" ma'nosida qayd etilgan. AQShda yong'indan himoya qilish milliy assotsiatsiyasi (NFPA) tomonidan chiqarilgan terminologik lug'atda bu atama mavjud emas. Terminologik manbalarni taqqoslash hazard leksemasi yong'in-texnik terminologiyada danger leksemasiga qaraganda tez-tez ishlatiladi degan xulosa qilishimizga imkon beradi.
O'rta ingliz davrining yong'in xavfsizligi muammosi bilan bog'liq bo'lgan yagona tushunchasi XIII asr oxirida coeverfu grafik shakliga ega bo'lgan curfew leksemasi bilan ifodalangan (Fransucha sueverfeu, couvre-feu va Couvre feu). Curfew (bell) soat 20:00 dan 21:00 gacha qo'ng'iroq tovushi ko'rinishidagi shartli signalni anglatardi, o'shanda barcha shahar aholisi chiroqlarni o'chirishi, uylaridagi o'choqlarni o'chirishi va uyni tasodifan uchqundan yoqib yubormaslik uchun ularni metall plitalar bilan yopishi kerak edi. Shunga ko'ra, curfew leksemasi ko'p ma'noli bo'lib, uchta asosiy ma'nosi quyidagicha: 1) yong'in xavfsizligini talab qiladigan qonun, 2) o'choq uchun plastinka (qopqoq) va 3) ushbu talablarni bajarish zarur bo'lgan vaqt.
Ushbu chorani amalga oshirish zarurati asosan binolar yog'och bo'lgan shaharlarda tez-tez sodir bo'lgan yong'inlar tufayli yuzaga keldi. Aytishimiz mumkinki, curfew so'zi aslida Angliyada biz bilgan birinchi maqsadli yong'indan himoya qilish tadbirlaridan birini anglatadi. Curfew g'oyasi 1068 yilda Uilyam Fathi davrida amaliyotga kiritilgan degan fikrlar bor, ammo bir qator manbalarga ko'ra, yong'in xavfsizligi bo'yicha ushbu talab 872 yilda Buyuk Alfred davrida paydo bo'lgan. Qizig'i shundaki, 1100 yilda ushbu yong'in chorasining bekor qilinishiga qaramay, kechqurun qo'ng'iroq qilish an'anasi ko'plab ingliz shaharlarida bir asrdan
ko'proq davom etdi [4, B. 534]. "Couvre-feu" so'zining o'zi asta-sekin o'zining asl ma'nosi va yozish shaklini yo'qotib, tarixiylik so'zlar sirasiga kirdi. "Curfew" leksemasi hozirgi kunda zamonaviy ingliz tilida "komendantlik soati" ma'nosida ishlatilmoqda.
Yong'in fanlari sohasidagi fundamental tadqiqotlar uning terminologiyasini yanada to'ldirishga hissa qo'shmoqda, uning tarkibi umumiy ilmiy va umumiy texnik atamalar hisobiga to'ldirishda davom etmoqda. Masalan, qurilmaning umumiy texnik atamasi issiqlik sezuvchi qurilma (sezgir qurilma), yong'inni oldini olish moslamasi (yong'inga qarshi qurilma), primer-xavfsizlik moslamasi (xavfsizlik mexanizmi) iboralarida "qurilma, mexanizm, apparat" ma'nosini saqlab qoladi, ammo tor ixtisoslashadi. Shuningdek, tizimning umumiy ilmiy atamasi o'rganilayotgan terminologiya chegaralarida aniqlanadi: signal va maxsus kengaytirish tizimi (yong'in signalizatsiyasi tizimi va maxsus yong'inga qarshi vositalar), o'zgaruvchan nam va quruq quvur tizimi (suv tashuvchisi-tiqilib qolgan (purkagich) yong'inga qarshi tizim), base injection system (yonilg'i qatlami uchun maxsus ko'pikni yetkazib berish tizimi), fire system (yong'in tizimi; yong'in xavfsizligi tizimi).
Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash joizki, ingliz tilida yong'in-texnika fanining terminologiyasini shakllantirish ushbu ilmiy sohaning mustaqil maqomi rasmin tan olinishidan ancha oldin boshlangan. Uzoq davrlar mobaynida, leksikografik ma'lumotlarga ko'ra yong'in fanining lug'ati amaliy xarakterni ko'rsatdi. Ingliz tilining rivojlanishining eng qadimgi davrlarida terminologizatsiya jarayonlariga duch kelgan umumiy lug'at asosida bir qator asosiy tushunchalar yaratilgan. O'rta ingliz tili davrida o'rganilgan terminologiya tarkibini to'ldirish o'z til resurslari hisobiga ham, birinchi navbatda lotin hamda fransuz tillaridan olingan qarzlar natijasida ham sodir bo'ldi. Kelajakda konsepsual yong'in -texnik apparatining shakllanishi asta-sekin faollashadi. Uning asosiy tematik sohalari aniqlanadi, umumiy nominatsiyalarning ixtisoslashuvi davom etdi va terminologiyasi yanada boyishda davom etmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bare W.K. "Introduction to Fire Science and Fire Protection"mr. NY: Wiley, 1978. 290 p
2. Nolan D.P. Encyclopedia of Fire Protection. Albany, N.Y: Delmar, 2001. 403 p.
3. The Oxford English Dictionary. 1933. Vol.1-12.
4. Young, Ch.F.T. Fires, Fire Engines, and Fire Brigades. L., 1866. 534 p.
