CC BY
19About the autor:
Nurullozoda Mehron Nurullo - is a doctoral student (PhD) and of the Department of the
History of the Tajik People of the Tajik State Pedagogical University named after S. Aini. Tel: (+992) 985108434
АНДЕШАХ,ОИ ХУСАЙН ВОИЗИ КОШИФЙ ОИД БА УСУЛХОИ ИДОРАКУНИИ ДАВЛАТЙ
Рахщонзода Г.Р.
Коллеци омузгории ба номи М. Турсунзодаи шщри Конибодом
Пайдоиши идоракунй ва сарварй хамчун зарурати таърихие махсуб меёбад, ки онро эхтиёчи инсоният ба зиндагии якчоя пеш овардааст.
Идоракунй мафхуми хеле бостонй буда, хануз 2300 сол пеш мардуми Мисри кадим онро чунин маънидод карда буданд: «Идоракунй ва сарварй - магзи чомеа, дили маърифат ва забони адолат аст».
Хануз дар мархилахои аввали рушди инсоният нахустин умумиятхои одамон ба шахсоне ниёз доштанд, ки манфиатхои онхоро хифз ва фаъолияташонро рохбарй намоянд. Махз хамин зарурат боиси бештар мавкеъ пайдо намудани ашхоси нисбатан донишманд, бомахорат, ташаббускор ва боирода гардид, ки одамон пешвоёни кабилахо ва авлодхо мегаштанд, ки ин нишонаи эътимоду боварии атрофиён ба онхо буд. Идоракунй омили мухим ва шарти зарурй бахри тахаввулоти минбаъдаи насли инсон буд, зеро махз тавассути сарварии як шахс шаклхои оддитарини муносибат ва муоширату мувофика байни аъзои аввалин умумиятхои одамон амалй карда мешуданд.[1, c.57-94]
Точикон дар таърихи башарият хамчун миллати тачрибаи гании идоракунии давлатидошта эътироф гардидаанд. Аз тачрибаи давлатдории точикон, кавмхои хамчавори он дар тули садсолахо бахрамандй намудаанд. Давлатдории Сомониён намунаи барчастаи ин гуфтахост. Дар замони давлатдории Сомониён Исмоили Сомонй мактаби хуби давлатдориро таъсис дода буд. Точикон дар хамаи сохахои фархангу илм дар сафи пеши тамаддуни чахонии он замон карор гирифтаанд. Ва ин хама ба туфайли махорати баланди идоракунии давлатй буд, ки забони точикиро ба арши аъло баровард. Асрхо сипарй гаштанд ва имруз гояву нуктахои аз хама пешкадами ниёгонамонро одамон меомузанд. Агар ба гузаштаи давлатдории хеш назар афканем, таърихи пайдоиш ва таърихи тахаввулоти тадричии давлат ва аркони давлатдорй аз рузгори кунунй пайгирй гардидааст ва донишмандону арбобони соха бо баёни мулохиза ва афкори илмиву амалй ба муваффакиятхои чашмрас ноил гардидаанд, ки ин басо омузанда ва ибратбахш мебошад. Таърихи инсоният собит намудааст, ки пешрафт ва муваффакияти тамаддунхои гуногун ба фаъолият ва неруи идоракунии самарабахши шахсони алохида робитаи зич доштааст, ки тавонистаанд тавассути майорат, дониш ва кобилияти рохбарй ва матонату часорати шахсии хеш дар таърихи башарият абадан накш гузоранд.[2, c.176]
«Истифодаи ин тачрибаи таърихии ачдодонамон имруз низ барои мо мухим аст. Зеро мо чандин бор изхор доштем, ки ифтихор аз таъриху фарханги миллй чунин маъно надорад, ки мо бо онхо каноат кунем ё махдуд бокй монем. Баръакс, дар чараёни бунёди чомеаи мутамаддин зарурат пеш меояд, ки мисли ниёгони хирадманди худ аз дастовардхо варзишхои фархангии халку миллатхои дигар ва умуман тамаддуни башарият хар чй васеътар ва самараноктар истифода намоем» [3, c.77] Яке аз шахсиятхое, ки дар таърихи илму фарханг ва адабиёту фалсафаи точик бо афкори баланди сиёсию идоракунии худ маъруфият пайдо кардааст, Хусайн Воизи Кошифй мебошад. Кошифй муаллифи асархои «Анвори Сухайлй», «Ахлоки Мухсинй», «Футувватномаи султонй» ва «Рисолаи Хотамия» буда, дар онхо оид ба тарзи давлату давлатдорй, ягонагии хокимияти динию дунявй, сахми шахсони сохибмансабу сохибмаком ва ашхоси тавонгар андешахои чолибе баён намудааст, ки холо хам пурарзишанд.
Афкори сиёсиву ичтимоии асримиёнагии форсу точикро бе сахми Хусайн Воизи Кошифй тасаввур кардан мушкил аст. Кошифй дар таърихи фархднгу адаб ва донишу маърифати мардуми точик яке аз шахсиятхои барчаста мебошад. Вай аз худ мероси бою пургановате бокй гузоштааст. Дар асархои ин мутафаккири забардаст бехтарин андешахои сиёсй - ичтимой оид ба идоракунии чомеа ва давлат баён гардидааст. Аз чумла, Хусайн Воиз пойбарчоии хокимияти давлатиро дар сиёсати босубот дида, таъкид месозад, ки низоми устувори чомеаро бе сиёсати хирадмандона таъмин намудан имконнопазир аст. У пеш аз хама, ба мафхуми сиёсат диккат дода, онро ба маънии зурй, тарсидан, мачбурнамой ва гайра мафахмонад. Ба гуфтаи у сиёсат пояи асосии идоракунии давлатй буда, калимаи "забт" ва ибораи "забт кардан"-ро дар мавриди зер ба маънои "идоракунй" мавриди истифода карор додааст Чунончи, «Мамлакатро чуз ба сиёсат забт натавон кард» [4, c.97]
Мафхуми cиёcaтpо y ба тaвpи мaхcyc иcтифодa мeнaмояд, ки маънии чойи адабнишондихй ва чaзодихиpо доpaд.
Кошифй cиёcaтpо ба ду навъ чудо мeнaмояд: cиёcaти нaфcи худ ва cиёcaти Faйpи худ.
Сиёcaти нaфc ба коидахо ва хоcиягхои ахлокии одамон acоc мeёбaд. Сиёcaти Faйpи худ бошад, ба ду навъ та^им мeгapдaд:
а) cиёcaти хоcy мyкappaбони дaproх;
б) cиёcaти авом, ки хамаи одамони бaдкиpдоp ва бaдтинaтpо доимо дap тapcy хapоc нигох мeдоpaд.
У кайд мeнaмояд, ки одамон бояд доимо тapcидa истанд, вaгapнa озодии хyдpо хдо намуда, ба коpхоe даст мсзананд, ки кобили кабул нecт. Cacara авом бояд инчунин одамони бeгyнохpо панох дихад. У cиёcaтpо воcитaи acоcии танзими хаёти чомea мeдонaд. Мyтaфaккиp cиёcaтpо тapзe нишон мeдихaд, ки ба одамони бaдpaфтоp, бaдгyфтоp ва амалашон манфй paвонa шуда бошад.
«nac аз одамиён xap кй бap хую хиcлaти фapиштaгон аст, афзали навъи инcон аст ва xap кй бap табъу rapara cибоъ ва хайвон бошад, бад^ин дappaндaгон ва газандагон аст».[5, c.139]
Подшохи одилpо кaдp мeкyнaд. Чун дигap мyтaфaккиpони acpимиёнaгй аз нaзapи y низ подшохй хоcияти илохй доpaд. Подшохpо ««ояи Худо» дap pyи замин мeпиндоpaд.
Дap фахми адолатнокй акидахои мyтaфaккиp ба акидахои Apacтy наздик acт. ApaCTy aдолaтнокиpо ба cифaти хaйpияти умум мeдониcт. Кошифй низ aдолaтнокиpо чун воcитaи нигох доштани бapобapию мувозинати байни одамону ахли чомea ^cm^ мухими идоpaкyнй) дониста, мeгyяд, ки: «Лдл воcитaи нигох доштани мувозинат acт миёни халк».[6, с. 140]
Вобаста ба воcитaи нигох доштани мувозинати чомea мyтaфaккиp ахли чомeapо ба чоp киcм тaкcим намуда буд:
Aввaл, «ахли шaмшep», ки мaнзyp аз он лaшкap ва capлaшкapонpо доpaд. Ин гypyхpо Кошифй ба оташ монанд намуда, воcитaи мухими нигохдоpии давлат аз душман мeшyмоpaд.
Дуюм, ахли калам чун вyзapовy кутабо ин ^ух ба машбаи хавоянд.
Ceюм, ахли муомила чун бозapгон ва мyхтapифони эшон ба манзалаи обанд.
Чоpyм, ахли з^оат ва эшон ба машбаи хоканд.
Яге аз apкони давла^о дap шунидани cyхaни мазлумон, ба доди одамон pacидaни подшох ташкил мeдихaд ва якe аз хиалатхои хуби подшохpо дap авф кapдa тaвониcтaн мeбинaд. Лдлу адолат ва иншфи шохpо кулли мyтaфaккиpони мо дap акидахои cиёcии худ таъкид намудаанд. Х,амчун кaтeгоpияи фaлcaфй «адолат» ифодакунандаи вaзъe мeбошaд, ки тащимо™ нeъмaтх,ои моддй дap ЧOмea бо нaзapдошти бapобapхyкyкй ва caхмгyзоpияшон такгам гашта, хоким дap химояи хукуки мазлумон аз cитaмгapон бояд муваффак бошад. Махз аз хамин caбaб,додгycтapй, aдолaтпapвapй ва инcонгapоии хоким дap хама дaвpy замон омили ycтyвоpии хокимият, capчaмъии paъият ва pyшдy пeшpaфт маънидод мeгaшт.
Дap paвaнди идоpaи давлат накши лaшкapиёнpо мaхcyc мeхиcобaд. Ба акидаи y лaшкapиён бояд пpинcипхои зepинpо ба инобат г^анд:
Aввaл, он ки аз фapмони cyлтон бepyн нapaвaнд.
Дувум, он ки ба подшох якдилу якзабон бошанд.
Саввум, он ки бо якдигap низ мутаффик бошанд.
Чоpyм, ин ки дap коpзоp мapдонaгй ва фapзонaгй pиоят намоянд.[7, с. 142]
Aз ин гуфтахо хyлоca бapовapдaн мумкин аст, ки дap замони Кошифй хам мав^и cипох хамчун зaхиpaи хapбии хокимият мав^и мaхcycи хyдpо дошта, дap тобиeяти бeвоcитaи capвap будани он таъкид гаштааст. Тaчpибaи дaвлaтдоpии мyоcиp хам cобит мeнaмояд, ки arap дap мyноcибaти байни хapбиён ва pохбapияти cиёcй нофахмй ва кандагй ба миён ояд, чомea мeтaвонaд ба гиpдоби балвохо ва табаддулотхои хapбию cиёcй кашида шавад. Чунин тaчpибa дap дaвлaтдоpии кишвapхои гуногун, аз он чумла Покиcтон ва дж^ кишвapхои Оcиё боpхо ба вукуъ омaдaacт.
Воизи Кошифй хамчун воизи х^адманд, донишманди бyзypг, адиби тавоно, мypaббии маънавй ва фа^ху мyфaccиpи номвap дap оcоpи бeзaволи «Aнвоpи Сухайлй», «Лхлоки Мух^нй» ва ди^ pиcолaхои худ бeхтapин aфкоpи ичтимоию cиёcиpо вобаста ба ойини capвapй, cифaти capвapон ва идоpaи одилонаи давлату дaвлaтдоpй баён кapдaacт. Ин хиpaдмaнди бyзypг ба ин воcитa кушиш нaмyдaacт, ки acхоби давлатии дap хоби Faфлaтмондapо ба pохи pоcтy дypycт хидоят кунад. Воизи Кошифй мaхcycaн дap acaprn худ «Aнвоpи Сухайлй», хамчун тapFиботчй ва муннодии адлу адолат ва нaкyкоpй бapомaд кapдa, монанди обpaзхои acapи худ - Рои Добшилим, Бeдои Бapaхмaн, Хумоюнфолу Xyчиcтapой ва дигapон номи нeки хyдpо дap caхифaи pyзгоp абадан ёдгоp гузоштааст. «Aхлоки Мyхcинй»-и Воиз гapчaндe бapои Мyхcин Миpзо - шохзодаи замонаш навишта шуда бошад хам, вaлe то ха^з чи бapои дaвлaтмapдони имpyз ва чи бapои чавонон ва ахли чомeaи мо бeхтapин дacтypи ахлоку одоб, одамият, фазлу cиpaти инcонй ва одоби pохбapй мeбошaд.
Aфкоpи cиёcию идоpaкyнии Xycaйн Воизи Кошифй гувохи бapчacтaи фapхaнги дaвлaтcозй ва cyннaтхои ycтyвоpи фapхaнги capвapии миллати точик acт, ки имpyз дap шapоити Иcтиклолияти
давлатй, дар партави сиёсати миллатпарваронаи Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти мамлакат мухтарам Эмомалй Рахмон идома ёфта истодаанд.
Афкори сиёсию ичтимоии Кошифй ифодагари хусусияти макон ва вазъи вокеие мебошад, ки мутафаккир дар он зиндагй кардааст. Нуктаи назари у ба масъалахои идоракунии давлат чолиб буда, наздикии баъзе акидахоро бо акидахои Николо Макиавели низ эхсос намудан мумкин аст. Махсусан, муносибати подшох бо сипохиён, робитаи хоким бо мардум, дар атрофи худ чамъ овардани шахсони фозилу доно мисоли гуфтахои боло мебошад. Дар ин асно, акидахои Кошифй ва Макиавелли вобаста ба муносибашон ба лашкар шоитаи зикр аст. Агар Кошифй онхоро "ахли шамшер" номида бошад, пас Макиавелли таъкид менамояд, ки "хоким набояд масъулияти чанг ва лашкарро ба касе вогузор намояд"[8, c.42] Аз ин чо, хулоса баровардан мумкин аст, дарки вокеияти сиёсй, ичрои масъулияти рохбарй, сохт ва шакли идоракунии давлат дар Шарк ва Гарб як катор умумиятхоеро сохиб аст, ки афкори сиёсии чахониро пурра ва мукаммал мегардонад. Дар ин замина афкори мутафаккирони мо низ мавкеъ ва нуфузи махсуси худро хифз намуда метавонанд.
АДАБИЁТ
1. Хидирзода М.У Сарварй дар низоми идоракунии сиёсй Душанбе 2011. 57-94с.
2. Рахмон, Эмомалй. Истиклолияти Точикистон ва эхёи миллат, чилди сеюм. Давлатдории точикон: Аз Сомониён то огози асри ХХ1. -Душанбе, 2002. -С. 176.
3. Ахмадов, М. Ахлоки хамида ва дастури давлатдорй (аз нигохи Хусайн Воизи Кошифй). -Душанбе: Маориф ва фарханг, 2006. - С.97
4. Макиавелли Н. Государь.М.1990.С.42.
ИДЕИ ХУСАЙНА ВОИЗА КОШИФИ ОБ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВА
Автор статьи анализируя взгляды Хусайна Воиза Кошифи приходит к выводу, что мнения великого мыслителя относящийся великого мыслителя относящийся руководства государством, справедливого управления государством является самыми лучшими.
Автор отмечает, что политические взгляды и управления государством Х.В.Кошифи является великуим исскуством создания государства и наилучшими традицииями искусства упрваления таджикским народом.
Именно такое управление государством мы видем на основе национального управления нашего президента, основателя мира и народного единства, Лидера нации уважаемого Эмомали Рахмон.
Ключавые слова: управление государством, справедливость, истроия человечество, мировая стабильность, преспективная политика, искусство создания.
THE VIEWS OF HUSSAIN VOIZI KOSHIFI ON THE METHODS OF MANAGEMENT OF THE GOVERNMENT
The article presents the views of Hussain Voizi Koshifi on the methods of management of the government and thinks his considerations as the best social and political views associated with ethical leadership, the quality of leadership and the fairness of government administration.
It is important to note that the opinion of Hussain Voizi Koshifi on political management is the great reason of prosperity of the state and the stable head of Tajik nations that nowadays the leader of the nation and the foundation ofpeace Emomali Rahmon is going on leading in the air of independence and the light of national policy.
Keyword: government administration, social balance, history of mankind, world, civilization, stable policy, fair king, prosperity of the state
Сведение об авторе:
Рахмонзода Гулчехра Рахмон - Директор ГОУ Педагогический колледж имени Мирзо Турсунзаде города Канибадам, Электронная почта: [email protected]
About the autor:
Rahmonzoda Gulchehra Rahmon - Director of the State educational institution of Mirzo Tursunzade Pedagogical College of Konibodom,E-mail: [email protected]
РЩЛА Ё САФАР БАРОИ ФАРОГИРИИ ДОНИШ ДАР ЗАМОНИ СОМОНИЁН
Аминзода А.
Донишгохи молия ва ицтисоди Тоцикистон
Асрхои савуму чахоруми хичрй, ки баробар бо садахои 9-10-и милодй аст, замони шукуфоии бесобикаи тамоми улум дар каламрави хилофати мусулмонй шумурда мешавад. Пас аз якруя ва софй шудани хукумати исломй ва хатми чангхои хонагии миёни арабхо амнияту сабот дар
