CC BY
351HARAJATLAR HISOBNING ZAMONAVIY USULLARI
Nodir Tohirovich Ulug'bek Shuxrat o'g'li Shaxrinoz Avazxonovna
Qudbiyev Haydarov Kurbonova
Farg'ona politexnika instituti magistrantlari
ANNOTATSIYA
Bugungi raqobat dunyosida har bir korxona bozorda moliyaviy barqarorlikka erishish va yuqori daromad olish uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga intiladi. Ushbu pozitsiyaga yerishishning usullaridan biri xarajatlar tarkibi va hisobini optimallashtirishdir. Xarajatlarni hisobga olish usulini to'g'ri tanlash tashkilotdagi mavjud resurslardan oqilona foydalanish va tarkibi ustidan nazoratni ta'minlaydi. Maqolada xarajatlarni hisobga olish va ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblashning zamonaviy tizimlari ko'rib chiqiladi. Ularning turli sohalarda qo'llanilish shartlari, asosiy afzalliklari va kamchiliklari ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: Xarajatlarni hisoblash, direct-costing, standard-costing, ABC-usul, kaizen-costing.
MODERN METHODS OF COST ACCOUNTING
ABSTRACT
In today's competitive world, every enterprise strives to increase the efficiency of its production in order to achieve financial stability in the market and obtain higher profits. One of the ways to achieve this position is to optimize the composition and cost accounting. The correct choice of the cost accounting method will ensure control over the composition and rational use of the resources available in the organization. The article discusses modern systems of cost accounting and calculating the cost of production. Their conditions of application in various industries, the main advantages and disadvantages are considered.
Keywords: Cost calculation, direct-costing, standard-costing, ABC-method, kaizen-costing.
Kirish. Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida, raqobat muhiti ustunlik qilganda, har qanday korxonaning omon qolish darajasi bozorda moliyaviy barqarorlikka bog'liq. Shu sababli, bunday vaziyatga erishish uchun korxonalar xarajatlarni tarkibi va hisobga olishni optimallashtirish, daromadni oshirish uchun zaxiralarni aniqlash orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo'llarini izlashlari kerak.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish usulini to'g'ri tashkil etish va tanlash tashkilotdagi mavjud resurslardan tarkib va oqilona foydalanishni nazorat qilishni ta'minlaydi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobat shartlarining narxini o'z vaqtida va to'g'ri aniqlashga yordam beradi.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili.
Iqtisodchilarning ta'kidlashicha, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va hisoblash tizimining o'ziga xos xususiyatlari muayyan ishlab chiqarish turlariga xos bo'lgan bir qator texnik, texnologik, tashkiliy va boshqaruv xususiyatlari bilan belgilanadi. [4]
Ta'kidlash joizki, ishlab chiqarish xarajatlarni hisoblash buxgalteriya hisobi va boshqaruv hisobining ko'p vaqt talab qiladigan yo'nalishlaridan biri bo'lib, ishlab chiqarish xarajatlari haqida tezkor va ishonchli ma'lumotni shakllantirish xarajatlar hisobi usulini tanlashga bog'liq.
So'nggi yillarda xarajatlarni hisobga olish muammolariga bag'ishlangan iqtisodiy adabiyotlarda turli sohaga mansub tashkilotlarning o'ziga xosligi va ulardagi boshqaruv hisobi tizimining asosiy masala sifatida yoritilmoqda. Asarlari ushbu muammoga bag' ishlangan mualliflar orasida M. A. Vaxrushina, I. D. Demina, N. D. Vrublevskiy, V. B. Ivashkevich, T. P. Karpov, S. V. Nikolayeva, V. F. Palia, S. A. Stukov, V. I. Tkach, A. D. Sheremet va boshqa bir qator mualliflarni ajratib ko'rsatish mumkin.
Bundan tashqari, mualliflar o'rasida asarlari alohida ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash masalalariga bag'ishlanganlari bor. Bunday mualliflarga birinchi navbatda M. N. Semikolenov, P. M. Lebedev, V. E. Kerimov, D. I. Ryaxovskiy, I. V. Averchev, D. A. Popov, Ye. M. Yevstafev, V. A. Ivlev, T. V. Popovlarni kiritish kerak.
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolada quyidagi metod va usullar qo'llanildi: deduktsion va induktsion belgilash, xarajatlarni hisobga olish usulinilarining samaradorligi bo'yicha faktor tahlili va etakchi olimlar fikrlari o'rganish.
Tahlil va natijalar. Xarajatlar hisobi tizimi deganda ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash qoidalari, usullari va tartiblari majmuasi tushuniladi. So'nggi paytlarda korxonalarda xorijiy mamlakatlar iqtisodiy tajribasidan foydalanishga qiziqish ortdi.
Xarajatlar hisobi sohasidagi ilmiy adabiyotlar tahlili ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va hisoblashning quyidagi zamonaviy usullarini ochib berdi.
Jahon amaliyotida an'anaviy usullar orasida va foydalanishdaeng keng tarqalgani direct-costing va standard-costing usullar hisoblanadi.
Direct-costing- ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash tizimi bo'lib, u faqat o'zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga asoslanadi va barcha xarajatlar hisobot davrining moliyaviy natijalaridan o'chiriladi.
Usulning mohiyati shundan iboratki, bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bevosita bog'liq bo'lgan, ya'ni ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog'liq bo'lgan shartli o'zgaruvchan xarajatlar guruhiga
kiritiladi. Ushbu ishlab chiqarishni boshqarish va yuritish xarajatlari bilan bog'liq xarajatlar esa doimiy xarajatlar guruhini tashkil etadi.
Ushbu texnikaning asosiy afzalligi shundaki, u buzilish nuqtasini, ya'ni korxona hech qanday foyda yoki zarar ko'rmaydigan ishlab chiqarish hajmini aniqlashga imkon beradi va ishlab chiqarilgan mahsulot narxining pastki chegarasini ham aniqlash mumkin.
Bu usulning kamchiligi xarajatlarni konstanta va o'zgaruvchilarga guruhlashning noto'g'riligi va qiyinligi hamda umumiy xarajatlarni hisoblashning kamligidir.
Standard-costing tizimi tashkilotda qabul qilingan me'yorlarga muvofiq standart xarajatlarni aniqlashga asoslangan. Shu bilan birga, ushbu normalar nafaqat hisobot davri boshlanishidan oldin, balki davomida ham o'zgartirilishi mumkin.
Bu usuldan foydalanilganda alohida xarajat moddalarining moliyaviy natijaga ta'sirini hamda ularning standartlardan chetga chiqishini aniqlash mumkin.
Ushbu usulning kamchiliklari-sarf-xarajatlar standartlarini hisoblash va belgilash bo'yicha tavsiyalarning yo'qligi, shuningdek, resurs narxlarining bog'liq bo'lgan tashqi muhit va inflyatsiya o'zgarishiga bog'liqligi. Bundan tashqari, hisob-kitoblarning murakkabligi ham bu yerda mavjud.[10]
Xorijiy amaliyotida ushbu ikki usulning analoglari bor, masalan, xarajatlarni hisobga olishning jarayonli va tartibga solish normativ(me'yoriy) usullari.[9] E'tibor bering, mamlakatimizda korxonalar ko'pincha ushbu tizimlarning ayrim elementlaridan foydalanadilar.
Korxonani barqaror rivojlantirish konsepsiyasi doirasida optimallashtirish tamoyillaridan biri hisoblanadi. Shunday qilib, ushbu prinsipga mos keladigan xarajatlarni hisobga olish va xarajatlarni hisoblash usullarini aniqlash kerak [5].
Xarajatlarni optimallashtirish bo'yicha doimiy harakatlarni qo'llab-quvvatlaydigan eng yangi hisob-kitob tizimlari orasida ABC usuli (funktsiyalar bo'yicha xarajatlarni hisobga olish), target-kosting, Kaizen-kosting, benchmarking kiradi.
ABC usulining mohiyati iqtisodiy faoliyatni turli funksiyalarga bo'lishdir, uni amalga oshirish uchun resurslar kerak, ular uchun sarflangan xarajatlar majmui bilan tavsiflanadi. K. Druri ABC - usulini funktsional xarajatlarni taqsimlash tizimi sifatida tavsiflanadi [1]. Bu usuldan foydalanilganda funksiya (operatsiya) tannarx hisobi obyekti, ishlab chiqarilgan mahsulot turi esa kalkulyatsiya obyekti hisoblanadi. [12, 14] Usul operatsiya qiymatining indikatorini olish imkonini beradi, bu rejalashtirilgan va haqiqiy hisob-kitobning aniq ko'rsatkichini aniqlashga ta'sir qiladi.
Ushbu tizim kompaniyaning bilvosita xarajatlarini batafsil, bosqichma-bosqich taqsimlashga qaratilgan, chunki u barcha operatsiyalarni mahsulot turiga qarab tasvirlaydi.[6] Bu bilvosita xarajatlar ko'proq to'g'ridan-to'g'ri bo'lib, o'sha paytlarda tovar mahsulotlar narxini aniqlash uchun boshqarish yordam beradi [2]. Shunday qilib,
eng muhim xarajat elementlariga e'tibor qaratish natijasida resurslarni optimallashtirish mumkin.
ABC usuli yuqoridagi xarajatlar ulushi yuqori bo'lgan tadbirkorlik subyektlari uchun samarali.
Ushbu usulning kamchiliklari murakkabligi, shuningdek, iqtisodiy muhitning doimiy o'zgarishi sharoitida buxgalteriya tizimini dolzarb saqlashning murakkabligi: qonunchilikdagi o'zgarishlar, resurslar tariflari, valyuta kurslari. Shuningdek, ushbu usulni qo'llash tashkilotlardan katta mablag'lar va malakali xodimlarni talab qiladi.
20 asrda Yaponiyada target-costing xarajatlarini hisobga olish tizimi paydo bo'ldi. Bu usul hozirda butun dunyoda xizmatlar va innovatsiyalar sohasiga aloqador tashkilotlarda keng qo'llanilmoqda.[13] Tizimning mohiyati-belgilangan parametrlar bo'yicha hisoblash. Ushbu usulning asosi mahsulotning bozor qiymati va kerakli foyda miqdori o'rtasidagi farq sifatida hisoblangan maqsadli xarajat kontseptsiyasini o'z ichiga oladi.[8] Oddiy so'z bilan aytganda, ishlab chiqarish qiymati korxona bozorga raqobatbardosh mahsulotni taklif qilish uchun harakat qilishi kerak bo'lgan qiymat sifatida qaraladi.
Ammo rejalashtirish amalga oshirilmaydigan korxonalarda bu usulni qo'llash juda qiyin, chunki bunday sharoitda zarur xarajatlarni aniqlash juda muammoli hisoblanadi.
Kaizen-costing-yana bir yapon tizimi. Yapon tilidan tarjima qilingan "Kaizen" so'zi "takomillashtirish" degan ma'noni anglatadi.
Target-costing va Kaizen-kosting tizimlari ko'pincha birgalikda qo'llaniladi. Ushbu tizimlar umumiy maqsadga ega - maqsadli narxga erishish, faqat yangi mahsulot yoki ishlab chiqarishni rejalashtirish bosqichida target-kosting va Kaizen-kosting -ishlab chiqarish bosqichida.
Ba'zi mualliflar benchmarking kabi usulni ajratadilar.[15] Ushbu tizimning mohiyati kompaniyaning ko'rsatkichlarini raqobatchilarning eng yaxshi ko'rsatkichlari bilan taqqoslashdir, korxona raqobatchilardan orqada qolib, bu kechikishning sabablarini bartaraf etadigan pozitsiyalar aniqlanadi. Benchmarkingning asoslari bu raqobatchilardan foydalanish bo'lib, raqobat sharoitida har doim ham imkoni yo'q. Tahlil ob'ektlari ishlab chiqarish jarayonlari, mehnatni rag'batlantirish tizimi va boshqalar bo'lishi mumkin.[7]
Korxona va uning raqobatchilari faoliyatini tavsiflovchi ko'rsatkichlarga xarajatlar, tannarx, narx, foyda va boshqalar kiradi. Shuni ta'kidlash joizki, benchmarking mustaqil tizim sifatida emas, balki xarajatlarni hisobga olish va ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblashning boshqa usullarini to'ldiradi.
Yana bir zamonaviy hisoblash tizimi-bu hayotiy sikl xarajatlarini boshqarish (Life-cycle) tushunchasidir. U AQSH Mudofaa vazirligi tomonidan hukumat mudofaa loyihalari doirasida ishlab chiqilgan.
Ushbu usul bilan xarajatlarni tasniflashning zarur elementi ularning hayotiy sikl bosqichlari bo'yicha guruhlanishi hisoblanadi.[11] Hayotiy siklning har bir bosqichi alohida asosiy jarayonlar va ularning ketma-ketligiga ega. Hayot siklining har bir bosqichining o'ziga xos xususiyati qiymat zanjirining yakuniy maqsadidir. Shunday qilib, hayot davrining ishlab chiqarish bosqichiga qadar qiymat zanjiri uchun yakuniy maqsad bozorga yangi mahsulotni olib kelish va uni yanada rag'batlantirish va joylashtirish, ishlab chiqarish bosqichida xo'jalik yurituvchi subyektning samaradorligi va samaradorligining ijobiy ko'rsatkichlariga erishish, ishlab chiqarish hajmlarini yopish yoki sezilarli darajada qisqartirish bilan bog'liq yo'qotishlarni minimallashtirishga qaratilgan [3].
Xulosa va takliflar. Shunday qilib, odatda, xarajatlarni hisobga olishning taqdim yetilgan usullari bilan birgalikda sodir bo'ladi.
Har bir korxona o'zi uchun o'z maqsadlariga yanada aniqroq javob beradigan va ishlab chiqarish va umuman korxonaning samaradorlik va rentabelligini oshirishga olib keladigan buxgalteriya usulini mustaqil ravishda tanlashi kerak.
Yuqoridagilarga asoslanib, O'zbekistonda sanoat uchun direct-costing, standard-costing, kaizen-costing usullari, qishloq xo'jaligi sohasi uchun ABC-usuli, xizmat ko'rsatish va innovatsiyalar sohasida - target-costing, savdo sohasida ABC - usuldan foydalanish mumkin.
Shunday qilib, zamonaviy iqtisodiyotda ishlab chiqarish xarajatlarining eng to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarini olish imkonini beradigan xarajatlarni hisobga olishning turli usullari mavjud bo'lib, ular rahbarlarni moslashuvchanlik va harakatlanish kabi muhim fazilatlarga ega bo'lishiga, aniq ma'lumot bilan ta'minlashga yordam beradigan, xarajatlarni optimallashtirishga erisha oladigan buxgalteriya bo'limlariga bog'liq va ahamiyatlidir .
REFERENCES
1. Друри К. Управленческий и производственный учет / пер. с англ. В.Н. Егорова. М.: ЮНИТИ-Дана, 2012. 1423 с.
2. Каргина Т.С. Зарубежные системы учета затрат и калькулирования себестоимости / Т.С. Каргина, Н.П. Огарёва // Международный журнал гуманитарных и естественных наук - 2019. № 3. С. 129-131.
3. Ковалева И.В. Расширение границ традиционных подходов к управлению затратами предприятия на основе концепции LCC / И.В. Ковалева // Стратегия предприятия в контексте повышения его конкурентоспособности - 2017. № 6. С. 214-219.
4. Sarvarbek Rasuljonovich Abduazizov (2021). DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI. Scientific progress, 2 (8), 250-256.
5. Abduraximov, Boburjon Umarjon O'g'li, Qudbiyev, Nodir Tohirovich, & Mominov, Ikromjon Luxmonjon O'g'li (2021). AYLANMA MABLAG'LARNI BOSHQARISH TIJORAT KORXONASI MUVAFFAQIYATINING ASOSI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 724-733.
6. Qudbiyev, N. T. (2021). Xalqaro moliyaviy hisob standartlariga o'tish dolzarbligi-Relevance of the transition to international financial accounting standards. SJ international journal of theoretical and practical research, 1(2), 56-64.
7. Durdona Adashboy Qizi Razzaqova (2021). RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA BUXGALTERIYA HISOBINI AVTOMATLASHTIRISHNING ROLI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 2 (8), 243-249.
8. Tohirovich, Q. N. (2021). International financial accounting standards in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(4), 328-333.
9. Shaxrinoz Avazxonovna Kurbonova (2021). MAHSULOT TANNARXI HISOBIGA OLISHDA BOSHQARUV HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI. Scientific progress, 2 (8), 603-607.
10. Ugli, A. B. U., Tohirovich, Q. N., Khatamovna, R. S., & Nigoraxon, M. (2021). Current Assets and Their Role in Company Activity. Journal of Marketing and Emerging Economics, 1(7), 25-30.
11. Давлятшаев, А. А. (2021). Процессы Интернационализации и Их Роль в Развитии Межвузовских Отношений. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 48-55.
12. Kunduzova, K. I. (2020). Ways to attract investment and improve its accounting. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(6), 216-221.
13. Shokiraliyevich, G. I. (2021). Role of information and communication technologies in accounting and digital economy. South Asian Journal Of Marketing & Management Research, 11(5), 17-20.
14. Abduxalimovna, A. Z., & Nabiyevich, I. I. (2021). Organization of Long-Term Asset Accounting on the Basis of International Standards. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 86-92.
15. Кудбиев, Д. (2021). МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ УЧЕТА АРЕНДОВАННЫХ ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ. In Современная наука. XXI век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 119-124).
16. Kadirov, A. M. (2018). The role of labor resources in ensuring the economic sustainability of oil and gas industry companies in Uzbekistan. Экономика и предпринимательство, (11), 398-402.
17. Kadirov, A. (2018). INTERNAL FACTORS AFFECTING THE ECONOMIC SUSTAINABILITY OF INDUSTRIAL ENTERPRISES. SCIENTIFIC RESEARCHES FOR DEVELOPMENT FUTURE, 47.
18. Кадиров, А. M. (2021). МОДЕЛЬ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ УСТОЙЧИВОСТИ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ НА ОСНОВЕ СИСТЕМЫ КОНТРОЛЛИНГА.
19. Кадиров, А. (2021). САНОАТ КОРХОНАЛАРИНИНГ ЩТИСОДИЙ БАРКАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КОНТРОЛЛИНГ ТИЗИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАДОЛАШ. Иктисодиёт ва таълим, (3), 152-158.
20. Juraboevich, B. N. (2021). Products in Manufacturing Enterprises the Essence of Quality Management. International Journal of Development and Public Policy, 1(5), 117-118.
21. O'g, B. O. T. N. (2021). THE ROLE OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM IN INCREASING PRODUCT QUALITY IN ENTERPRISES. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 2(12), 228-233.
22. Гуломхасанов Э. M., Каримов К., Лазизова M. РАЗВИТИЕ ЭКОНОМИКИ НА ТЕРРИТОРИИ БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ ПОСЛЕ КРИЗИСА COVID-19 //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 474-478.
23. Gulomkhasanov E. M., Bakhadir O., Madina L. DEVELOPMENT OF THE DIGITAL ECONOMY IN THE TOURISM SPHERE IN UZBEKISTAN //ПРОБЛЕМИ ТА ПЕРСПЕКТИВИ РЕАЛ1ЗАЦ11 ТА ВПРОВАДЖЕННЯ М1ЖДИСЦИПЛ1НАРНИХ НАУКОВИХ ДОСЯГНЕНЬ. - 2021. - С. 24.
24. Gulomkasanov E., Shukurova M., Elmurodov B. THE ROLE OF GUIDES IN THE DEVELOPMENT OF INTERNATIONAL TOURISM IN UZBEKISTAN //Збiрник наукових праць SCIENTIA. - 2021.
25. Gulomkhasanov E., Uktamova U., Akramov S. DEVELOPMENT OF ECOTURISM IN UZBEKISTAN //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 8. - С. 614-617.
26. Gulomkhasanov E. M., Bakhadir O., Madina L. DEVELOPMENT OF THE DIGITAL ECONOMY IN THE TOURISM SPHERE IN UZBEKISTAN //ПРОБЛЕМИ ТА ПЕРСПЕКТИВИ РЕАЛ1ЗАЦ11 ТА ВПРОВАДЖЕННЯ М1ЖДИСЦИПЛ1НАРНИХ НАУКОВИХ ДОСЯГНЕНЬ. - 2021. - С. 24.
