CC BY
5ЭОЖ 316.346.2
ГЕНДЕРЛ1К ТЕНД1К ЖЭНЕ ОТБАСЫЛЫЩ Ц¥НДЫЛЬЩТАРДЬЩ ЦАЛЫПТАСУЫНДА ЭЙЕЛДЕРД1Н РОЛ1
АЛЬМУРАТОВ БАКЫТ ТЕМИРХАНОВИЧ
«Педагогикалык психология» кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
СYЛЕЙМЕН МАДИНА АРСЛАНХАЩЫЗЫ
«Педагогикалык психология» кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада ^3ipsi кезде Казацстанда эйелдерге байланысты мэселелердщ зерттелу багыттары царастырылган. Экономикалыц дагдарыс эйелдердщ элеуметтж, экономикалыц эл ауцатын нашарлатып цана цоймай, ол эйелге байланысты басца да жацтарына mpi эсерт тигiзетiндiктен гендерге байланысты тацырып взектi болып отыр. Qтпелi кезецде эйелдер мен ер адамдардыц элеуметтт-рвльдт цызметтерi, эйелдердщ цогамда алатын орны бiршама взгер^терге ушыраган. Сондыцтан цогамда цундылыцтар ЖYйесi эйелдердщ ролi мен мацыздылыгын ескере отырып взгерске ушырады.
Аннотация. В данной статье рассматриваются направления исследования женской проблематики в Казахстане на данный момент. Тема, связанная с гендером, актуальна, поскольку экономический кризис не только ухудшает социально-экономическое благосостояние женщин, но и оказывает негативное влияние на другие аспекты, касающиеся женщин. В переходный период социальные роли женщин и мужчин, положение женщины в обществе претерпели некоторые изменения. Поэтому система ценностей в обществе изменилась с учетом роли и значения женщины.
Abstract. This article deals with research directions of women's issues in Kazakhstan at the moment. The topic related to gender is relevant because the economic crisis not only worsens the social and economic well-being of women, but also has a negative impact on other aspects related to women. During the transitional period, the social roles of women and men, the position of women in society have undergone some changes. Therefore, the value system in the society has changed, taking into account the role and importance of women.
Трек свздер: Гендер, гендерлщ саясат, цогамдыц-саяси ахуал, отбасы, социологиялыц зерттеу.
Бала дYниеге келген кезден бастап когам кыздарга басккаша, улдарга басккаша ккарайды; кызгылт немесе коцыркай керпеге орайды, 6ipiH спорткка Yйретсе, екiншiсiне тшн тiгудi Yйретедi. Шын мэншде, жеке тулга ретшде толык калыптасканга дешн 6ipiH ^шт!, екiншiсiн эдемi болуга талпындырады. Осылайша, символдык интеракционизм зерттеулерi аныктагандай, балалар ездершщ жынысын жэне гендерлш релдерш таниды.
Жас балалардыц гендер женiндегi ойлары эдетте теракты болады. Олардыц мундай ойлары ею себептен елеулi стереотиптердщ дамуына алып келедi. Бiрiншi себеп - элем тек кана жыныс бойынша белшедь Балалардыц ойынша, эйелдер кепiр салмайды, ал еркектер тiгiн тiгумен айналыспайды. Стереотиптiц калыптасуына эсер ететiн екiншi себеп, тагы бiр мацызды фактор - олардыц ездерше деген кезккарасы. Зерттеулер керсеткендей, ата-аналар ул баласы мен кыз баласын эр баска кабылдайды. Олар ез балаларына «жынысына сэйкес келетш» ойыншыкктарды бередi, улдары кыздардыц, не кыздары улдардыц ойыншыкктарымен ойнаса алацдаушылык пайда болады. Ата-аналар улдарга белсендi жэне агрессивтi болуга ерш беред^ ал кыздарыныц тыныш ойнауын жэне Yлкендермен бiрге жYPуiн колдайды. Ата-аналар гендерлiк стереотипке сай мшез-кулыкты колдамаса, балалары гендерлiк стереотиптердi катац устанбас едi [1.260-б].
Жалпы казак даласында эйелдердщ мэртебесшщ кeтерiлiп баскару саласына екiншi дYниежYзiлiк согыста кершю таба басталды. Ер азаматтардыц 6api согыска аттанып ауыл аймакта эйел азаматтар халык шаруашылыгына араласып, бас болып барлык салада белсендiлiк танытты. Индустриядан гeрi ауылшаруашылык саласы кец тараган елiмiзде, мал да бакты егiн де ектi. Мал шаруашылыгында шопан да болды, егiн erin звеновой да болды.
МуFалiм, дэр^ен, ауылдык кецеске терагалык жасады, ужымшарды баскарды. Осы киын-кыстау заманда эйел кауымыньщ мойнына Yлкeн жYк тYCтi. Ерлермен катар сол жYктi аркалады. Yйдe баласын, карт-кариясын бакты, согыстагы ер азаматын кYтiп жолын тосты. Осындай заманды басынан eткiзгeн казак эйeлi билiккe ерте араласты. Содан бeрi когам Yшiн, ел Yшiн адал кызметш элi кYнгe дешн аткарып кeлeдi.
Согыстан кeйiнгi заманды да басынан еткердь ^азак кыздары окыды, сауатын ашты, бiлiмiн терецдетп. М¥Fалiм, дэрiгeр, инженер мамандыгын игердь Баскару саласында да нэтижеге кол жетюздь
Тэуeлсiздiк алганнан кeйiн eлiмiздe гeндeрлiк саясат жаца кезецге кетершд^ жаца сипатка ие болды.
Гендер (агылш. gender) - когамдагы адамныц жYрiс-турысын аныктайтын элеуметпк жыныс [2.341]. Гeндeрлiк саясат эйелдерге тец кол жeтiмдiлiктi жэне eмiрдiц барлык салаларына катысуды камтамасыз eтуi кажет. ^азакстан Республикасындагы гeндeрлiк саясаттыц нeгiзгi принциптeрi ерлер мен эйелдер Yшiн ^азакстан Республикасы Конституциясымен кeпiлдeндiрiлгeн тец к¥кыкты жэне бостандыкты орнатады. Гeндeрлiк тецдш саясатыныц алга жылжуы Yшiн эйелдерге саяси, экономикалык жэне когамдык eмiргe араласу кажет. Демократиялык, зайырлы жэне к¥кыктык мемлекетп беютуде ^азакстан эйелдершщ рeлi ерекше. ^азакстанда демографиялык eсiмдi камтамасыз етуде эйелдердщ Yлeсiнe бага жeтпeйдi, сeбeбi, балалардыц туылуы, олардыц тэрбиeсi нэзiк жандардыц мойнында. Сонымен катар олар eмiрлiк мацызды салаларда ецбек eтeдi, мемлекетпк баскару жYЙeсiнiц кeп бeлiгi солардыц eншiсiндe. Эйел отбасы кундылыктарыныц мYДдeсiн коргайды. КYндeлiктi жэне байкалмайтын отбасы туралы камкорлык, eз жануясы Yшiн жан жайлылыгын жасау, жайлы жагдай жэне амандык - булардыц барлыгы эрбiр эйел Yшiн абзал мшдет.
Бiздiц eлiмiздe гeндeрлiк саясаттыц мшдеттерше мыналар жатады: билiк курылымына эйелдер мен ерлердщ тец катысуы, экономикалык тэуелаздш Yшiн тец мYмкiндiктeрдi камтамасыз ету, отбасындагы тец к¥кыктар мен мшдеттер Yшiн талаптар куру, жыныс бeлгiлeрi бойынша кYштeу бостандыгы, бiздiц когамымыздыц дамуында эйeлдeрдiц рeлiн будан эрi дамыту Yшiн жаца мYмкiндiктeр ашатын шeшiмдeр.
^азiрri тацда гендерлш саясатка бiздiц мeмлeкeтiмiздe аса адщл аударылуда. Осыган орай отбасылык саясат саласында кандай жeтiстiктeр болды жэне ^кей^ст мэселелер барма, соган токталып eтeйiк.
Гeндeрлiк стратегияны iскe асырылган жылдары отбасылык-неке катынастарында турган ерлер мен эйелдердщ кукыктары мен мYмкiндiктeрiнiц кeцeюiндe оц динамикага кол жетюзшдь
Отбасы мiндeттeрiн ецбек кызмет1мен уштастыру мYмкiндiктeрiн жасау максатында ецбек зацнамасында ата-аналардыц икeмдi жумыс тYрлeрi мен бала кYтiмi бойынша демалыс алуга кукыктары туралы нормалар бeкiтiлгeн. Сонымен катар, эйелдердщ, жYктi эйeлдeрдiц жэне баласы (балалары) бар эйeлдeрдiц ецбепн реттеу eрeкшeлiктeрiн бeкiтeтiн нормалар да пайда болды.
Осы мацызды мэселелердщ орын алуы мен оны алыдн алу Yшiн тургындар аласында элеуметпк сауалнама жYргiзiлгeн болатын.
«TALDAU» социологиялык жэне маркетингпк зерттеулер орталыгы Жамбыл облысыныц тургындары арасында эйeлдeрдiц когамдагы орны мен мэртeбeсiн аныктау максатында онлайн форматта сауалнама жYргiзгeн болатын. Сауалнамага 3000-га жуык адам катысып, олардыц 13,0%-ы 18-25, 20,7%-ы 26-35, 34,9%-ы 36-47, 25,3%-ы 48-57, 5,6%-ы 5867, 0,5%-ы 68-77 жас аралыгындагы азаматтар. Анкета такырыбы эйелдерге катысты болган
соц, эйел азаматтар кызыгушылык кeп таныткан. Сондай-ак сауалнама онлайн болгандыктан (элеуметпк жeлiгe анкета жiбeрiлгeндiктeн) облыстыц барлык аудан тургыны атсалыскан.
^огамдык-саяси ахуал
56,10%
11,60%
9,10%
Диаграмма 1
15,60%
7,60%
б1р калыпты ойдагыдай шиелешскен дагдарысты эр TYрлi
Сауалнаманы облыстагы когамдык-саяси ахуалга кандай бага бeрeсiз деген суракпен бастадык. Рeспондeнттeрдiц 56,1%-ы (eткeн жылы 47,0%) бiр калыпты, 14,9%-ы ойдагыдай, 11,6%-ы тыныш, 9,1%-ы шиeлeнiскeн жэне 7,6%-ы дагдарысты деп жауап берген. Оц птрде жауап бeрушiлeрдiц Yлeс салмагы 82,6%-ды курап отыр. Дегенмен де, 16,7% респонденттер ахуалга алацдауда.
^огамдагы эйeлдeрдiц алатын орны жауап берушшердщ пiкiрiншe айтарлыктай жогары 6,7%, жогары 36,1% ^ткен жылгы сауалнамада 55,0%), орташа 49,1% жэне тeмeн 4,1%. Сонымен катар 3,4%-ы бiлмeймiн деп жауап берген. БYгiнгi казак когамындагы эйeлдeрiц алатын орын жогары екендш аныкталды.
Диаграмма 2
Эйeлдeрдiц eз мYмкiндiктeрiн жYзeгe асырудагы басты кeдeргiлeр бар екен. Бул кандай кедерп десек 45,2% ^ткен жылгы зерттеуде бул ^рсетюш 35,0%) отбасына кeп кeцiл бeлудe болып шыкты. ^азак эйeлiнiц отбасы Yшiн жаратылганы осы сауалнамада дэлелдеп отыр. 23,0% эйелдер кауымы eзiнe eзi сeнбeушiлiк, 14,2% eрлeрдiц рeлiнiц басым болуы (казак эйeлi эрдайым eрiн сыйлаган), 8,7% бeлсeндiлiгiнiц тeмeндiгi деген. Сауалнамада кeрiп отырганымыздай бYгiнгi эйелдер кауымы отбасына кeп адщл бeлeдi екен. Осы сурактыц жалгасы ретшде эйeлдeрдiц когамдагы басты кызмет кандай болганын калайсыз деп
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
сураганымызда жауап берушшердщ 51,3%-ы барлык тiрлiктерге Yлгеруi кажет десе, 21,8% отбасына кеп кещл бeлуi керек, 9,7%-ы бала тэрбиеамен айналысканы жен дейдi, 5,1%-ы epiHe колгабыс болуы кажет деген, Тагы сол отбасы, бала тэрбиеа, ерi. Эйелдердщ тек 7,3%-ы гана ез жумысымен айналысуы керек деген.
Диаграмма 3
Эйeлдepдi мазалайтын мэселелер -59,80%
1 2 3 4 5 6 7 8
^огамда мэселелер кеп. Ал бiздщ эйелдер кауымын ец кеп кай мэселе мазалайды екен, соны бiлу максатында сурак койганымызда 39,8%-ы отбасы мэсeлeсi, 54,4%-ы каржы мэсeлeсi, 59,8%-ы денсаулыгы, 37,9%-ы бала тэpбиeсi, 15,3%-ы элeумeттiк жел^е кеп уакыттыц кeтуi, 9,6%-ы бшм децгешнщ тeмeндiгi, 20,5%-ы жумыссыздык, 7,9%-ы когамдагы жемкорлык деген.
Диаграмма 4
Эйелдердщ кызмет ету саласы
48,60%
1 2 3 4 5 6
Жалпы респонденттердщ пiкipiншe эйелдердщ 48,6%-ы бiлiм беру саласында, 30,6%-ы сауда-саттыкта, 7,5%-ы жумыссыз, 1,2%-ы баскару экiмшiлiктe, 4,1%-ы денсаулык сактау саласында жэне 5,0%-ы кэсiпкepлiк саласында кызмет етуде екен. Жалпы тсршшктщ барлык саласынан эйeлдepдi кepeтiнiмiз хак. Эйелдердщ кепшшп бiлiм беру саласында екендш eтipiк емес. Саудада, базар мен дYкeндepдe тек эйeлдepдi кepeтiнiмiз де акикат. Жогарыдагы денсаулык мэсeлeсi мен езше карауга уакыт беле алмауы да осыдан шыгар. Жалпы эйелдердщ кэсшкерлшпен айналысуга кeдepгi жок деп 61,0%-ы бeлгiлeсe, 23,0%-ы бар дейдь
Кэсшкерлшпен айналысуга барлык жагдайлар жасалмаса да эйелдердщ бул icneH шугылдануга кедергi жок екен.
Диаграмма 5
Эйелдер уакытын неге жумсайды?
77,20%
54,60%
37,80%
25,80%
2,60% 2,90% 1,20% 2,20% 1,90%
123456789 10
Эйелдер адбшесе уакытын неге жумсайтынын аныктау максатында сураган сауалымызга респонденттердщ 77,2%-ы YЙ шаруасына (еткен жылы 35,0%), 58,4%-ы бала тэрбиесше, 54,6%-ы отбасына, 25,8%-ы элеуметпк желiге, 37,8%-ы жумысына деген. Ягни, эйелдердщ кeбiне уакытын бeлетiн ю осылар екен. ^алгандары кYрт темендеп кеткен. Олар: туыстарына бару 2,6%, курбыларымен кыдыру 2,9%, фитнес клубка 1,2%, теледидар-радиога 2,2% жэне ютап оку 1,9%-га темендеп кеткен.
Диаграмма 6
Эйелдердщ eмiр CYPУ децгеш
45,90%
25,80%
13,00%
9,70%
4,50%
1,10% 6
1
2
3
4
5
БYгiнгi ^нде эйелдерщ eмiр CYPУ децгешне респонденттердщ 13,0%-ы жогары (еткен жылы 18,0%), 45,9%-ы орта (eткен жылы 34,0%), 25,8%-ы ортадан жогары, 9,7%-ы ортадан тeмен, 4,5%-ы тeмен, 1,1%-ы eте тeмен деп багалаган. Эйелдщ жагдайы кандай болса, когамныц жагдайы да сондай деген ойды жауап берушшердщ берген дауабы дэлелдеп тургандай.
Диаграмма 7
^азакстанда эйел Президент бола ала ма?
12 3 4
Сауалнамага катыскан тургындарымыздан саяси сура; ретшде ^азакстанда эйел азамат Президент бола ала ма деп сураганымызда, респонденттердщ 44,8%-ы эрине бола алады десе, 29,4%-ы жок элi ерте деген. 24,4%-ы бшмеймш дейдi. Егер сауалнамага катыскандар эйелдер екенш ескерсек, эйелдердщ eздерi эйел азаматыньщ Президент болуга элi ерте немесе бшмеймш деп жауап берген.
Диаграмма 8
Эйелдер нел^ен жумыссыз?
31,40%
1 2 3 4 5 6
Эйелдер нелштен жумыссыз деген сауалга респонденттердщ 31,4%-ы мамандыкка байланысты жумыстыц жоктыгы, 22,4%-ы жумыска туру Yшiн таныстыц болмауы, 18,6%-ы арнайы мамандыктыц жоктыгы, 16,3%-ы кеп балалаы болгандыктан, 9,3%-ы жолдасыныц тапкан табысы жетерлштей болгандыктан деп жауап берген. ^огамда эйелдердщ eзiндiк орны бар екендЫ айкын. Азаматтардыц белсендiлiгi ете жогары.
БYгiнгi тацда тек эйел кауымы арасында гана емес ерлердщ де мэселелерi бар екендiгiн байкауга болады. Елiмiзде ерлерге караганда эйелдер узак eмiр сYретiндiгiн статистикадан белгiлi. ^арапайым гана элеуметтiк бакылау жYргiзетiн болсак емханаларда ерлерге караганда эйелдер ез денсаулыктарына кеп адщл бeлетiндiгiн байкаймыз. Сондай-ак санаторияларда ерлерге караганда эйелдердщ кeп баратындыгын да ащару киын емес. Отбасыныц жYгi мен
камын жеу, ауыр жумыстарды ер азаматтардыц аткаруы eмiр жасыныц кыскаруына тiкелей эсер ететшдЫн бiлемiз.
Жалпы гендердiк тевдш когамныц калыпты дамуын камтамасыз етедь ^устыц кос канатындай тецгерiмде устау аркылы когамдагы элеуметтiк, саяси жэне экономикалык eркендеуге кол жеткiзуге болады.
1. Дэвид Бринкерхоф, Роуз Уейтс, Сюзан Ортега. Элеуметтану негiздерi. 9 басылым. Алматы: ¥лттык аударма бюросы, 2018 жыл - 464 бет.
2. Элеуметтану. 1-кггап: Окулык/Жалпы ред.баск.М.М.Тэжин. - Алматы. ^азак университетi, 2005. - 346 бет.
ЭДЕБИЕТТЕР
