CC BY
23APRIL 27-28, 2023
GEOAXBOROT TIZIMLARI ORQALI O'RGANILAYOTGAN HUDUDNING AXBOROT MASSIVINI YARATISH VA DASTLABKI MA'LUMOTLARNI TAYYORLASH (KASBI TUMANI MISOLIDA) 1Murodullayev B.T. , 2Haqnazarova D.O.
1Raqamli texnologiyalar va sun'iy intelektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti tayanch doktoranti, bmurodullayev1114@gmail.com 2Mustaqil izlanuvchi https://doi.org/10.5281/zenodo.7861821
Annotatsiya. Ushbu ish geoaxborot tizimlaridan foydalangan holda o'rganilayotgan hududning axborot massivini yaratishga qaratilgan. U o'rganilayotgan hududning turli tomonlarini tahlil qilish va tushunishda geofazoviy ma'lumotlarning ahamiyatini aks ettiradi. Tadqiqot ma'lumotlar to'plamini yaratish, jumladan, ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish uchun foydalaniladigan metodologiyani taqdim etadi. Natijalar geoaxborot tizimlarining keng qamrovli va aniq axborot massivlarini yaratishda samaradorligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: Geoaxborot tizimlari, axborot massivi, ma'lumotlarni yig'ish, ma'lumotlarni qayta ishlash, ma'lumotlarni tahlil qilish.
Kirish: Geoaxborot tizimlari atrof-muhitning turli jihatlarini, jumladan, tabiiy resurslar, shaharsozlik va tabiiy ofatlarni boshqarishni tahlil qilish va tushunish uchun muhim vositaga aylandi. Geoaxborot tizimlarining asosiy xususiyatlaridan biri o'rganilayotgan hududning to'liq va aniq axborot massivlarini yaratish imkoniyatini berishidir. Axborot massivi hududning turli jihatlari haqida tushuncha berish uchun qayta ishlanadigan va tahlil qilinadigan geofazoviy ma'lumotlar to'plamini anglatadi. Ushbu ish geoaxborot tizimlaridan foydalangan holda o'rganilayotgan hududning axborot massivini yaratish ko'zda tutilgan. Ushbu ishda qo'llaniladigan metodologiya sun'iy yo'ldosh tasvirlari, topografik xaritalar va dala tadqiqotlari kabi turli manbalardan geofazoviy ma'lumotlarni to'plashni o'z ichiga oladi. Keyinchalik to'plangan ma'lumotlar geoaxborot tizimlari yordamida qayta ishlanadi va tahlil qilinadi va o'rganilayotgan hududning to'liq va aniq ma'lumotlar majmuasini yaratadi. Ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish fazoviy tahlil, ma'lumotlar integratsiyasi va vizualizatsiya usullarini o'z ichiga oladi [2,3].
Geografik axborot tizimlari (GIS) - bu geografik ma'lumotlarni olish, saqlash, tahlil qilish va vizualizatsiya qilish imkonini beruvchi kompyuterga asoslangan vositalar. GIS murakkab fazoviy munosabatlar va naqshlarni tahlil qilish va tushunish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan keng qamrovli va interaktiv tizimni yaratish uchun xaritalar, sun'iy yo'ldosh tasvirlari va dala tadqiqotlari kabi turli turdagi ma'lumotlarni birlashtiradi. GIS turli sohalarda, jumladan, shaharsozlik, atrof-muhitni boshqarish, sog'liqni saqlash va tabiiy resurslarni boshqarishda keng qo'llanilishiga ega [3,4,5].
Axborot massivi - bu o'rganilayotgan hududning turli jihatlari haqida tushuncha berish uchun Geografik Axborot Tizimlari (GIS) yordamida qayta ishlangan va tahlil qilingan geofazoviy ma'lumotlar to'plami. Axborot majmuasi erdan foydalanish, relef, aholi, iqlim va infratuzilma kabi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin. U har xil maqsadlarda, jumladan rejalashtirish, qarorlar qabul qilish va tadqiqotlar uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan geografik hududni har tomonlama va aniq tasvirlash uchun mo'ljallangan. Axborot massividagi
APRIL 27-28, 2023
ma'lumotlar samarali tahlil qilish va vizualizatsiya qilish uchun tizimli tarzda tashkil etilgan [3,4,5].
Ma'lumotlarni yig'ish - bu turli manbalardan ma'lumot yoki ma'lumotlarni yig'ish jarayoni. Geografik axborot tizimlari (GIS) kontekstida ma'lumotlarni to'plash sun'iy yo'ldosh tasvirlari, topografik xaritalar, dala tadqiqotlari va ommaviy ma'lumotlar to'plamlari kabi turli manbalardan geofazoviy ma'lumotlarni olishni o'z ichiga oladi. Keyinchalik to'plangan ma'lumotlar qayta ishlanadi va o'rganilayotgan hududning to'liq va aniq ma'lumotlar majmuasini yaratish uchun GIS dasturiy ta'minoti yordamida tahlil qilinadi. Samarali ma'lumotlarni to'plash qaror qabul qilish, rejalashtirish va tadqiqot uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan ishonchli ma'lumotlarni yaratish uchun zarurdir [3,4,5].
Ma'lumotlarni qayta ishlash - bu ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish va foydalanish mumkin bo'lgan formatga aylantirish. Geografik axborot tizimlari (GIS) kontekstida ma'lumotlarni qayta ishlash xom geofazoviy ma'lumotlarni tahlil qilish uchun GISga birlashtirilishi mumkin bo'lgan formatga aylantirishni o'z ichiga oladi. Bu ma'lumotlarni tozalash, tahrirlash va tizimlashtirishni, shuningdek, tahlilni osonlashtirish uchun metama'lumotlar va geofazoviy atributlarni qo'shishni o'z ichiga olishi mumkin. Ma'lumotlarni qayta ishlash GIS ish jarayonidagi muhim qadamdir, chunki u to'plangan ma'lumotlarning aniqligi, izchilligi va foydalanilayotgan GIS dasturiga mos kelishini ta'minlaydi. Keyinchalik qayta ishlangan ma'lumotlar tahlil qilish, vizualizatsiya qilish va modellashtirish uchun ishlatilishi mumkin [3,4,5].
Kasbi tumani nisbatan issiq va tekisliklardan tashkil topgan. Ushbu hududda takroriy ekin ekishni yo'lga qo'yish uchun biz avvalo hududning takroriy ekin ekish uchun talablarga javob berishini tahlil qilishimiz mumkin, ya'ni hudud yer osti suvlarining filtratsiya jarayonlarini kuzatishimiz va tahlil qilishimiz zarur. Hududning yer osti suvlari filtratsiya jarayonini tahlil qilishimiz uchun barcha tashqi omillarni hisobga olishimiz zarur. Masalan: bug'lanish, yog'ingarchilik, zahkashlar, quduqlar, daryo va kanallarni inobatga olib axborot massivini yaratishimiz zarur (2-rasm).
Biz hududagi tashqi omillarni kompyuterga kiritish uchun uni axborot massivi ko'rinishida yaratib olamiz.
Dastlabki ma'lumotlarni tayyorlash. Kompyuterda yer osti suvlarini filtrlash muammosini hal qilish uchun simulyatsiya qilingan maydonni mashinaga tushunarli tilda tasvirlash, ya'ni
APRIL 27-28, 2023
hududning konfiguratsiyasi, quduqlar, gorizontal drenajlar, kanallar va boshqalar haqida ma'lumot berish kerak. ikki o'lchovli massivning shakli. Matritsaning elementlari to'r maydonining har bir tuguniga mos keladi va har bir element r1r2r3r4r5 tipidagi besh xonali raqamlardan iborat bo'lgan nuqtaga mos keladi, ularning raqamlari quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi: r1, chegara haqida; r1 = 1 - birinchi turdagi chegara; r1 = 2 - ikkinchi turdagi chegara (bu holda r4 r5 - chegaradagi kirish yoki chiqish guruhi, r2 r3 = 00), r1 = 3 - uchinchi turdagi chegara; r1 = 0 - ichki nuqta; r2 = 1—agar nuqtadan kanal yoki daryo o'tsa; r2 = 2 -drenaj (kollektor); r2 = 3 - bahor; r2 = 5 - yaxshi, bu hollarda r3 r4 r5 - guruh (kanal, drenaj, bahor yoki quduq). Tashqi nuqtalar uchun r2 = 1, r2 = 0, r3 r4 r5 = 000.
Raqamli modelni tuzishda shuni hisobga olish kerakki, agar gidrotexnik inshootlar (kanallar, daryolar, suv havzalari va boshqalar) filtrlash hududi chegarasi bo'ylab o'tadigan bo'lsa, u holda ushbu chegara nuqtalarida suv gorizontining belgilari qo'yiladi, aks holda yer osti suvlari sathining belgilari mos ravishda qo'yiladi [1].
3-Rasm. Axborot massivini yaratish bu yerda:
1. Tashqi nuqta (10000)
2. Chegarada kanal va daryo (20000)
3. Suv olish qudug'i (5000)
4. Ichki kanallar
5. Ichki nuqtalar (0)
Kompyuterga kiritish uchun dastlabki ma'lumotlarni tayyorlash. Massiv ko'rinishida, MS Excel yoki bloknot dasturlaridan foydalanib tayyorlab qolamiz. Ushbu tayyorlangan massivdan xoxlagan dasturlash tilida foydalanib, o'rganilayotgan hududning vizual ko'ri nishini tayyorlashimiz mumkin.
Ushbu tadqiqot natijalari o'rganilayotgan hududning to'liq va aniq ma'lumotlar majmuasini yaratishda geoaxborot tizimlarining samaradorligini ko'rsatadi. Axborot majmuasi yerdan foydalanish, yer qoplami, topografiya, gidrologiya va infratuzilma kabi turli xil geografik ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Axborot massivini o'rganilayotgan hududning turli jihatlari, jumladan, tabiiy resurslar, yer osti suvlari sathi va ularni boshqara olishga imkon yaratadi [4,6].
APRIL 27-28, 2023
4-rasm. Axborot massivining 2D ko'rinishi
5-rasm. Axborot massivining 3D ko'rinishi
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak geoaxborot tizimlaridan foydalangan holda axborot massivini yaratish hududning turli tomonlarini tahlil qilish va tushunish uchun kuchli vositadir. Ushbu tadqiqotda foydalanilgan metodologiya geoaxborot tizimlarining keng qamrovli va aniq axborot massivlarini yaratishda samaradorligini ko'rsatadi. Ushbu tadqiqotda yerdan foydalanish, yer qoplami, topografiya, gidrologiya va infratuzilma kabi turli xil geografik ma'lumotlarni boshqarish kabi turli xil ilovalar uchun ishlatilishi mumkin.
REFERENCES
1. Хабибуллаев И.Х. Численное моделирование фильтрации подземных вод орошаемых массивов и пакеты прикладных программ. Т.: Фан, 1991, 155 с.
2. Zhang, J., Xie, J., & Liu, J. (2019). GIS-based modeling of groundwater potential zones in the arid region of Northwest China. Water, 11(9), 1874. doi:10.3390/w11091874
3. Alves, D., & Mar9al, A. R. S. (2018). Analysis of the urban heat island effect in a tropical city using remote sensing and GIS. Remote Sensing, 10(7), 1102. doi:10.3390/rs10071102
4. Bui, D. T., Nguyen, T. D., & Pradhan, B. (2020). Spatial modeling of groundwater potential zones in the Mekong Delta, Vietnam, using GIS-based machine learning algorithms. Hydrology Research, 51(3), 385-401. doi:10.2166/nh.2020.174
5. Hussain, M., Liu, X., Zhang, J., & Javed, M. B. (2021). Identification of flood-prone areas using remote sensing and GIS techniques: A case study of Muzaffargarh district, Pakistan. Environmental Earth Sciences, 80(4), 135. doi:10.1007/s12665-021-09432-2
6. Kalkan, K., & Batuk, F. (2020). Land use/land cover change detection in Istanbul using remote sensing and GIS. Journal of Urban Planning and Development, 146(1), 04019040. doi:10.1061/(ASCE)UP.1943 -5444.0000562
