CC BY
0INGLIZ TILIDA SO'Z BIRIKMALARI VA ULARNING KOMMUNIKATIV-PRAGMATIK TAHLILI
Latofat Rustamova
QarDU Lingvistika kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.14049594
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 01- Noyabr 2024 yil Ma'qullandi: 05- Noyabr 2024 yil Nashr qilindi: 07- Noyabr 2024 yil
KEYWORDS
so'z birikmalari, grammatik jihat, kommunikativ tahlil, pragmatik tahlil, so'z birikmalari turlari.
ABSTRACT
maqola ingliz tilidagi so'z birikmalari va ularning turlari tahlil qilingan. So'z birikmalarining kommunikativ ahamiyati va ularning tilshunoslikdagi o'rni yoritilgan. Shuningdek ingliz tilidagi so'z birikmalari hamda idiomalarning kontekstdagi pragmatik ma'nolari misollar bilan ochib berilgan.
So'z birikmalari (collocations) grammatik, semantic va pragmatic jihatdan boy ma'noga ega bo'lganligi uchun ingliz tilida ular tilning muhim qismi bo'lib hisoblanadi. So'zlar bir-biriga bog'lanib, ularning muloqotdagi samaradorligi ortadi. Tilshunoslikda so'z birikmalarining kommunikativ va pragmatik tahlili nafaqat til o'rganuvchilarga so'zlarni to'g'ri ishlatishda yordam beradi, balki ularning madaniy jihatlarini ham ochib beradi. Ushbu maqola so'z birikmalarining nazariy asoslarini ko'rib chiqib, ularning kommunikativ va pragmatik nuqtayi nazardan qanday qo'llanishini tahlil qiladi.
Sinclair va boshqa olimlarning tadqiqotlari asosida so'z birikmalarining kommunikativ roliga chuqurroq yondashiladi [7]. Til o'rganishda va o'rgatishda so'z birikmalarini to'g'ri ishlatish o'quvchilar uchun nafaqat grammatik jihatdan to'g'ri gap tuzishni, balki madaniy kontekstda ham to'g'ri muloqot qilishni ta'minlaydi [5]. So'z birikmalarining turi va strukturasiga nazar
So'z birikmalari tilning muhim tarkibiy qismidir, ularning tuzilishi va ma'nosi tilda ko'plab kommunikativ vazifalarni bajaradi. Firth (1957) so'z birikmalarini "tilning ma'no birliklari" sifatida tasniflaydi. Bu birliklar bir-biridan alohida olingan so'zlar orqali yangi ma'nohosil qiladi va shu tariqa muloqotda samaradorlikni ta'minlaydi
Ingliz tilida so'z birikmalari ko'pincha bir-biriga bog'liq bo'lgan ma'nolar tizimini hosil qiladi. Sinclair (1991) bu birikmalarning umumiy qonuniyatlarini aniqlab, ularning semantik jihatdan murakkab bog'lanishini ko'rsatadi [7]. So'z birikmalari turli shakl va tuzilmaga ega bo'lib, ular grammatik va semantik tahlilda ham turlicha tavsiflanadi. So'z birikmalari grammatik struktura va turiga qarab quyidagi asosiy turlarga bo'linadi: 1. Fe'l + Ot (Verb + Noun)
Bu so'z birikmalari harakatni yoki jarayonni ifodalaydi va ularning ko'plab ko'rinishlari bor. Ular odatda fe'lning ot bilan bog'lanishi orqali biror jarayon yoki amalni bildiradi. Masalan: make a decision - qaror qabul qilish
have a look - ko'z tashlash
Bunday birikmalar grammatik jihatdan fe'l va otning to'g'ri bog'lanishini talab qiladi. Cowie (1981) bu turdagi birikmalarni "erkin birikmalar" sifatida tavsiflaydi, chunki ular boshqa leksik birliklar bilan bog'lanishda ham o'z ma'nosini saqlaydi [3: 20].
2. Sifat + Ot (Adjective + Noun)
Sifat va otning birikmasi orqali ob'yekt yoki hodisaning belgilari tasvirlanadi. Bu turdagi birikmalar ma'lum bir narsa yoki hodisaning xususiyatini ifodalaydi. Masalan: strong coffee - kuchli qahva heavy rain - kuchli yomg'ir
Bu turdagi so'z birikmalarida sifat va ot o'rtasidagi bog'liqlik semantik jihatdan o'zaro kuchaytiruvchi ta'sir ko'rsatadi. Hill (2000) sifat + ot birikmalarining kommunikativ qirralariga e'tibor qaratib, ularning til o'rganuvchilar uchun qiyin bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydi, chunki ularning ko'pi kontekstual va madaniy omillarga bog'liq bo'ladi [4].
3. Ot + Ot (Noun + Noun)
Bu birikmalar ikki otning qo'shilishi orqali hosil qilinadi va odatda ma'lum bir narsani yoki tushunchani belgilaydi. Masalan: pedestrian area - piyodalar yo'lagi needs analysis - ehtiyojlarni tahlil qilish
Bu turdagi so'z birikmalari o'zaro izchillikni saqlab, ko'p hollarda birgalikda qo'llaniladi. Ular ko'pincha ilmiy, texnik yoki biznes terminologiyasida uchraydi. Sinclair (1991) bunday birikmalarning murakkabligi va ularning ma'no jihatidan qamrab oladigan sohalarini batafsil tahlil qiladi [7: 195].
4. Fe'l + Predlog (Verb + Preposition)
Bu turdagi birikmalar doimiy ravishda fe'l va predlogning bog'lanishini talab qiladi. Ular
ma'no jihatidan o'ziga xosdir va kontekstga qarab semantik o'zgarishlarga duch kelishi
mumkin. Masalan:
rely on - tayanch bo'lish
believe in - ishonish
Bu turdagi so'z birikmalarining qo'llanilishi ko'pincha grammatik jihatdan qat'iydir, ya'ni bu birliklarni boshqa so'zlar bilan almashtirish mantiqiy bo'lmaydi. McCarthy (2005) bunday birikmalarni grammatika va leksika oralig'idagi birliklar sifatida tasniflaydi [6].
5. Fe'l + Ot + Predlog (Verb + Noun + Preposition)
Bu kengroq struktura ko'pincha biror amal yoki jarayonning to'liq tavsifini beradi. Masalan: take care of - g'amxo'rlik qilish pay attention to - e'tibor qaratmoq
Ushbu tuzilmalar ko'pincha rasmiy muloqotda uchraydi va ularning murakkabligi ularning to'g'ri ishlatilishiga alohida e'tibor talab qiladi. Hill (2000) bu turdagi birikmalarni til o'rganuvchilar uchun qiyin leksik birliklar sifatida qayd etadi [4]. So'z birikmalarining kommunikativ tahlili
So'z birikmalarining kommunikativ funktsiyasi ularning muloqotdagi roli bilan bog'liq. Muloqot jarayonida so'z birikmalari orqali ma'no va maqsad aniq ifodalanadi. Leech (1983) o'zining pragmatika nazariyasida tilning kontekstual qo'llanilishiga e'tibor qaratadi. Uning fikricha, so'z birikmalarini qo'llash kontekstga qarab turlicha bo'lishi mumkin .
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH IF = 5.441 ,
Masalan, "make a decision" va "take a decision" birikmalari ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, ular muloqot kontekstiga qarab, har xil kommunikativ yukni olib kelishi mumkin. Bunday hollarda tilshunoslar so'z birikmalarining kontekstual va kommunikativ tahlilini chuqurroq o'rganadilar [6].
Pragmatik tahlil va kontekstda so'z birikmalarining qo'llanilishi
Austin (1962) va Searle (1969) ning nutq aktlari nazariyasi pragmatikani tushunishda muhim ahamiyatga ega. Ular nutqdagi har bir harakatning ma'nosi va maqsadini tushuntiradi, bu esa so'z birikmalarining muloqotdagi o'rnini aniqroq belgilashga yordam beradi [1]. Shuningdek, Hill (2000) ta'kidlaydiki, pragmatika kontekstda to'g'ri so'z birikmalarini tanlashni taqozo qiladi. Masalan, "give a hand" iborasi so'zma-so'z tarjima qilinganda o'z ma'nosini yo'qotadi, lekin pragmatik kontekstda bu "yordam berish" ma'nosini anglatadi [3: 20].
Idiomalarda bu hodisa yanada aniqroq ko'rinadi. Frazeologik iboralar ko'pincha so'zma-so'z tarjima qilinganida o'z ma'nosini yo'qotadi, lekin ular madaniy kontekstda alohida o'rin tutadi. Fernando (1996) frazeologik iboralar va so'z birikmalarining pragmatik kontekstdagi muhimligini tahlil qiladi [2].
So'z birikmalarining madaniy va ijtimoiy ahamiyati
So'z birikmalari ko'pincha madaniy tushunchalarni ifodalaydi. Masalan, ingliz tilidagi "small talk" iborasi muloqotda kichik suhbatlar va ijtimoy interaksiyalarni bildiradi. Bu turdagi so'z birikmalarini to'g'ri tushunish va qo'llash uchun madaniy bilimlar muhimdir [3]. McCarthy va O'Dell (2005) ingliz tilidagi so'z birikmalarining madaniy jihatlarini tahlil qilib, ularning muloqot jarayonida qanday ishlatilishini batafsil bayon qilgan. Ularning asarlarida madaniyatlararo muloqotda so'z birikmalarining kommunikativ ahamiyati keng o'rganilgan
[4].
Xulosa
So'z birikmalari til o'rganish va o'qitishda muhim vosita hisoblanadi. Ular grammatik va semantik jihatdan tilni boyitadi va kommunikativ samaradorlikni oshiradi. Tilshunoslar so'z birikmalarining kommunikativ va pragmatik tahlilini chuquooq o'rgangan holda, til o'rganish jarayonida ularni to'g'ri qo'llashni ta'minlashlari mumkin. So'z birikmalarining madaniy va ijtimoiy qirralarini o'rganish esa til o'rganishning yanada boy va mazmunli bo'lishiga xizmat qiladi [2:68].
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Austin, J. L. (1962). How to Do Things with Words. Oxford: Oxford University Press.
2. Fernando, C. (1996). Idioms and Idiomaticity. Oxford: Oxford University Press.
3. Firth, J. R. (1957). Papers in Linguistics 1934-1951. Oxford: Oxford University Press.
4. Leech, G. N. (1983). Principles of Pragmatics. London: Longman.
5. Lewis, M. (2000). Teaching Collocation: Further Developments in the Lexical Approach. London: Language Teaching Publications.
6. McCarthy, M., & O'Dell, F. (2005). English Collocations in Use. Cambridge: Cambridge University Press.
7. Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press.
Volume 2, Issue 11, November 2024
