GILAM TO'QISH SIRLARINI O'QITISHDA "MAHORAT DARSI" USULINI QO'LLASH Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

GILAM TO'QISH SIRLARINI O'QITISHDA "MAHORAT DARSI" USULINI

QO'LLASH

#<0>

#

To'xtamishova Durdona

J > j > JL;

QarDU magistranti Ilmiy rahbar: dotsent Tilavov Yunus https://doi.org/10.5281/zenodo.6697124

P-<\ > C] )><#

O'zbekiston Respublikasi har bir hududi o'zining naqshinkor gilamlari va gilam to'qish an'analari, usullari, sirlari boshqa ishlov berish texnologiyasiga o'xshamagan jozibadorligi va yuksak saviyadagi kompozitsiyalari bilan ajralib turadi.

Gilam to'qish san'ati xalq amaliy bezak san'atining keng tarqalgan turlari hisoblanib, u ko'p asrlik milliy an'ana va uzoq tarixga ega. Uning tarixiy ahamiyatining dunyo xalqlari muzeylarida saqlanuvchi gilamdo'zlik yodgorliklari,

+nr1i I/"a1 1 £i1/"nn rol nr nn/intr rr» nrl I nr finiitimrrnaV forivnr n r\ 'K rrv^m n I nr n o m fnnnm 1 oK

turli kolleksiyalar, badiiy fondlar, shuningdek tarixiy qo'lyozmalar ham tasdiqlab

>

turadi. Barcha xalqlarda gilamdo'zlik san'ati qadim zamonlardan beri rivoj topganligini arxeologik topilmalar natijasi ham tasdiqlab turadi.

Ma'lumotlarga qaraganda eng qadimgi (eramizdan av. 5 asrlarga mansub)

qo'lda to'qilgan gilamlardan biri 1949 yilda arxeologik olim S.N.Rudenko tomonidan sobiq ittifoq hududining Pazariq vohasida 5 km uzoqlikda Oltoy tog'i muzliklaridan topilgan.

Gilamning 2500 yil muzliklarda qolib ketishiga qaramay, deyarli shikastlanmay

cqítiI anrranl 1 m narl imm rril amHr»' ?! arninrr íilVan molinrotiHan Ha1r»1a+ K^raH 1 flilam

saqlanganligi qadimgi gilamdo'zlarning ulkan mahoratidan dalolat beradi. Gilam hozirda davlat ermitajida saqlanib kelinmoqda.

Tarixiy manbalar guvohlik berishicha qadimdan Ussuri, Bobil keyinchalik Eron, Hindiston, Turkiya gilamlari mashhur bo'lgan. Eronda gilamdo'zlik ayniqsa shoh Tammasha (1524-1576 yillar) va shoh Abbos davrlari (1586-1623 yillar) da keng rivoj topdi. Ustaxonlarda gilamlar jun, ipak va zar iplardan tayyorlangan.

XII asr qo'lyozmalarida o'sha davrlarda gilam to'qish san'ati O'rta Osiyoda ham rivoj topganligini tasdiqlaydi. XI-XII asrlarda O'rta Osiyoda shu jumladan, O'zbekiston hududida gilam to'qish san'ati juda rivojlangan.

XIV asrning 2-yarmida O'rta Osiyoda gilamchilik san'ati rivojlanib ketdi. Turli xorijiy mamlakatlardan kelgan ustalar gilam to'qish ustaxonalarida ishlaganlar. Gilamlar o'tmishda yer bag'irlab yotiq holatda o'rnatilgan pastak, sodda dastgohda to'qilar edi. Keyinchalik to'quv dastgohlari ancha mukamallashdi. Bu dastgohlarda

¡ >»•

to'quvchi ayollar yonma-yon o'tirib, birdaniga to'qiydigan keng g'altakli xillari yasaldi.

¡ > > >q ] - > >

U>,* ^ «KQs

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

XIX asrning oxirigacha gilam to'qishda o'simliklardan tayyorlangan bo'yoqlar

#

ishlatilgan, keyin esa anilin bo'yoqlaridan foydalanila boshlandi. Keyinchalik pat gilamlar maxsus dastgohli korxonalarda to'qiladigan bo'ldi.

Gilamlar naqsh bezaklari, to'qilish uslubi, bo'yalish texnikasi va sifat darajasiga qarab bir-biridan farqlanib turadi. Gilamlarning to'qima, tikma va bosma xillari mavjud.

Gilamlar to'qilgan joyi yoki to'qilgan korxonaning nomi bilan yuritiladi.

Turkman gilamlari yovmut, tekin, beshir gilamlar deb yuritiladi. Turkman gilamlari geometrik naqshli bo'ladi. Kavkaz gilamlarning mashhur shirvoni, ahti, darbandi turlari bo'lib, pushti, qizil, ko'k, sariq va boshqa ranglarda barg, gul, qush tasvirlari ishlanadi. Eron gilamlari o'ziga xos bo'lib, gul, o'simlik, qush, hayvon tasvirlangan doirasimon shakllarda ishlanadi. Xitoy gilamlari dunyoga mashhur bo'lib, patlarining naqshi har-xil meyorda qirqilib, relyef hosil qilingan, tasvir zamini esa qisqaroq patli qilib ishlanadi.

T^rnnnn mmmlnfinn pthh all 1 nnnonl nr mnmnrnlni* mil I or ir nl onrrnn Kr\ '11K

Fransuz gilamlarida syujetli naqshlar, manzaralar, gullar ishlangan bo'lib,

kishini o'ziga jalb etadi. Xiva, Andijon, Urgut, Qarshi va boshqa joylarda to'qima gilamlar tayyorlanadi. Ular o'zining o'simliksimon, geometrik naqshi, bejirimligi, jozibadorligi, tabiyligi va sifati bilan mashhurdir.

»

Gilam to'qish texnologiyasi. Gilam to'qishga kirishishdan oldin to'quv dastgohi va asboblari ishlash holatiga sozlanishi kerak.

Gilam to'qima quyidagi jarayonlar bo'yicha tayyorlanadi:

- gilamning zarur o'lchamdagi texnik chizmasini tayyorlab olish;

- to'quv dastgohiga texnik chizmaga mos o'lchamlar belgish;

- dastgohga bosqichlar ketma-ketligida asos ipini o'rash;

- dastgohning remiz qismiga ustki va pastki iplarni o'rash;

- o'ralgan asos ipni polotno holatiga keltirish (bunda arqoq ipni 3-4 marta ostki va ustki iplar orasidan holatini o'zgartirib o'tkaziladi).

- polotno holatiga keltirilgan asos ipga dastlabki o'rim qismini o'rash;

- pichoq - kryuchokda texnik chizmaga qarab gilamning dastlabki qatorini to'qish;

- to'qilgan har bir qatordan keyin asos ipning chekkadagi 4 ta iplariga chekka qism o'rash;

- to'qilgan qatorlar ustidan arqoq ipni o'tkazish;

- har bir qatordan keyin to'qimani maxsus gilam qaychisida tekiclash. Chizma asosidagi gilam to'qish bosqichlarini tartib asosida ishlashga

o'rgatish (amaliy mashg'ulot):

1. Remizga o'rnatilgan ushlagich dastak yordamida asos ipning oldingi va orqa qatorlari o'rnini almashtirish, ular orasini lineyka bilan ajratish;

♦ ¡>

>q ] i )> >

—Trzzr&Trztt—-»s- «¿su :>

is* v

ы> >>

* : >

PV

>>

^ >3> 1

Я>

>3» Ы y! J>i> >j*

' >s#

>

+Й J>

>j*

ilH>

Ы)>

+И > »

-иф * >

i >p-

Ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

2. Asos ip qatorlarini birlashtirish uchun ajratilgan iplar orasidan arqoq ip o'tkaziladi. Arqoqni tushirish moslamasida tekislab tushiriladi. Bu jarayon 3-4 marta takrorlanadi;

3. Gilamning dastlabki o'rim qismi rangli to'qish iplari bilan 2 qator to'qiladi;

4. Shu iplar davomi bilan 3-4 marta arqoq ip singari o'tkazilib, asbob yordamida tekislab tushiriladi;

5. Shu iplar davomi bilan dastlabki o'rim qatorlari takrorlab to'qiladi;

6. Gilamning ikki tomoniga to'qish iplari bilan chekka qism iplari o'raladi. Chekka tomonlarining biriga g'altakka o'ralgan arqoq ip (paxta tolali 10-raqamli ip) o'rnatiladi;

7. Pichoq-ilgakda chizma qatorining birinchi qatori to'qiladi. Chizma qatorlarining aniq sanog'i va ranglari hisobga olinadi. Tugun bog'lamlari rasmda ko'rsatilganidek amalga oshiriladi;

8. To'qilgan birinchi qatordan keyin remiz iplari o'rni almashtirilib, lineyka o'rnatiladi va arqoq ipi tekislab tushiriladi;

9. Shu qatorning tugun bog'lamlari qo'l bilan tekislanib, maxsus tarashlash tarog'ida tarashlanadi. Iplarning ortiqcha chiqitlaridan tozalanadi;

10. Shu qatorning to'qima yuzasi maxsus gilam qaychida qirqib tekislanadi.

Эслатма: arqoq ip o'tkazilgan tomondan boshlab asbob yordamida tekislab

tushiriladi. Bu keyingi to'qish jarayonlarida gilamning torayib ketmasligini ta'minlaydi.

Ikki va undan keyingi qatorlar o'z navbati bilan yuqorida ko'rsatilgan tartibda 6-dan boshlab 10-chi jarayonlar takrorlab amalga oshiriladi. Vaqti-vaqti bilan tushiruvchi vintni bo'shatib dastgohning orqa tomoniga o'tkazib turiladi.

To'qish texnologiyalarini aniq sanoqlar bilan, to'qilayotgan gilamlarning o'lchovlarini tekshirib, sifatini kuzatib borish lozim.

Gilamning popuk turlari.

1. Pichoq-kryuchokda chizma qatorlarini to'qib tugallashdan so'ng yuqorida ko'rsatilgan 3, 4, 5-jarayonlar bajariladi.

2. Tayyor gilam to'qimani dastgohdan olish uchun gilamning ikki tomonidan popukning zarur o'lchami asos ipga chizib belgilanadi va shu chiziq bo'yicha qaychida qirqiladi.

3. Dastgohda qolgan asos ip va remiz iplari o'z yo'nalishiga qarab dastgohdan ajratib olinadi.

4. Popuklar bilan ishlov beriladi.

1-jadval

GILAM TO'QISH TEXNOLOGIYASI

J

I ш

j*

L*

|1

m>

m

T/r Tugarak mavzulari Ajratilgan

soat

Qj^f^S). *,—

70

q

*ф>

qj-;>

ц

Щ4

Уф; ■SN >

Щ >

ym* *ф>

Ц >p

|:H> q >3 :

q щъ

Щ >

q iHo-

>>

*: >

й*

*ф:

>>

#ф>

^ >3> 1

>3» Ы у! Й> #ф>

*Ф>

йн

ы )>

>j*

á :>

Ы)>

+И >

ш

-иф #ф>

Ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

1 Gilamning zarur o'lchamdagi texnik chizmasini tayyorlab olish; 2

2 To'quv dastgohiga texnik chizmaga mos o'lchamlar belgish; 2

3 Dastgohga bosqichlar ketma-ketligida asos ipini o'rash; 2

4 Dastgohning remiz qismiga ustki va pastki iplarni o'rash; 4

6 O'ralgan asos ipni polotno holatiga keltirish (bunda arqoq ipni 3-4 marta ostki va ustki iplar orasidan holatini o'zgartirib o'tkaziladi). 4

7 Polotno holatiga keltirilgan asos ipga dastlabki o'rim qismini o'rash; 4

8 Pichoq - kryuchokda texnik chizmaga qarab gilamning dastlabki qatorini to'qish; 4

9 To'qilgan har bir qatordan keyin asos ipning chekkadagi 4 ta iplariga chekka qism o'rash; 4

10 To'qilgan qatorlar ustidan arqoq ipni o'tkazish; 4

11 Har bir qatordan keyin to'qimani maxsus gilam qaychisida tekislash. 4

12 Gilamning zarur o'lchamdagi texnik chizmasini tayyorlab olish; 4

13 To'quv dastgohiga texnik chizmaga mos o'lchamlar belgilash; 4

14 Dastgohga bosqichlar ketma-ketligida asos ipini o'rash; 4

15 Dastgohning remiz qismiga ustki va pastki iplarni o'rash; 4

Jami: 50

Xulosa o'rnida shuni aytish kerakki, Qarshi davlat universiteti "Texnologik ta'lim" kafedrasi tarkibida tashkil etilgan "Mohir qo'llar" to'garagi qatnashchilari (asosan bakalavr va magistrlar) gilam to'qish sirlarini o'rganib ahamiyatli natijalarga erishmoqdalar. Bu borada yuqorida ko'satilgan texnologiya (1-jadval) asosida o'tiladigan mahorat darslari to'garak qatnashchilarining olgan bilimlarni mustahkamlash, ko'nikma va malakalarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. S.Bulatov. "O'zbek xalq amaliy bezagi san'ati".-T.: "Mehnat" nashriyoti 1991 yil, 334-341 betlar.

2. "Sharqona milliy liboslar" ensiklopediyasi.

3. "Uy-ro'zg'or buyumlari" ensiklopediyasi.

4. S.Bulatov. "O'zbek xalq amaliy bezak san'ati".-T.: «Mehnat» nashriyoti 1991. - 382 b.

jW^ У

q ж**

Ш

!>3*:

71

q

q >£> Щ i>

q H> ^H >

Л ) J

и*-

,*ф>

q >;*

Ш >

q

g >$>

q

им >

*ф>

q

q >si>

Ш>

q

Ы >

q ж**

йи >

q