CC BY
314
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 94 (3) А.Р.АЮБОВ
ББК 63.2. я 73-
ГУЗАРҲОИ ИСТАРАВШАН ВА ОНОМАСТИКАИ ТАЪРИХИИ ОНҲО
Вожаҳои калидӣ: гузарҳои Истаравшан, маҳалла, таърихи гузарҳо, номшиносии таърихй, топонищо, ҳунарҳоимардумй, этнонищо, истеҳкомотимеъморй.
Номҳои ҷугрофй шоҳиди шароитҳои мухталифи таърихй ва ҳодисаю воқеаҳое мебошанд, ки дар рафти онҳо офарида шуда, асрҳои тӯлонй боқй монда, аз забон ва офарандагони худ умри дарозтар мебинанд. Пайдоиши номҳои ҷугрофй на раванди одй, балки натиҷаи таҷрибаи бисёрасраи ҳаётии аҷдодони мо мебошад.
Маводи соҳаи номшиносии таърихй (историческая ономастика) манбаи бебаҳои омӯзиши таърихи маҳалли мушаххас, рушди хоҷагии он, хусусияти маскунияти одамон ва шугли онҳо мебошад. Дар шароити имрӯза соҳаи номшиносии таърихй васеъ буда, он ҳамчун илми таърихнигорй баромад мекунад ва барои омӯзиши ин ё он зуҳуроти таърихй мусоидат менамояд.
Раванди тақсимоти ҷамъиятии меҳнат, чудо шудани зироаткорй аз ҳунармандй боиси болоравии иқтисодй гардида, дар ҳаёти одамон як гардиши куллй ба амал омад. Акнун онҳо имкон пайдо карданд, ки ба раванди истеҳсолот боз ҳам чуқуртар ворид шуда, маҳорату малакаи худро сайқал диҳанд.
Рушди иқтисодиёт барои пайдоиши марказҳои нави истеҳсолот мусоидат намуд. Ин раванд барои ташкили иттифоқи истеҳсолгарон, дар як маҳалла истиқомат кардани онҳо ва дар ин замина бунёди маҳалҳои нави аҳолинишин такони чиддие гардид.
Чунин навовариҳо на танҳо дар соҳаи ҳунармандй, ҳамчунин дар истеҳсолоти кишоварзй ва хизмати ҳарбй ба амал омаданд. Ба ҳарбиён барои хизмати хуб қитъаи замин медоданд. Онҳо дар ин чо манзил бунёд карда, барои бунёди маҳалли аҳолинишин асос мегузоштанд. Ин раванд ҳанӯз аз замони қадим огоз ёфта, садсолаҳо давом кардааст. Барои мо муҳим он аст, ки ин гуна маҳалҳо номҳоеро гирифтаанд, ки ба ихтисосмандии нахуст сокинони худ мувофиқ буданд.
Маҳалла дар ибтидо ба чамоаи ҳамсоявии ибтидои асрҳои миёна монандй дошта, ҳунармандони як соҳаро дар худ муттаҳид менамуд. Бинобар ин омӯзиши таърихи маҳалла, новобаста ба он ки дар он кадом гурӯҳи аҳолй зиндагй мекунанд ва бо кадом кор машгуланд, барои омӯзиши таърихи ноҳия, вилоят ва минтақа аҳамияти муҳим дорад.
Дар «Таърихи Бухоро»-и Наршахй истилоҳи «маҳалла»-ро дидан мумкин аст. Истилоҳи мазкур аз забони арабй буда, маънои «маскун шудан», «ишгол кардани чой»-ро дорад.
Асоси истилоҳи «маҳалла»-ро «ҳалл» ташкил медиҳад, ки маънои «истодан»-ро дорад ва чуноне ки дар боло қайд гардид, аз он мафҳумҳои «маскун шудан», «ишгол кардани чой» баромадаанд. Аз «ҳалл» ҳамчунин мафҳумҳои «ҳаллатун» - оташдон, «маҳаллат» - хона, бино, қаср, майдон, кӯча ба забони точикй ворид шудаанд. Дар шароити Осиёи Миёна «маҳалла» танҳо барои ишораи чои истиқомати гурӯҳии одамон истифода мешавад (10, 220). Дертар, тақрибан дар асри XVII истилоҳи номбурда дар баъзе минтақаҳо чои худро ба «гузар» додааст.
Дар давоми солиёни зиёд академик Аҳрор Мухторов чанбаҳои мухталифи ичтимоию иқтисодй ва фарҳангии шаҳри Истаравшанро мавриди омӯзиш қарор додааст. Асарҳои ӯ дар бораи ёдгориҳои бостошиносй ва маҳалҳои дохилишаҳрй - гузарҳо дар ин бора шаҳодат медиҳанд (8).
Академик Аҳрор Мухторов, доир ба мулки Истаравшан маводи зиёди пурарзиши хаттй ва шифоҳиро чамъ намудааст. Дар бораи гузарҳои шаҳр, махсусан актҳои асрҳои XV-XX, ки олим аз сокинони шаҳр ва деҳоти гирду атроф ба даст овардааст, сарчашмаи муҳим ба ҳисоб мераванд (9). Имрӯз ин ҳуччатҳо дар бойгониҳои давлатии шаҳрҳои Душанбе, Тошканд, Пажӯҳишгоҳи таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Точикистон маҳфузанд.
Дар таълифоти Аҳрор Мухторов баробари тавсифи умумии таърихи пайдоиши гузарҳо, дар бораи шумораи хочаги, осиёб, дӯконҳои фурӯши маҳсулоти мухталиф ва соҳибони онҳо маълумоти мушаххас гирд омадаанд.
Дар маъхазҳои хаттии таърихй оид ба замони пайдоиши гузарҳои Истаравшан маълумот вучуд надоранд. Дар ин бора муҳақкиқи тоинқилобии рус Л.Ф.Костенко навиштааст: «Шаҳр ба гузарҳо тақсим шудааст, ки шумораи онҳо 58 адад мебошад. Ин тақсимот ба гузарҳо дер боз мавчуд буда, маълум нест, ки кай ва кй онро амалй намудааст ва кадом асосҳо дар ин мулоҳиза ба инобат гирифта шудаанд, зеро ҳамаи гузарҳо аз рӯи масоҳат ва аҳолй якхела нестанд» (3, 447).
12
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES*
№ 2(43) 2015
Хусусияти гузарҳо дар он аст, ки ҳар яке аз онҳо марказ, масҷид, дӯконҳои савдо ва устохонаҳои худро доштанд. Онҳо дар ду қисмати маъмурии шаҳр, ки номи «даҳа»-ро гирифтаанд, ҷойгир шудаанд.
Мувофиқи маълумоти Аҳрор Мухторов даҳаи Охунон аз гузарҳои Боги хон ё Рустамбек, Кемухтгарӣ, Қизилӣ, Охунон, Хосабоф, Миркамбекор, Маддоҳон, Вогат, Ҷари Полвонхоҷа, Тал, Масҷиди Бурчак, Мӯлҷар, Осиёдурусткунон, Эшони Сартарошон, Кӯкгумбаз, Сорбон, Тӯла, Кордгарон ё Дегрезон, Дарвозаи Боло, Ҳавзи Сангин, Арбобон, Мехчагарон, Хоҷаҷон, Мирзоён, Султон, Боги Маллахон ва даҳаи Хоҷа Фахриддин аз гузарҳои Бародарон, Дарвозаи Қаробек, Оллоҳ Шукурбек, Олкорон, Масҷиди Сафед, Мазори Қӯчқорак, Чорсада, Лаби Ҷӯй, Чармгарӣ, Намозгоҳ, Даҳбедӣ, Чугдак, Ӯрдаи Кӯҳна, Шокирхон, Найман ё Туркман-Найман, Турк, Тошкандӣ, Бог, Шокаримбой, Хоҷа Фахриддин, Яккабог, Собунгарӣ, Чармгари нав, Қӯруқ, Қаландархона, Гузари урус, Қозӣ таркиб ёфтаанд.
Ҳар як гузар вобаста ба мавқеи ҷугрофӣ, номи шахс ё гурӯҳи этникӣ, иншооти гирду атроф ва шугли сокинон номгузорӣ карда шудааст, ки омӯзиши онҳо барои таҳқиқи таърихи шаҳр аҳамияти муҳим доранд.
Номи гузарҳои Тал ва Тӯла аз мавқеи ҷугрофии онҳо гирифта шудаанд. Гузари Тал дар нишебии теппаи Тал ҷой гирифта буд, ки аз тегаи он девори дуқатораи шимолу гарбии қалъаи Истаравшан мегузашт. Дар ҳуҷҷати расмӣ гузар Таҳти Тал ё Таги Тал ном гирифтааст (8, 24).
Гузари Тӯла дар пастхамӣ ҷой гирифта, ҳамин гуна номро гирифтааст. Бо ҳамин ном маҳалле дар ноҳияи Ғончӣ мавҷуд аст, номи он низ ба мавқеи ҷугрофиаш мувофиқат мекунад.
Дар таърихи умумиҷаҳонӣ номҳои ҷугрофие, ки вобаста ба шугли аҳолӣ пайдо шудаанд, хеле зиёд мебошанд. Одатан ин гуна номҳо бо пайдоиши маҳаллаҳо рӯи кор омадаанд. Аз ҷумла, дар шаҳри Истаравшан гузарҳое мавҷуданд, ки ҳамчун маҳалла ёдрас шуда, вобаста ба шугли сокинони худ номгузорӣ шудаанд.
Гузарҳои Сайёд, Заргарон, Қассобон, Кемухтгарон, Шонатарошон, Маддоҳон, деҳаҳои Қалъаи Меҳтар ва Қалъачаи Бакавул, Нофароҷи ноҳияи Истаравшан, Ҳаштяки ноҳияи Спитамен ба ин қатор шомиланд. Аз ҷумла, сокинони гузари Сайёди шаҳри Истаравшан бо шикор машгул будаанд. Дар ин ҷо беҳтарин сайёдон истиқомат мекардаанд. Аз рӯи маълумоти академик А.Мухторов солҳои 1706-1707 дар шаҳр ҷамъияти сайёдон амал мекардааст (8, 30).
Дар шаҳри Истаравшан ба ин қатор гузарҳои Кемухтгарӣ, Хосабоф, Маддоҳҳон, Осиёдурусткунон, Эшони Сартарошон, Кордгарон ё Дегрезон, Мехчагарон, Олкорон, Чармгарӣ, Намозгоҳ, Собунгарӣ, Чармгари нав, Тал-Сайёд, Заргаро шомиланд.
Дар гузари Тал-Сайёд шикорчиён маскун буданд ва аз рӯи ривоятҳо онҳо асосгузори ин маҳал буданд. Ҷӯйро бо номи Сайёд онҳо гузаронидаанд.
Дар гузари Кемухтгарӣ бо тайёр кардани чарм аз пӯсти асп, Хосабоф бо бофандагӣ, Маддоҳон бо қасидахонӣ, Осиёдурусткунон бо сангиосиёбтарошӣ, Кордгарон бо кордсозӣ, Олкорон бо рангрезӣ, Заргарон бо тайёркунии маснуоти ороишии тиллоӣ машгул буданд. Дар ҳамин маврид бояд қайд кард, ки кордҳое, ки истаравшаниҳо месозанд то имрӯз шӯҳрати беандоза дорад.
Чорводорӣ яке аз шуғлҳои асосии сокинони Истаравшан аст. Дар навоҳии наздикӯҳӣ ин соҳа ба дараҷаи кофӣ ривоҷ ёфта буд. Ғайр аз гӯшт ва маҳсулоти ширӣ талабот ба пӯсти чорвои калони шохдор ва майда зиёд буд. Ба коркарди пӯст сокинони гузари Чармгарӣ дар шаҳри Истаравшан машғул буданд ва дар ин кор маҳорати хоса доштанд. Коркарди он меҳнати вазнинро талаб мекард ва на ҳар кас аз ӯҳдаи он мебаромад. Ин як навъи ҳунари мардумӣ буд ва он таъсири худро ба номи гузар гузоштааст. Чармгарон бо маҳсидӯзон ва мӯзадӯзон алоқаи доимӣ доштанд.
Дар бунёди маҳалҳо нақши этнонимҳо ё номҳои шахсии одамон хеле калон аст. Шаҳри Истаравшан дар ин масъала дар канор намондааст, ки ба ин номи гузарҳои Охунон, Миркамбекор, Арбобон, Хоҷаҷон, Мирзоён, Султон, Боги Маллахон, Бародарон, Оллоҳ Шукурбек, Шокирхон, Найман ё Туркман-Найман, Турк, Тошкандӣ, Шокаримбой, Хоҷа Фахриддин мисол шуда метавонад.
Ин ҷо оид ба маънои номи баъзе аз онҳо таваққуф кардан бамаврид аст. Гузарҳои Туркман ва Қизилӣ аз ҷумлаи онҳост. Дар гузари Туркман - Найман ворисони қабилаҳои туркии туркман ва мугулии найман истиқомат мекардаанд. Як қатор этноними туркӣ бо бандаки «ман» ё «мен» сохта шудаанд, ки мисоли он «туркман» аст. Дар забонҳои туркӣ «ман» нақши калимасозиро бозида, ба сифати исм меояд ва маънои калимаро тагйир медиҳад.
Бо тафсири истилоҳи «туркман» муаррихон ҳанӯз дар асрҳои миёна машгул шуда буданд. Ин истилоҳ ду маъно дошт: 1) туркман - тарчумон, яъне «шореҳи дини ислом». Он туркҳоеро, ки дини исломро қабул карда, онро дар байни дигар ҳамқабилагони худ таргиб мекарданд, туркман
13
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
меномиданд; 2) туркман - туркмонанд, яъне шахсе, ки ба турк монандӣ дошт. Аз ҳама бештар ин истилоҳ дар шакли «ман турк» тафсир мешавад. Мувофиқи маълумоти Н.Турсунов туркманҳои ин гузар ба гурӯҳи эрсарӣ мансуб буда, аз минтақаи миёнаоби Амударё омадаанд (12, 294).
Дар бобати қабилаҳои найман ҳаминро қайд кардан лозим аст, ки онҳо баромади муғулӣ дошта, бо пурзӯршавии наздикони Чингизхон аз макони аслии худ дур карда шудаанд. Як қисми онҳо ба Осиёи Миёна омада, дар навоҳии гуногуни он маскун шудаанд. Худи истилоҳи «найман» маънои «ҳашт»-ро дорад, яъне ҳар як қабилаи найман аз ҳашт авлод иборат буд. Бунёди гузари Наймани шаҳри Истаравшан ва деҳаи Қаробӯйин (ҳоло Гулобод)-и ноҳияи Ғончӣ натиҷаи раванди аз ватани аслӣ дур карда шудани найманҳо мебошад. Қаробӯйиниҳо - намояндагони яке аз ҳашт авлоди найманҳо ҳангоми бозиҳои аспдавонӣ дар гардани худ пораи матои сиёҳро мегирифтанд. Аз ин хотир номи «қаробӯйин» - сиёҳгарданро гирифтаанд.
Дар байни халқиятҳои туркзабон якчанд этнониме мавҷуданд, ки дар бораи пайдоиши онҳо дар асоси далелҳои таърихӣ тасаввурот ҳосил карда мешавад. Чунин этнонимҳо ба номи пешвоёни қабилаҳо ва иттифоқи қабилаҳо вобастаанд: уюлӣ, қизилӣ, туяклӣ, тӯрттамғалӣ. Яке аз онҳо - қизилӣ дар қисми шимолу шарқии ноҳияи Ғончӣ деҳаи ҳамноми худро бунёд кардаанд. Намояндагони ин деҳа минбаъд ба шаҳри Истаравшан омада, маҳалли худро бо номи гузари Қизилӣ бунёд кардаанд. Ин гузар мувофиқи маълумоти Аҳрор Мухторов дарвозаи худро дошт, ки шабона онро мепӯшиданд (8, 16).
Он этнонимҳое, ки ин ҷо номбар гардиданд, бо пасванди «ли» сохта шудаанд, ки ба ду маъно меояд. Якум, маънои «соҳиб будан»-ро дорад. Масалан, «ӯроқли» - соҳиби дос, «тӯрттамғалӣ» -соҳиби чор нишон. Дуюм, истилоҳи «ли» аз исми «эл» - халқ, қабила бармеояд. Мутобиқан бар ин, номи деҳа ва гузари Қизилӣ аз истилоҳи «қиз эли» баромада, маънои «қабилаи духтар»-ро дорад.
Бо номҳои одамон ва этнонимҳо ҳамчунин гузарҳои Шокирхон, Турк, Тошкандӣ, Шокаримбой, Хоҷа Фахриддин, Гузари урус, Қозӣ номгузорӣ шудаанд.
Иншооти меъморӣ, аз ҷумла масҷиду мадрасаҳо, ки замонҳои пеш сохта шудаанд, дар пайдоиши маҳалҳо ва номи онҳо нақши калон бозидаанд. Маҳалҳое, ки дар атрофи ин иншоот бунёд ёфтаанд, ҳамноми онҳо гаштаанд. Ба ин гузарҳои Кӯкгумбаз ва Рустамбеки шаҳри Истаравшан мисол шуда метавонанд.
Масҷид ва мадрасаи Кӯкгумбаз ёдгории асримиёнагии меъмории Истаравшан мебошанд. Он ҳамчунин бо номи Абдулатиф Султон низ ёдрас мешавад. Аҳрор Мухторов солҳои 1530-1531 сохта шудани масҷидро таъкид кардааст (7, 91). Дар ҳуҷҷате, ки ба ин ёдгорӣ мансуб аст, гуфта шудааст, ки санаи сохтмони мадраса ва хонақоҳи Абдулатиф Султон дар хронограммаи «манзили хайр» муайян гардидааст.
Дар бораи ин иншоот А.А.Семенов навишта буд: «...дар деҳаи Истаравшан, ки собиқ шаҳри калон ва машҳури Осиёи Миёна буд, бисёр осори замони куҳан боқӣ мондаанд: қисми қалъа бо арк, масҷид ва мадрасаи Кӯкгумбаз, ки рӯкаши кошинкорӣ бо дарҳои боҳашамати кандакоришударо нигоҳ доштааст. Дар дохили масҷид, назди меҳроб гӯё рӯи инсон бо дастони сурхи бардошташуда намудор аст» (11, 51).
Гумбази масҷид бо сангҳои кабуд оро дода шудаанд, ки ҳоло ҳам намуди аслии худро гум накардаанд. Аз ин рӯ, масҷид номи Кӯкгумбазро гирифтааст. Минбаъд атрофи иншоот бо хонаю кӯчаҳо иҳота гардида, гузар номи онро гирифтааст.
Гузари Рустамбек дар атрофи мадраса пайдо шудааст, ки онро ҳокими шаҳр Рустамбек солҳои 50-уми асри XIX бунёд кардааст. Ҷои гузар замоне боғи хон мавҷуд буд, ки дертар дар ин ҷо бо амри Рустамбек иншоот сохта шуда, одамон маскун шудаанд (8, 14).
Тавсифи умумии ин иншоотро, ки аз хишти пухта сохта шудааст, А.Мирбобоев чунин додааст: «Вай мувофиқи маълумоти шоир Надими Истаравшанӣ аз 49 ҳуҷра, дарсхона, ҳаммом ва боғи васеъ иборат буд. Бино дуошёна буда, дар нақша шакли мураббаъро дошт, дар кунҷҳои пеши бино ду манора - гулдаста ҷойгир аст. Даромадгоҳ бо пештоқи баланди бо расми кошинкории шер ва паланг (аз рӯи маълумотҳои дигар аспи афсонавӣ) ороиш дода шудааст, ки онро гурӯҳи устоҳо бо сарварии кулол Мулло Қурбон иҷро кардаанд (6, 40).
Дигар гузаре, ки бо иншооти меъморӣ алоқамандӣ дорад, Масҷиди Сафед мебошад. Он тақрибан дар охири асри XIX бино шуда, дар ҳуҷҷатҳо бо номи «Оқ мачит» низ маълум аст (8, 67).
Қайд кардан ҷоиз аст, ки топонимҳои бо шуғли аҳоли вобастабуда дар минтақаҳои берун аз шаҳри Истаравшан низ мавҷуданд. Дар соҳили чапи Басмандасой, назди даромадгоҳи дараи кӯҳӣ, ки ба тарафи ҷануб сӯи ағбаи Оббурдон мебаромад, деҳаи Дархон ҷой гирифтааст. Истилоҳи «дархон» муғулӣ буда, маънои он «имтиёз» мебошад. Мувофиқи ин имтиёз мардум барои ягон
14
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES*
№ 2(43) 2015
намуди хизмат ба ҳоким аз супоридани андоз озод карда мешуданд. Мувофиқи нақли донандагони таърихи маҳал сокинони аввалини деҳа ин гуна имтиёзро барои ҳимояи роҳи тиҷоратӣ аз горатгарон гирифта будаанд.
Аз деҳоти кӯҳии вилоят ба маркази он одамони сершумор меомаданд, ки дар роҳ бехатарии онҳоро сокинони Дархон таъмин мекарданд. Ин вазифаи асосии хизматии дархониён буд. Ҳақиқатан ҳам, дар маҳали «Санги дог» горатгарон доимо бо горат ва куштори раҳгузарон машгул буданд. Бинобар ин сокинони деҳаи Дархон ӯхдадории ҳимояи мардуми бегуноҳро ба дӯши худ гирифтанд.
Деҳаи Чӯянчӣ дар ноҳияи Ғончӣ номи худро аз касби бунёдгузори худ Оголуқи чӯянгудоз гирифтааст. Бояд гуфт, ки бо чӯянгудозӣ дар худи шаҳри Истаравшан низ машгул буданд. Ин касби асосии сокинони гузари Дегрезон буд.
Дар соҳили чапи Сирдарё, поёнтари шаҳраки бостонии Ширин деҳаи Ҳаштяк ҷойгир шудааст. Он дар асрҳои миёна низ вуҷуд дошт. Дар ин бора Муҳаммад Бобур дар ёддоштҳои худ маълумот додааст (1, 76). Эҳтимол ин ҳамон шаҳри Ҳашт буд, ки дар бораи он Ал-Мақддисӣ навиштааст. Дар маъхазҳои хитоӣ дар шакли «Цишиди» ёдрас шудааст. Чен Чжунмян чунин меҳисобад, ки ин шаҳри Xist аст (4, 289).
Дар масъалаи ҷойгиршавии шаҳри Ҳашт байни муҳаққиқон гуногунфикрӣ вуҷуд дошт. Масалан, академик В.В.Бартолд онро дар қисми шимолу гарбии вилояти таърихии Истаравшан ҷой додааст (2, 228). М.Е.Массон бошад, зидди ин фикр буда, чунин меҳисобад, ки шаҳри Ҳашт дар минтақаи кӯҳӣ ҷойгир буд, зеро қисми шимолу гарбии вилояти Истаравшан ба ҳамворӣ рост меояд (5, 50). Ӯ ҳамон кӯҳҳои Мевагулро, ки як қисми он бо номи кӯҳҳои Фарҳод маълум аст, дар назар дорад.
Номи шаҳри Ҳашт ва деҳаи Ҳаштяк бо ҳам монандӣ дорад ва илова бар ин ҷойгиршавии деҳа ва шаҳри асримиёнагӣ бо ҳам мувофиқ меоянд.
Дар замони тоинқилобӣ деҳқонон чунин ӯҳдадорие доштанд, ки мувофиқи он чоряк, панҷяк ё ҳаштяки ҳосил дар ихтиёри онҳо мемонд. Тахмин задан мумкин аст, ки номи шаҳри Ҳашт ва деҳаи Ҳаштяк аз ҳамин ҷо баромадааст.
Гурӯҳи дигари номҳои ҷугрофии бо калимаҳои «қалъа», «қалъача» сохташуда бо фаъолияти касбии сокинони аввалини он алоқамандӣ доранд, ки деҳоти Қалъачаи Бакавул ва Қалъаи Меҳтар аз ҷумлаи онҳост.
Бакавул ва меҳтар шахсоне буданд, ки аз хизмати онҳо танҳо шахсони сарватманд, аз ҷумла ҳокимон ва мансабдорон истифода бурда метавонистанд. Эҳтимол, ин гуна соҳибкасбон барои хизмати худ порчаи замин мегирифтанд ва дар он бинои худро сохта, дар оянда барои бунёди деҳа заминаи мусоид фароҳам овардаанд.
Бакавул - ошпази касбии ҳокими шаҳри Истаравшан буд. Шахсонеро ки барои хушҳол гузаронидани ҳокимону мансабдорон хизмат мекарданд, меҳтар мегуфтанд. «Меҳтар» - истилоҳи кӯҳнашудаест, ки маънои он «мусиқанавоз» мебошад. Дар он давраҳо на ҳамаи меҳтарон метавонистанд, ки ба дарбори ҳокимон ворид шуда, ба онҳо хизмат кунанд ва ҳамчун хизматона пораи замин гиранд. Дар дарбори амирони Бухоро ва хонҳои Қӯқанд мансабдорони давлатиро «меҳтар» мегуфтанд.
Маълумотҳои овардашуда дар бораи алоқаи илми топонимика бо шуғли аҳолӣ, этнонимҳо ва ёдгориҳои маданияти моддӣ шаҳодат медиҳанд, ки омӯзиши онҳо барои таҳқиқи таърихи маҳал аҳамияти муҳиме доранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бабур, Захириддин. Бабур-наме. Перевод М. А. Салье / З. Бабур. - Ташкент: Главная редакция энциклопедий, 1992. - 223 с.
2. Бартольд, В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. Т.1. / В.В.Бартольд. - М.: Восточная литература, 1963. - С. 41-585
3. Костенко, Л.Ф. Туркестанский край: опыт военно-статистического обозрения Туркестанского военного округа: материалы для географии и статистики России. Т.1 / Л.Ф. Костенко. - СПб.: Типография и хромолитография А. Траншкля, 1880. - 452 с.
4. Малявкин, А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии: Тексты и исслед: Отв. ред. Ю. М. Бутин / А. Г. Малявкин.- Новосибирск: Наука, 1989. - 432 с.
5. Массон, М.Е. Из истории горной промышленности Таджикистана. Таджикско-Памирская экспедиция 1933 г. Материалы экспедиции. Вып. ХХ. / М.Е.Массон. - Л.: АН СССР, 1934. - 108 с.
6. Мирбабаев, А.К. Изучение археологических памятников Северного Таджикистана /А.К.Мирбабаев // Известия АН Тадж. ССР. Отд. Общ. наук.-1974.- № 4. - С.78
15
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
7. Мухтаров, А.М. Город Ура-тюбе // Археологи рассказывают: сборник статей. Сектор археологии и нумизматики Ин-та истории, археологии и этнографии АН Таджик. ССР /
А.М.Мухтаров. - Сталинабад: Таджикгосиздат, 1959. - 238с.
8. Мухтаров, А. Гузары Ура-Тюбе/ А.Мухтаров. - Ташкент: Чулпон, 1995. -143 с.
9. Мухтаров, А.М. Материалы по истории Ура-Тюбе. Сб актов. от ХVI до начала XIX вв. / Под ред. А. А. Семёнова, О. Д. Чехович; Сост., пер. и предисл. А. Мухтарова / А.М.Мухтаров. — М.: Восточная литература, 1963. - 256 с.
10. Рассудова, Р.Я. Топонимы и история заселения. Ономастика Средней Азии /Р.Я. Рассудова. -Фрунзе: Илим, 1980. - С. 115-223
11. Семенов, А.А. Материальные памятники арийской культуры / А.А.Семенов// Наследие предков.- 2006.- № 9. - С.25-30
12. Турсунов, Н.О. Развитие городских и сельских поселений Северного Таджикистана в XVIII -начале XX вв. / Н.О.Турсунов. - Душанбе: Ирфон, 1991. - 544с.
REFERENCES:
1. Babur Zakhiriddin. Babur-nama.Translation of M.A. Salie / Zakhiriddin Babur. - Tashkent: Glavnaya redaksiya ensiklopedii, 1992 - 223p.
2. Bartold V.V. Turkestan in the era of the Mongol invasion. coll. v.I. / V.V. Bartold. - M.: Vostochnaya literatura, 1963. - P.41-585.
3. Kostenko, L.F. Turkestan land: the experience of Military and Statistical Review of the Turkestan Military District: Materials for Geography and Statistics of Russia. Vol.1 / L.F. Kostenko.-SPb.: Printing and chromolithography of Transhklya A., 1880. - 452 p.
4. Malyavkin, A.G. Tan chronicles about Central Asian countries: Texts and researches. / A.G. Malyavkin; chief ed. Y.M. Butin. - Novosibirsk: Nauka. Siberian Branch, 1989. - 432 p.
5. Masson, M.E. From the history of the mining industry in Tajikistan. Tajik-Pamir Expedition 1933. Expedition Materials. Vol. XX. / M.E.Masson. - L.: USSR Academy of Sciences, 1934. - 108p.
6. Mirbabaev, A.K. The study of archaeological sites in northern Tajikistan /A.K.Mirbabaev // Bulletin
of the Academy of Sciences of Tajikistan SSR.1974, № 4 (78).
7. Mukhtarov, A.M. Ura-Tube city. Archaeologists tell: a collection of articles / Sector of archeology and numismatics of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Tajik SSR /
A.M.Mukhtarov. - Stalinabad: Tadzhikgosizdat, 1959. - 238 p.
8. Mukhtarov A.M. The neighborhoods (guzars) of Ura-Tube city / A.M. Mukhtarov. - Tashkent: Chulpon, 1995. -143 p.
9. Mukhtarov, A.M. Materials on the history of Ura-tube: coll. of acts. From the sixteenth to the early nineteenth century / under Ed. A.A. Semenov, O.D. Chekhovich; Comp., Trans. and foreword of
A.Mukhtarov/ A.M.Mukhtarov. - M.: Publishing House of Vostochnaya Literatura, 1963. - 256 p.
10. Rassudova, R.J. Place names and history of settlements. Onomastics of Central Asia/ R.J. Rassudova. - Frunze: Ilim, 1980. - P.115-223.
11. Semenov, A.A. Material monuments of Aryan culture / A.A. Semenov // Ancestral Heritage, 2006, №
9. - P.25-30.
12. Tursunov, N.O. Development of urban and rural settlements in northern Tajikistan in XVIII - early XX centuries. / N.O.Tursunov. - Dushanbe: Irfon, 1991. -544р.
Гузары Истаравшана и их историческая ономастика
Ключевые слова: гузары Истаравшана, махалля, история гузаров, историческая ономастика, топонимы, народные промысли, этнонимы, архитектурные сооружения.
Процесс разделения труда, отделение земледелия от ремесленного производства привел к тому, что в экономической жизни людей начались времена больших перемен. У них появились новые возможности более глубоко внедряться к трудовому процессу и при этом усовершенствовать свои навыки Рост экономики стал причиной появления новых центров по производству определенного товара, другими словами, начался процесс специализации ремесленников и ремесленного производства. Такой ход дела давал толчок появлению союза производителей, которые в итоге начали жить в одном районе, квартале, создавали новые населенные пункты. Такие нововведения произошли не только в ремесленном производстве, но и в сельском хозяйстве и военной службе. Этот процесс, который начался еще в древний период, продлился целые столетия, вплоть до конца XIX- начала XXвв. Важно то, что каждое поселение, появившиеся в результате вышеуказанного хода событий, приобретало названия, которые, в сущности, очень подходили к специализации поселенцев. Древний город Истаравшан (Уратюбе) до сих пор известен своими жилыми
16
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES* № 2(43) 2015
кварталами - гузарами. Названия этих кварталов вызывает очень большой интерес в историкотопонимическом исследовании
Статья посвящена вопросу исторической ономастики гузаров города Истаравшан и других прилегающих регионов. Автор статьи попытался проследить процесс появления новых населенных пунктов как в самом городе Истаравшан, так и за его пределами и исследовать вопросы их наименования.
The quarters (guzars) of Istaravshan and their historical onomastics
Keywords: Istaravshan quarters, ward (Mahalla), quarters (guzars) history, historical onomastics, toponyms, handicrafts, ethnonyms, architectural structures.
The process of division of labor, the separation of agriculture from handicraft production led to the times of great changes in the economic life of people. They had new opportunities to more deeply be involved in the labor process and thus to improve their skills. The growth of economy has caused the emergence of new centers for production of certain goods, in other words a process of specialization of artisans and handicraft production. Such a course of events gave an impetus to emergence of Producers Unions, which eventually began to live in the same neighborhood, block, created new settlements. Such innovations occurred not only in the crafts, but also in agriculture and military service. This process, which began in the ancient period, lasted for centuries, until the end of XIX- early XX centuries. It is important that each settlement established as a result of the above-mentioned course of events, got a name which actually was derived from the profession of its settlers. The ancient city of Istaravshan (Uratyube) is still known for its residential neighborhoods - Guzars. The names of these neighborhoods attract much interest in terms of historical and toponymic study.
The article focuses on the historical onomastics of neighborhoods of Istaravshan and other neighboring regions. The author studies the emergence of new settlements as in the city of Istaravshan as well as out of it, and he addresses the issues of their naming (calling). Since this approach is very important for the study of the history of settlements.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Аюбов Абдусалом Рауфович, номзади илмҳои таърих, дотсенти кафедраи таърихи умумии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Цущурии Тоҷикистон, ш.Хуҷанд), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Аюбов Абдусалом Рауфович, кандидат исторических наук, доцент кафедры всеобщей истории Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Ayubov Abdusalom Raufovich, Candidate of Science in History, Assistant Professor of General History of Khujand State University named after B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
17
