Научная статья на тему 'Иқтисодиётда таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш шароитида минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги ўзгаришлар'

Иқтисодиётда таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш шароитида минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги ўзгаришлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
488
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муртазаев И.

Маълумки, 2011 йилда Ўзбекистоннинг янги тарихидаги энг буюк саналардан бири – Ватанимиз мустақиллигининг 20 йиллик байрами нишонланади. Бунда барча соҳа ва тармоқларда амалга оширилган ислоҳотлар таҳлил этилиб, келгусидаги режалар белгиланиб олинади. Бу борада иқтисодиётдаги ижобий кўрсаткичлар ва ёки мумкин бўлган салбий тенденсияларни қайд этиш билан бирга, иқтисодиётнинг ривожланишини белгилаб берадиган сабаб ва омилларни чуқур таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётда таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш шароитида минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги ўзгаришлар»

MypTa3aeB И.

^^ei^croi-i Миллий унивecитeти, тaдк1ик1oтчи

ИKТИCOДИЁТДД ТДPKИБИЙ УЗГДPТИPИШЛДPНИ AMДЛГA OШИPИШ ШДPOИТИДД MИНЩAЛДPНИНГ ИЖТИMOИЙ-ИKТИCOДИЙ PИВOЖЛДНИШИДДГИ УЗГДPИШЛAP

Ma^yMKu, 2011 йuлда Узбекucmоннuнг янгы та-рцхцдагц энг 6уюк caнaлaрдaн 6upu - Ватанымыз мycmaцuллuгuнuнг 20 йиллик байрами нцшонланадц. Бyндa барча coqa ва тармоцларда амалга ошuрuл-ган ucло%оmлaр ma^nun этuлuб, келгycuдaгu режа-лар белгuлaнuб олuнaдu. By борада uцmucодuёmдaгu uжобuй кyрcamкuчлaр ва ëKu мyмкuн булган caл-6uü mенденcuялaрнu цайд эmuш бuлaн бuргa, uцmucодuёmнuнг рuвожлaнuшuнu белгuлaб берaдu-ган caбaб ва омuллaрнu чуцур ma%лuл цuлuш му^м a%aмuяm каc6 эmaдu.

Xap кaндaй мaмлaкaтнинг миллий иктишдиётини шaкллaнишидa уни тaш-кил этувчи минтaкaлaрининг ax1aмияти ^н^дир.

Бoзoр мунocaбaтлaригa утиш, иктишдий иcлox1oтлaрни янaдa чукурлaштириш вa эркинлaштириш, 6apKapop ривoжлaн-тиришгa эришиш куп жихaтдaн aнa шу минтaкaлaрнинг, яъни мaмлaкaтнинг тур-ли ички киcмлaрининг caлoхият вa им-кoниятлaригa, фaoллигигa бoFлик. Шу ну^и нaзaрдaн хoзирги дaврдa ишлaб чикaришни тyFри худудий тaшкил килиш, минтaкaлaрнинг eр-cув, минeрaл xom aшё, ёкилFи вa мeхнaт рecурcлaридaн caмaрaли фoйдaлaнишгa мухим эътибoр Kaрaтилмoкдa.

Эркин вa oчик иктиcoдиёт, унинг турли кaтлaмлaрини вужудгa кeлтириш, coFлoм рaкoбaт вa инвecтиция мaкoнини шaкллaнтиришдeк дoлзaрб мacaлaлaрни минтaкaлaр хуcуcиятини хи^бга oлмac-дaн хaл этиб бyлмaйди. Шунинг учун хaм Xoзирги дaврдa Узбeкиcтoн Рecпубликa-cининг рaхбaрияти мaхaллий х^кимият хукук вa мacъулиятлaрини ^н^йтириш-ra кaттa урFу бeрмoкдa вa рecпубликaдa

тaркибий yзгaришлaрни aмaлгa oшириш-дa минтaкaлaрнинг ижтимoий-иктиcoдий ривoжлaниш дaрaжacи ^би хуcуcиятлaр Xиcoбгa oлинмoкдa.

Maмлaкaт ишлaб чикaриш кучлaрини минтaкaвий жихaтдaн oкилoнa жoйлaш-тириш минтaкaвий cиёcaтнинг уcтувoр йyнaлишлaридaн бири булиб хиcoблaнaди. Mинтaкaлaр yзлaрининг гeoгрaфик вa иш-лaб чикaрувчи кучлaрининг жoйлaшуви, тaбиий-иктиcoдий caлoхиятлaри билaн бир-биридaн aжрaлиб турaди. Тaбиий-иктиcoдий caлoхият мaмлaкaт ишлaб чи^риш кучлaрини жoйлaштиришдa мухим acoc булиб хизмaт килaди. Бинo-бaрин, минтaкaлaр тaбиий-иктиcoдий caлoхиятидaн caмaрaли фoйдaлaниш мaмлaкaт иктиcoдиётининг бaркaрoр ри-вoжлaнишини тaъминлaш, aхoли турмуш дaрaжacини oширишнинг мухим шaртлa-ридaн биридир.

Бoзoр инcтитутлaри вa инфрaтузил-мacининг шaкллaниши рaкoбaтли бoзoр мухитини ярaтиш муaммocини тaрмoк дa-рaжacидaн минтaкa дaрaжacигa ут^зди. Иктиcoдиётнинг минтaкaвий тизими oбъeктив мeхнaт тaкcимoтигa acocлaнa-

ИКТИМД BA MOЛИЯ I ЭKOНOMИKA И ФИ^Н^! № б, 2011

ди. Мамлакат иктисодиётининг минтака тизими тармок тизимига Караганда баркароррокдир1. Бундай шароит-да институционал узгаришларнинг на-тижа бериши ва самарадорлиги асо-сан минтакавий омилларга боFликдир. Чунки, иктисодий ислохотларнинг бар-ча ижтимоий-иктисодий натижалари минтака даражасида акс этади.

Узбекистон Республикаси Президен-ти И.Каримовнинг 2010 йилнинг асосий якунлари ва 2011 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш-нинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузасида 2009-2012

1 Садыков А.М. Основы регионального развития: теория,методология, практика.Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2005. -С.12.

Каримов И. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мух,им устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. 21.01.2011

1-жадвал.

Ялпи х,удудий мах,сулот курсаткичлари динами

йилларга мулжаллаб кабул килинган Инкирозга карши дастурнинг инкироз таъсирини юмшатиш ва бартараф этиш-даги роли ва ахамияти катта булганини алохида таъкидлади . Маърузада таъкид-ланганидек, 2010 йилда иктисодиётни эркинлаштириш изчил, аник максадга йуналтирилган холда амалга оширил-ди. Натижада республикада ва унинг минтакаларида макроиктисодий

баркарорлик ва иктисодий усишнинг баркарор суръатлари таъминланди. Жум-ладан, асосий курсаткич ялпи х,удудий махсулот (ЯХМ) буйича барча минтакалар баркарор усишни таъминлади. Умуман, республика буйича ялпи ички махсулот (ЯИМ) усиши 108,5%ни ташкил килди, бу даражадан юкори курсаткич (Кашкадарё, Навоий ва ФарFона вилоятларидан ташкари) барча минтакаларда кузатил-ди. Кашкадарё, Навоий ва ФарFона ви-лоятларида ЯХМнинг усиш суръати куза-тилган булсада, лекин республика уртача курсаткичидан пастрок булди (1-жадвал). Умуман, минтакалардаги иктисодий усиш

1ГИ*

Утган йилга нисбатан усиш суръатлари, % да Ялпи ички махсулотнинг худудий таркиби, %да

Минтакалар 2000й. 2005й. 2010й. 2000й. 2005й. 2010й.

Узбекистон Республикаси 103,8 107,0 108,5 100,0 100,0 100,0

КоракалпоFистон Республикаст 89,7 106,0 110,0 2,8 2,8 2,2

вилоятлар:

Андижон 102,8 108,5 110,5 8,2 7,0 6,0

Бухоро 104,2 106,9 109,6 6,4 6,2 5,5

Жиззах 104,2 107,0 110,2 3,0 3,0 2,2

Кашкадарё 99,0 106,2 103,9 6,4 7,8 7,9

Навоий 103,2 100,6 102,5 4,0 5,9 5,3

Наманган 108,0 106,5 112,4 5,3 4,0 3,9

Самарканд 104,6 106,4 113,6 7,7 6,7 6,2

Сурхондарё 105,5 104,5 111,2 5,1 4,5 3,6

Сирдарё 102,6 111,4 110,2 2,1 1,9 1,6

Тошкент 110,9 103,0 110,1 9,9 9,3 9,0

ФарFона 106,1 105,6 105,8 10,2 8,0 6,6

Хоразм 94,8 106,6 110,2 4,5 3,7 3,1

Тошкент ш. 104,5 111,4 112,4 13,5 12,9 15,9

Таксимланмаган кисми 10,9 16.3 21.0

саноат ва хизмат сохаларининг динамик ривожланишининг натижаси булди.

ЯИМнинг худудий таркиби бир-биридан фарк килади. ЯИМнинг юкори улуши Тошкент шахри (15,9%), Тошкент (9,0%), Кашкадарё (7,9%), ФарFона (6.6%), Андижон (6,0%), ва Самарканд (6,2%) ви-лоятларига туFри келади. Бирок, Сир-дарё (1,6%), Жиззах (2,2%) вилоятлари ва КораколпоFистон Республикасининг (2,2%) ЯИМдаги улуши жуда кам..

2000-2010 йиллар оралиFида ЯИМнинг худудий таркибида муайян узгаришлар юз берди. Жумладан, ЯХМ улуши факат Тошкент шахрида (13,5 дан 15,9% га), Кашкадарё (6,4 дан 7,9% га) ва Навоий (4.0 дан 5,3% га) вилоятларида купайди. Ушбу худудларда булиб утган таркибий узгаришлар ва иктисодиётнинг реал сек-торидаги юкори курсаткичлар натижаси булди. Колган худудларда эса ялпи худудий махсулот улуши камайган.

Барча минтакаларда ахоли жон бошига ишлаб чикарилган ЯХМ ошган. 2010 йил-да унинг курсаткичи 2182.6 минг сумни ташкил этди. Индекс курсаткичи буйича

худудларни гурухлаш шуни курсатдики (2-жадвал), юкори даражадаги гурухга (индекс 1,000 юкори) Навоий (1,744) ви-лояти ва Тошкент шахри (1,985) кирди. Индекс курсаткичини 2000 ва 2005 йил-ларга нисбатан солиштирилганда Тошкент шахри ва Навоий вилоятлари 1 гурухда колган. 2010 йилга келиб Тошкент ва Бу-хоро вилоятлари 2 гурухга тушиб колди.

Иккинчи гурухга ривожланиш-нинг уртача даражаси билан (индекс 0,500дан 1,000гача) 9 та минтака кирди. Ахоли жон бошига ишлаб чикарилган ялпи худудий махсулот буйича индекс усиши иктисодиётнинг реал сектори тармокларининг баркарор ривожланиши хисобига кузатилди.

Учинчи гурухга ривожланишининг паст даражаси билан (индекс 0,50гача) 2000 ва 2005 йилда иккинчи гурухга кирган Наманган (0,503) ва Сурхондарё (0,61) вилоятлари 2010 йилга келиб учунчи гурухга тушиб колдилар. Бу минтакаларда ин-декснинг пасайиши кузатилди. 2000, 2005 хамда 2010 йилда КораколпоFистон Ре-

2-жадвал.

Минтакаларни ах,оли жон бошига тугри келган Я^М буйича гуру^ларга ажратиш

2000 й ил 2005 й ил 2010 йил

I гурух (индекс 1.000дан юкори)

Навоий 1.039 Навоий 1.890 Навоий 1,744

Тошкент ш. 1.563 Тошкент ш. 1.570 Тошкент ш. 1,985

Бухоро 1.109 Бухоро 1.060

Тошкент 1.040

II гурух ( индекс 0.500дан 1.000 гача)

Кашкадарё 0.722 Тошкент 0.990 Тошкент 0,977

Андижон 0.911 Кашкадарё 0.848 Бухоро 0,949

Жиззах 0.742 Андижон 0.782 Кашкадарё 0.842

Сирдарё 0.807 Жиззах 0.760 Андижон 0,653

ФарFона 0.941 Сирдарё 0.737 ФарFона 0.602

Хоразм 0.832 ФарFона 0.729 Сирдарё 0.638

Сурхондарё 0.716 Хоразм 0.676 Жиззах 0.562

Самарканд 0.709 Сурхондарё 0.613 Хоразм 0,564

Наманган 0.667 Самарканд 0.609 Самарканд 0.553

Наманган 0.503

III гурух (индекс 0.500дан кам)

КораколпоFи-стон Республикаси 0.456 Кораколпо-Fистон Республикаси 0.465 Сурхондарё 0.486

Наманган 0,486

КораколпоFистон Республикаси 0,387

спубликаси ривожланиши паст даражада булган учунчи гурухда колди.

Умуман, КораколпоFистон Респу-бликасида ахоли жон бошига ЯХМ ишлаб чикариш республика уртача курсаткичидан 2,5 марта, Наманган ва Сурхондарё вилоятларида эса 2.0 марта кам ишлаб чикилган.

Узбекистон миллий иктисодиётининг мухим ва йирик тармоFи саноат хисобланади. 2000-2010 йиллар ора-сида ЯИМ таркибида саноатнинг улу-ши 14,2 фоиздан 23,9 фоизга кутарилди. Узбекистон саноатининг ривожланиш даражасига биноан жахоннинг ривож-ланган мамлакатларидан анча ортда булса хам, унинг айрим тармокларининг тараккиёт даражасига кура дунё давлат-лари уртасида муносиб урин эгаллай-ди. Бу авваламбор ёкилFи-энергетика ва рангли металлургия, енгил, кимё ва нефт-кимёси саноати тармокларига тегишли-дир. Энг мухим жихати шундан иборатки, саноат тармоклари, айникса оFир саноат тармоклари минтакалар буйича маълум конуниятлар асосида таксимланган. Бунда ишлаб чикариш омиллари - хом ашё, сув

ва электроэнергиянинг етарли микдорда мавжудлиги хал килувчи рол уйнайди.

Минтакаларда саноат ривожланиши унда мавжуд жами ресурслар мажмуа-си ва кулай шароитлардан тулик фой-даланган холда амалга ошади. Хар бир минтаканинг саноат салохияти хом ашё, инвестиция, мехнат ресурслари ва бошка омилларга боFлик булиб, улар саноат тараккиётига бевосита таъсир курсатади. Минтакалар саноатининг ривожланиши саноат тармоклари таркиби билан боFликдир. Саноатни максадга мувофик жойлаштириш минтакаларнинг табиий ресурсларидан тула фойдаланишга имкон беради.

2010 йилда минтакаларда саноат махсулотларини ишлаб чикариш суръатлари 108,3 фоизни ташкил этди. Бу курсаткич кейинги йилларда ошиб борди. (3-жадвал).

2010 йилда саноат махсулотларини ишлаб чикариш суръатларининг энг юкори курсаткичи Наманган (123,7%), Самарканд (120,0%), Жиззах (119,3% вилоятларида хамда Тошкент шахрида (116,4%) куза-тилди. Колган минтакаларда усиш суръа-ти кузатилган булсада, бирок у респу-

3-жадвал

Саноат ма^сулотлари ишлаб чик,ариши курсаткичлари динамикаси*

Минтакалар Утган йилга нисбатан усиш суръатлари, % да Саноат мах,сулотларининг худудий тарки-би, %да

2000й. 2005 й. 2010й. 2000й. 2005й 2010й.

Узбекистон 105,9 107,2 108,3 100,0 100,0 100,0

КоракалпоFистон

Республикаси 111,2 118,4 109,4 1,7 1,4 1,2

вилоятлар:

Андижон 90,0 134,5 109,4 8,1 10,6 12,5

Бухоро 103,9 102,1 110,3 6,4 4,7 4,1

Жиззах 122,7 131,6 119,3 1,1 1,6 1,2

Кашкадарё 101,9 101,3 97,6 8,3 12,6 11,8

Навоий 102,2 97,8 97,7 10,0 14,2 10,5

Наманган 126,1 114,0 123,7 3,7 2,3 2,2

Самарканд 97,3 108,9 120,0 5,6 3,4 4,7

Сурхондарё 107,9 104,2 112,9 2,3 1,9 1,8

Сирдарё 106,7 103,7 111,6 1,2 1,0 1,2

Тошкент 108,8 100,1 109,2 13,1 14,4 12,5

ФарFона 108,5 105,0 94,7 12,7 8,9 8,1

Хоразм 103,5 127,0 110,5 2,8 2,0 1,4

Тошкент ш. 113,2 116,3 116,4 14,6 16,2 17,8

блика курсаткичи атрофида ёки ундан пастрок булди. Бирок, Кашкадарё, Наво-ий ва ФарFона вилоятларида унинг усиш суръати кузатилмади. Умуман, жами 14 та минтаканинг 8 тасида саноат махсулотлари ишлаб чикариш курсаткичлари республика уртача курсаткичдан юкори булди. Бу асосан енгил, озик-овкат саноати ва курилиш материаллари саноатининг юкори курсаткичлари билан боFликдир.

Статистик маълумотлар тахлилига кура, саноат махсулотининг юкори улуши Тошкент шахри (17,8%), Тошкент (12,5%), Андижон (12,5%), Кашкадарё (11,8%), Навоий (10,5%) ва ФарFона (8,1%) вилоят-ларига туFри келади. Сирдарё (1,2%), Жиз-зах (1,2%), Хоразм (1.4%) вилоятлари ва КораколпоFистон Республикасининг ялпи саноат махсулотида (1.2%) улуши жуда кам.

Барча минтакаларда ахоли жон боши-га ишлаб чикилган саноат махсулотлари хажми ошиб бормокда. 2010 йилда ахоли жон бошига саноат махсулотларини ишлаб чикариш 1185,4 минг сумни ташкил этди. (4-жадвал).

Ахоли жон бошига саноат махсулотларини ишлаб чикариш буйича энг юкори курсаткич Навоий вилоятига (4084,2 минг сум) туFри келади. Бу курсаткич республика уртача курсаткичидан 3.4 марта, КоракалпоFистон Республикаси-даги курсаткичдан 16,5 марта, Сурхон-дарё вилояти курсаткичидан 13,9 марта юкоридир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Саноат махсулотларини ишлаб чикариш индекси буйича минтакаларни уч гурухга ажратиш мумкин. (5-жадвалга каранг).

2010 йилда индекс курсаткичи 1,000 дан юкори булган минтакаларга Навоий (3,445) вилояти, Тошкент шахри (2,227), Андижон (1,377), Тошкент (1,359) х,амда Кашкадарё (1,262) вилоятлари кирди. Индекс курсаткични 2005 йилга нисба-тан солиштирилганда 1 гурухдаги барча минтакалар уз жойларда колганлар. Бирок, 2000 йилга нисбатан таккосланганда эса узгаришни кузатиш мумкин. Хусусан, 2000 йилда 1 гурухдан жой олган Бухоро ва ФарFона вилоятлари кейинги икки беш йилликда 2 гурухга тушиб кетди.

4-жадвал

Минтакаларда ах,оли жон бошига саноат махсулотларини ишлаб чик,ариши курсаткичлари динамикаси*

2000 йил 2005 йил 2010 йил

Ахоли жон бошига, минг сум индекс Ахоли жон бошига, минг сум индекс Ахоли жон бошига, минг сум индекс

Узбекистон 76,9 1,000 417,1 1,000 1185.4 1.000

Карак,алпок,.

Республикаси. 21,5 0,279 95,1 0,228 247.3 0.209

Вилоятлар:

Андижон 69,9 0,909 487,8 1,170 1632.3 1.377

Бухаро 84,6 1,100 336,8 0,807 844.9 0.713

Жиззах 21,4 0,278 169,5 0,406 345.2 0.291

Кашкадарё 71,6 0,931 573,3 1,375 1495.7 1.262

Навоий 241,8 3,144 1910,3 4,580 4084.2 3.445

Наманган 35,8 0,466 120,4 0,289 327.8 0.277

Самарканд 39,6 0,515 126,6 0,304 498.8 0.421

Сурхандарё 24,9 0,323 108,7 0,261 292.5 0.247

Сирдарё 35,4 0,460 158,5 0,380 534.3 0.451

Тошкент 105,2 1,368 637,2 1,528 1611.0 1.359

ФарFона 89,9 1,169 341,3 0,818 871.1 0.735

Хоразм 39,0 0,507 147,5 0,354 303.8 0.256

Тошкент ш. 130,7 1,700 557,2 1,336 2639.8 2.227

5-жадвал.

Минтакаларни ах,оли жон бошига тугри келган саноат махсулотлари буйича гуру^ларга ажратиш

2000 й ил 2005 й ил 2010 й ил

I гурух (индекс 1.000дан юкори)

Навоий 3.144 Андижон 1.170 Андижон 1.377

Тошкент ш. 1.700 Навоий 4.580 Навоий 3.445

Бухоро 1.100 Тошкент ш. 1.336 Тошкент ш. 2.227

Тошкент 1.368 Бухоро 1.060 Кашкадарё 1.262

ФарFона 1.169 Кашкадарё 1.375 Тошкент 1.359

Тошкент 1.528

II гурух ( индекс 0.500дан 1.000 гача)

Андижон 0.909 Бухоро 0.807 Бухоро 0.713

Кашкадарё 0.931 ФарFона 0.818 ФарFона 0.735

Самарканд 0.515

Хоразм 0.507

III гурух (индекс 0.500дан кам)

Кораколп.Респ. 0.279 Кораколп.Респ. 0.228 Кораколп.Респ. 0.209

Жиззах 0.278 Жиззах 0.406 Жиззах 0.291

Наманган 0.466 Наманган 0.289 Наманган 0.277

Сурхондарё 0.323 Сурхондарё 0.261 Сурхондарё 0.247

Сирдарё 0.460 Сирдарё 0.380 Сирдарё 0.451

Самарканд 0.304 Самарканд 0.421

Хоразм 0.354 Хоразм 0.256

*Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

Иккинчи гурухга индекс курсаткичи 0,500дан 1,000гача булган, яъни саноат ривожланишининг уртача даражаси би-лан Бухоро ва ФарFона вилоятлари кирди. 2000 йилда иккинчи гурух таркибида булган Андижон ва Кашкадарё вилоятлари 2005 ва 2010 йилда 1 гурухга чик,иб олди. Бу минтакаларда ахоли жон бошига ишлаб чикарилган саноат махсулотлари буйича индекс усиши иктисодиётнинг реал сектори тармокларининг баркарор ривожланиши хисобига кузатилди. Уз на-вбатида 2000 йилда 2 гурух таркибида булган Самарканд ва Хоразм вилоятлари 2005 ва 2010 йилларда 3 гурух таркибига тушиб колди.

Учинчи гурухга индекс курсаткичи 0,500 гача булган, яъни ривожланишининг паст даражаси кузатилган 7 та минтака кирди.

Тахлиллар курсатдики, 2010 йилда ахоли жон бошига саноат махсулотлари ишлаб чикариш КораколпоFистон Респу-бликасида мамлакатуртача курсаткичидан 4,8 марта, Сурхондарё вилоятида 4 марта, Хоразм вилоятида эса 3,9 марта кам ишлаб чикилган.

Саноат махсулотларини ишлаб чикаришнинг юкори суръатлари кузатилган минтакаларда янги ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикариш саноатида ишлаб чикаришни модернизация килиш, замонавий ускуналарни урнатиш ва янги технологияларни куллаш натижасида эри-шилган.

Кишлок хужалиги Узбекистон миллий иктисодиётининг мухим ва йирик тармоFи хисобланади. Кишлок хужалиги усимлик ва хайвонот махсулотларининг дастлабки ёки тулик кайта ишлашнинг турли жара-ёнларини уз ичига олади. У енгил ва озик-овкат саноат тармокларининг хом ашёга булган талабини кондириш билан бирга халкнинг моддий фаровонлигини таъмин-лашда хам мухим ахамиятга эга.

Узбекистон кишлок хужалигида чукур ислохатлар амалга оширилди. 20002010 йиллар орасида ЯИМ таркибида кишлок хужалигининг улуши 30,1 фо-издан 17,8 фоизга тушди. 2010 йилда кишлок хужалик махсулотининг ялпи хажми 15810,7 млрд. сумни ташкил этди ва бу курсаткич 2009 йилга нисба-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

тан 106,8 фоизга усди. Кишлок хужалик махсулотининг усиш суръати Самарканд, Кашкадарё, Бухоро, Андижон вилоятла-рида ва КораколпоFистон Республикасида республика уртача курсаткичидан юкори булди. Бу курсаткичлар пахта ва дон экин-лариниг юкори хажмлари хисобига эри-шилди (6-жадвал).

2010 йилда ахоли жон боши-га ишлаб чикарилган кишлок хужалик махсулотлари хажми 558,1 минг сумни ташкил этди. 9 та минтакада ахоли жон бо-шига ишлаб чикарилган кишлок хужалик махсулотлари республика буйича уртача курсаткичдан юкори булди. Энг юкори курсаткич Бухоро (893,7минг сум) вилоти-да, энг кам КораколпоFистон Республикасида (293,3минг сум) шаклланган. Уртадаги фарк 3.0 мартани ташкил килади.

Кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш индекси буйича минтакаларни икки гурухга ажратиш мумкин. 2010 йилда индекс курсаткичи 1,000 дан юкори булган 9 та минтакани курсатиш мумкин (7-жадвал).

Индекс курсаткични 2005 йилга нис-батан солиштирилганда 1 гурухда булган Кашкадарё вилояти 2010 йилда 2 гурухга тушиб колди. Бирок, 2000 йилга нисбатан таккосланганда эса 1 гурухда булган На-

6-жадвал

^ишло^ хужалик ма^сулоти ишлаб чикариш курсаткичлари динамикаси

Утган йилга нисбатан усиш суръатлари, %да Кишлок хужалик махсулотининг худудий таркиби, %да

Минтакалар 2000 2005 2010 2000 2005 2010

Узбекистон 103,1 106,2 106.8 100,0 100,0 100.0

КоракалпоFистон Республикаси 65,6 103,7 107.0 2,6 3,1 3.0

вилоятлар:

Андижон 110,2 105,3 108,1 10,5 9,2 10.1

Бухоро 106,3 109,7 107,8 7,8 8,7 9.2

Жиззах 100,1 106,2 106,1 5,3 6,0 5.2

Кашкадарё 89,4 109,8 107,1 7,2 10,0 8.4

Навоий 105,0 104,9 106,8 3,9 3,9 4.4

Наманган 111,5 103,9 106,5 8,0 6,8 7.4

Самарканд 104,8 105,9 107,6 11,3 12,6 13.1

Сурхондарё 106,7 102,0 105,4 8,5 7,9 7.9

Сирдарё 101,9 113,7 106,5 3,7 4,2 3.8

Тошкент 114,9 104,2 106,2 14,4 11,8 13.1

ФарFона 113,5 108,6 106,5 10,6 9,2 8.1

Хоразм 82,8 104,1 105,0 6,2 6,6 6.3

манган вилояти кейинги икки беш йил-ликда 2 гурухга тушиб кетди.

Иккинчи гурухга индекс курсаткичи 0,500дан 1,000гача булган, яъни кишлок хужалиги ривожланишининг уртача дара-жаси билан Наманган, ФарFона, Кашкадарё вилоятлари ва КоракалпоFистон Республикаси кирди. 2000 йилда учунчи гурух таркибида булган КоракалпоFистон Республикаси 2005 ва 2010 йилларда 2 гурух таркибига кирди. Бу кишлок хужалиги тармокларининг баркарор ривожланиши хисобига кузатилди.

Хулоса килиб айтганда, юкори иктисодий имкониятларга эга булганлиги сабабли Навоий вилояти (саноат буйича) хамда Тошкент шахри (ЯХМ буйича) минтакалараро фаркланишни шакллани-шига купрок таъсир килмокда.

Таъкидлаш мухимки, иктисодиётнинг реал сектори курсаткичлари буйича юкори усиш суръатлари суст ривожланган КоракалпоFистон Республикаси, Жиззах ва Сурхондарё вилоятларида кузатилди. Лекин, минтакалар уртасида асосан са-ноат ва кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш ва инвестициялар буйича ажралишлар ханузгача сакланиб колмокда.

7-жадвал.

Минтак,аларни ах,оли жон бошига тугри келган ^ишло^ хужалик махсулотлари буйича гурухларга ажратиш

2000 йил 2005 йил 2010 йил

I гурух (индекс 1.000дан юкори)

Андижон 1.170 Андижон 1.020 Андижон 1.111

Бухоро 1.340 Бухоро 1.498 Бухоро 1.601

Жиззах 1.331 Жиззах 1.488 Жиззах 1.381

Навоий 1.238 Навоий 1.268 Навоий 1.441

Наманган 1.019 Кашкадарё 1.089 Самарканд 1.171

Самарканд 1.037 Самарканд 1.142 Сурхондарё 1.066

Сурхондарё 1.187 Сурхондарё 1.084 Сирдарё 1.489

Сирдарё 1.397 Сирдарё 1.634 Тошкент 1.422

Тошкент 1.511 Тошкент 1.250 Хоразм 1.122

Хоразм 1.144 Хоразм 1.193

II гурух ( индекс 0.500дан 1.000 гача)

Кашкадарё 0.831 Наманган 0.852 Кораколп.Респ 0.526

ФарFона 0.977 ФарFона 0.846 Кашкадарё 0.900

Кораколп.Респ. 0.523 Наманган 0.912

ФарFона 0.737

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

III гурух (индекс 0.500дан кам)

Кораколп.Респ. 0.425

*Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

2010 йилда минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланишининг ижобий натижаларидан бири Kорак1алпоFистон Республикаси, Жиззах, Кашкадарё, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятлари каби кам ривожланган минтакалар иктисодий салохияти ошиши ва ЯИМ, саноат махсулотлари ва кишлок хужалик махсулотлари буйича табакалашув пасай-иши хисобланади.

Бирок, саноат махсулотлари ишлаб чикариш буйича юкори ва паст дара-жада ривожланган минтака уртасидаги

фарк бугунги кунда хам сакланиб колмокда. Бу эса, давлат томонидан худудларни ижтимоий-иктисодий ри-вожлантириш буйича амалга оширила-ётган ягона тадбирлар аник максадларга йуналтирилишини ва минтакалар табиий-иктисодий салохиятидан келиб чикиб иш юритишни талаб этади

Минтакаларнинг баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланиши купрок хусусий секторни кенгайиши ва кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни устувор ривожланиши билан боFл и кдир.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалти-риш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. Халк сузи. 22 январ 2011.

2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон -лигини янада юксалтиришдир. Халк сузи. 29 январ 2010

3. Каримов И. Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг 18 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маърузаси. 2010 йил, 7 декабрь.

4. Каримов И. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. Т: Узбекистон, 2009.

5. Каюмов А., Назарова Х. Минтакавий иктисодиёт. Тошкент, 2004

6. Садыков А. Основы регионального развития: теория, методология, практика.Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2005.

7. Узбекистон Республикаси Давлат статистик кумитаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.