35DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-352-357
ort
HARAKAT HAVFSIZLIGI VA XAYDOVCHILAR MEHNATINI TASHKIL ETISHDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Gaffarovich Rustam Samatov
Toshkent davlat transport universiteti, Transport intellektual tizimlari muhandisligi
kafedrasi dotsenti
Kamol o'g'li Jafar Jalilov
Toshkent davlat transport universiteti, Transportda intellektual tizimlari kafedrasi
magistranti
Mamurjon o'g'li Muhtorjonov Usmonjon
Toshkent davlat transport universiteti ,Transportda intellektual tizimlari kafedrasi
magistranti
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so'ng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o'zgarishlar hayotga izchil joriy etila boshlandi. Avtomobil sanoatining vujudga kelishi, chetellar bilan teng huquqli iqtisodiy aloqalarning yo'lga qo'yilishi, fuqarolar moddiy farovonligining ortib borishi tabiiy ravishda avtomobil yo'llarida va shahar ko'chalarida harakat miqdorining ortib borishiga sabab bo'lyapti.[1]
Shu jumladan avtomobil sanoati ham yangi bosqichga chiqdi. Bunga misol tariqasida oxirgi 32 yil mobaynida bo'lgan o'zgarishlarni misol qilib olishimiz mumkin. Mamlakatning asosiy tarmog'i bo'lgan avtomobil sanoati mamlakatni rivojlantirishda alohida axamiyat kasb etadi. Avtomobil soxasi shu jumladan avtamobilda harakat haxfsizligini taminlash bo'yicha bir qancha qonun va qonun osti hujatlari qabul qilindi. Bular O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 11-dekabrdagi 472-sonli "Yo'l harakati qoidalarini tasdiqlash to'g'risida"gi qarori O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 26-dekabrdagi 342-sonli "O'zbekiston Respublikasi hududidagi avtomobil yo'llarida xavfsizlikni ta'minlash va tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori.[2]
Prezidentimiz Mirziyoyev Sh.M 2021 -yil 11-fevral kuni bo'lib o'tgan Harakat havsizligiga bag'ishlangan video selektrda Harakat xavfsizligini tubdan isloh qilish va bu sohani raqamli tehnologiyaga o'tkazish lozim ekanligini takidlab o'tdilar.
Mamlakatimizda 2021 -yil 10 mingdan ziyot yo'l - transport hodisasi sodir bo'lgan, bundan 9 mingdan ortiq inson turli hil tan
April 21-22
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-352-357
ort
jarohatlarini olgan. Eng yomoni esa 2 ming 500 nafar insonlar yo'l- transport hodisasi oqibatida vafot etgan.[3]
Yo'l transport hodisalarning ko'piga haydovchilarning yo'l qoidalariga beparvolik bilan qarashlari asosiy omil bo'lib hisoblanmoqda.
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar jahon bozori bilan integrasiyalashuv jarayoni toboro jadal suratlarda ketmoqda eksport hajmini kun sayin ortib borishi xalqaro tranzittashuvlarini ortishi natijasida transport logistikasida yetkazib berish jarayonlarini tashkil qilinishi va xalqaro tranzit yo'llaklarini asosiy qismi malakatimizdan o'tgan. Buni natijasida yo'llarimizda yuk avtomobillari harakati bilan bog'liq yo'l transport hodisalarining ortishi kuzatilmoqda.Bunga asosiy sabab mehnat talablariga rioya qilmasligi va buning natijasida rul boshqaruvida sergaglikni yo'qotishi "uhlab qolish'' holatlari natijasida boshqaruvni yo'qotib qarama-qarshi yo'nalishga chiqib ketish, ajratuvchi bo'lak bardiyor,to'siqqa borib urilish holatlari ko'p kuzatilmoqda. 2021-yil 3 oyida sodir etilgan Yo'l transport hodisalarni kelib chiqish sabablariga ko'ra rul boshqaruvida toliqish sababli 3.3% tashkil qilmoqda. Yo'l-transport hodisasi sodir etgan haydovchilarning rulda bo'lgan vaqti 3 soatgacha-5%, 6 soatgacha-6%, 6 soatdan ortiq 89-% ni tashkil qilmoqda.[4]
Yuqorida keltirilgan statistik ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki rul boshqaruvida belgilangan meyordan ortiqcha boshqarish psixofizologik toliqishga olib keladi. Buning natijasida haydovchida toliqish sababli miya faoliyati sustlashadi. Tashqaridan kelayotgan hodisalarga reaksiya tezligi pasayadi va bo'layotgan hodisalarga to'g'ri baxo bera olmaslik natijasida yo'l-transport hodisasi sodir etiladi.
Shu jumladan yuk avtomobili haydovchilari mehnati to'g'ri tashkil etilmagani ortiqcha mehnat soati bilan ishlashi, rulda dam olmasdan uzoq masofalarga harakatlanishi bu esa psixofizolagik toliqish keltirib chiqarishi oqibatida yo'l-transport hodisalari kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Shunga oxshash holatlarni oldini olish maqsadida haydovchilar mehnatini nazorat qilish va ularni tartibga solish uchun yuk va yo'lovchi tashuvchi transport vositalarini raqamli tehnologiyalarga asoslangan asboblar bilan jihozlash lozim. Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqan holda ECTR rusumli tahograf bilan majburiy jihozlash lozim. Tahograf- bu tezlikni va tezlik chegarasi buzilishi holatlarini? shu bilan bir qatorda haydovchi va yo'lovchilar dam olish rejimini nazorat qiluvchi qurilma hisoblanadi. Bu qurilma avtomobilga o'rnatilib quvvat manbaiga ulanadi. Uning asosiy vazifasi harakatlanish vaqtida asosiy parametrlarni avtomatik tarizda yozib boradi. Yozib borilgan malumotlarni avtomobil departamenti hodimlari
tekshiruv davomida ko'rishlari mumkin. Qurilma avtomobil
April 21-22
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-352-357
p
ort
harakat tezligini va necha kilometr yurganini, haydovchi tomonidan bajarilgan ish vaqtini, dam olish va boshqa operatsiyalar uchun ketgan vaqtni yozib boradi. Haydovchi tomonidan tahogpafning ish jarayoniga ruhsatsiz o'zgartirish kiritishga yo'l qo'ymaslik uchun maxsus ko'dlar yordamida sifirlangan bo'ladi.
Tahograf: qurilmasi ilgari analog signali , elektromexanik, mexanik yoki disk yozuvli turlari o'rnatilar edi. Endi analog tahograflar ishlab chiqarilmaydi va ulardan foydalanish bir muncha eskirgan hisoblanadi va Yevropa standartiga muvofiq ularni faqat raqamli ko'rinishda yozuvchi zamonaviylariga almashtirilishi lozim deb topilgan. Tahograf raqamli ko'rinishda ma'lumotlarni yozib oladi va qayta ishlaydi. Yevropa va Rossiyada bunday qurilmalarning quyidagi turlari mavjud:
• ATOL; Simob; EFAS V2 RUS; VDO DTCO; TCA-02NK; HATCH-TachoRUS; KASBI.
Yevropa qonunchiligi bo'ycha faqat maxsus sertifikatga ega bo'lgan qurilmalarni o'rnatishga ruxsat etiladi.
SKZI va AETR - bir biridan qanday farqi bor? Tahografning turi va markasiga qo'yiladigan talablar boshqacha. SKZI Bu avtomobilning mamlakat ichida harakatlanishi uchun dasturlangan . Bu qurilmadan faqat mahalliy reyslarda foydalanish mumkin misol uchun Toshkent-Urganch, Toshkent- Nukus yo'nalishi bo'yicha harakatlanuvchi avtobus qatnovlarida. Chet elga qatnaydigan transport vositalari uchun Evropa uslubidagi tahograflarni AETR bloki bilan jihozlash majburiydir va O'zbekistonda ishlaydigan avtomobillar uchun kriptografik axborotni himoya qilish moduliga ega boshqaruv moslamalari qo'llaniladi. Qisqartmalarning dekodlanishi quyidagicha:
• AETR - Yevropada ishlab chiqarilgan va avtotransport ekipajlari ishi bo'yicha Yevropa kelishuviga muvofiq sertifikatlangan taxograflar;
• CIPF - avtomobildan raqamli boshqaruv qurilmasiga keladigan axborotni kriptografik himoya qilish tizimi.
Ushbu turdagi tahograflar asosan Rossiyada qo'llaniladi, bunday taxograflar bilan chet elga qatnash taqiqlanadi. Haydovchining shaxsiy kartasini chiqarish to'g'ridan-to'g'ri mashinada qaysi boshqaruv moslamasi o'rnatilganligiga bog'liq. Raqamli taxografning qurilmasi va ishlash printsipi murakkab emas. Boshqaruv paneliga ega asosiy blok avtomobil kabinasida joylashgan bo'ladi, haydovchi qurilma tugmachalarini qulay boshqarishi mumkin. Zamonaviy modellar qo'shimcha ravishda tizimning ishlashi haqidagi ma'lumotlarni aks ettirish uchun ekranlar bilan jihozlangan. Monitor va ma'lumotlarni qayd etish
tizimi avtomobil elektr ta'minoti tarmog'iga ulangan.
April 21-22
^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM
Harakatlanish yozuvlarini avtonom yozilishini ta'minlash uchun sig'imli zaxira batareyasi taqdim etiladi.
1-rasm. "SHTRIX-TAXORUS'' SM 100.42.00.00-15. 2021-09-23 rusumli taxograf umumiy ko'rinishi va ishlash pirinsipi.
Bundan tashqari, tahografga o'rnatilgan o'zgarmas xotira moduliga ega, buning natijasida qurilma tomonidan olingan ma'lumotlar doimo saqlanadi. Qurilma avtomobil harakati haqidagi ma'lumotlarni yozib olishi uchun u standart ulagichlar orqali ulangan tezlik sensori bilan jihozlangan. Zamonaviy boshqaruv qurilmalari kirishni boshqarish uchun autentifikatsiya va foydalanuvchini identifikatsiya qilish datchiki bilan jihozlangan. Qurilma faqat haydovchining shaxsiy kartasi bilan birga ishlaydi - bu holda ma'lumot to'g'ri o'qiladi va qurilma xotirasiga yoziladi. Tahografli haydovchi kartasi bilan bir qatorda inspektor va avtoulovlarni ta'mirlash kartalari qo'llaniladi. Qaysi mashinalar taxograflar o'rnatishni talab qiladi? Boshqarish apparatining universal dizayni tufayli ular deyarli barcha transport vositalari bilan jihozlanishi mumkin. Biroq, ayrim toifadagi transport vositalari uchun tahografni o'rnatish qonun bilan majburiydir. Yozuvchini o'rnatish zarurati uchun asosiy belgilovchi mezon - bu avtomobildan foydalanish
April 21-22
355
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-352-357
p
ort
maqsadi. Agar mashina shaxsiy maqsadlarda ishlatilsa, taxografni o'tkazib yuborish mumkin. Agar transport vositasi tijorat sayohatlari uchun ishlatilsa, unda o'rnatish majburiy bo'ladi. Agar mashina tahografning majburiy ishlashini ta'minlamaydigan sharoitlarda qisman ishlatilishi kerak bo'lsa, unga "OUT" funktsiyasini qo'llab-quvvatlaydigan qurilmani qo'yish tavsiya etiladi. Biroq, ushbu rejimni faollashtirish faqat transport notijorat safarini amalga oshiradigan hollarda mumkin. Misol uchun, agar u texnik xizmat ko'rsatish uchun distillangan bo'lsa yoki kompaniya hududi bo'ylab harakatlansa yo'lovchi yoki yuk tashishda "OUT" rejimida ishlash noqonuniy hisoblanadi.
Yevropa qonunchilikka ko'ra, taxograflar quyidagilar bilan jihozlangan bo'lishi
kerak:
• turli xavf toifalaridagi yuk materiallarni tashishda ;
• umumiy og'irligi 3,5 tonnadan ortiq bo'lgan N2 va N3 toifali yuk avtomobillari;
• 8 va undanko'p yo'lovchiga mo'ljallangan mikro va standart yo'lovchi avtobuslari (M2 va M3 toifalari);
• manipulyatorlarda;
• samosvallarda.
Istisno tariqasida harbiy transport vositalari, shahar va qurilish ixtisoslashtirilgan texnikasi, huquqni muhofaza qilish organlariga tegishli transport vositalari, tranvay kiradi. Qurilma yozuvini o'rnatish va sozlash Avtomobilni raqamli boshqaruv moslamasi bilan jihozlash uchun siz sertifikatlangan xizmat ko'rsatish ustaxonasiga murojaat qilishingiz kerak (xizmat takograflarni o'rnatish uchun litsenziyaga ega bo'lishi kerak). Kriptografik uskunalar bilan ishlash uchun ruxsatnomalar Transport Vazirligi tomonidan kompaniyalarga beriladi. Tahografni o'rnatishdan oldin usta mashina kabinasida uning uchun joy tanlaydi. Asosiy qoida shundaki, haydovchi qurilma bilan operatsiyalarni haydashda chalg'itmasdan bajarishi kerak. Ba'zi hollarda boshqaruv tizimini ulash uchun qo'shimcha qurilmalarni o'rnatish talab qilinadi. Yangi qurilma qutidan chiqariladi, avtomobilning quvvat manbaiga va tezlik sensoriga ulanadi. Ulanish nuqtalari izolyatsiya qilingan. Keyin qurilma va kriptografik modul faollashtiriladi. Keyinchalik, to'plangan ma'lumotlarning 100% aniqligi kafolatini olish uchun kalibrlash amalga oshiriladi. Yakuniy bosqichda takograf qutisi muhrlanadi. Muhrlar tizimni ruxsatsiz kirishdan va yozib olingan ma'lumotlarni o'zgartirishga urinishlardan himoya qiladi. Muhrlangan qurilma
rozetkaga o'rnatiladi va ishonchli tarzda maxkamlanadi.
April 21-22
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-352-357
p
ort
Tahografni kalibrlash boshqarish apparatining to'g'ri ishlashi (tezlik, kilometr va haydash vaqti bo'yicha o'ta ob'ektiv ma'lumotlarni ro'yxatga olish) taxografni davriy kalibrlash orqali ta'minlanadi. Ushbu protsedura qurilmani ro'yxatga olingan ma'lumot eng kam xato bilan ob'ektiv qiymatga mos keladigan tarzda sozlash imkonini beradi. O'rnatish vaqtida tizim birinchi marta kalibrlanadi, keyin operatsiya ta'mirlash, yangi tezlik sensori o'rnatish, avtomobilning texnik parametrlarini o'zgartirish, g'ildiraklarni boshqa diametrli mahsulotlarga almashtirishda amalga oshiriladi. Sozlash, shuningdek, muhrlar buzilganda yoki oxirgi kalibrlashdan keyin 2 yil o'tgandan keyin amalga oshiriladi. [5]
Rejalashtirilgan takliflar. Hozigi kunda mamlakatimizda foydalanilayotgan taxograflar ancha avalgi turkumga mansub yuqorida keltirilgan"SHTRIX-TAXORUS" SM 100.42.00.00-15. 2021-09-23 rusumli model eng so'ngi modelardan biri hisoblanadi. Bu tizim avalgilariga ko'ra takomilashgan rusum hisoblanadi. Yangi rusum haydovchilar mehnatiga qulaylik va ularning ish rejimini nazorat tizimi borasida avvalgi rusumlarga qaraganda mukkamal hisoblanadi. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yo'lovchi va yuk tashuvchi barcha avtomobilarga shu rusumdagi taxograflarni tadbiq etishni maslahat berishni ko'zda tutadi.
REFERENCES
1. Mirziyoev Sh.M."Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz" mavzusidagi O'zbekiston Oliy Majlis palatasining qo'shma majlisidagi nutqi. - T.:"O'zbekiston". 2016.
14-b.
2. www.lex.uz
3. www.rivew.uz
4. www.Gazeta.uz
5. www.info@ts-technology.ru
April 21-22
