Научная статья на тему 'G.BARBADENSE L. ТУР ИЧИ ХИЛМА-ХИЛЛИКЛАРИНИ ДУРАГАЙЛАШ АСОСИДА ОЛИНГАН ЙИРИК КЎСАКЛИ ОИЛА ПОПУЛЯЦИЯЛАРИНИНГ АЙРИМ МОРФО-ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ УЗВИЙ БОҒЛИҚЛИГИ'

G.BARBADENSE L. ТУР ИЧИ ХИЛМА-ХИЛЛИКЛАРИНИ ДУРАГАЙЛАШ АСОСИДА ОЛИНГАН ЙИРИК КЎСАКЛИ ОИЛА ПОПУЛЯЦИЯЛАРИНИНГ АЙРИМ МОРФО-ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ УЗВИЙ БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

110
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғўза / морфобиологик белгилар / корреляцион боғлиқлик / селекция / дурагайлаш / Cotton / morphobiological traits / correlation / selection / hybridization

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Б. Х. Аманов

Мазкур мақолага ғўзанинг белгилари, жумладан морфо-хўжалик белгилари ўртасидаги корреляцион боғлиқликни ўрганиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ўрганилаѐтган ҳар битта белги қай даражада бошқа бир белги билан боғлиқлиги, ғўза ўсимлигида морфобиологик белгилари билан энг муҳим қимматли хўжалик белгилари ўртасидаги корреляцион боғлиқликни ўрганиш селекция учун муҳим аҳамиятга эга ҳамда бу алоқалардан селекцияда янги зот ва навларни чиқаришда фойдаланиш, ғўзанинг хўжалик белгилар ўртасидаги узвий боғлиқликларни F2 ўсимликлари чегарасида ўрганиш бўйича кўплаб мисоллар ҳамда G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган оилаларининг морфо-хўжалик белгиларининг узвий боғлиқлиги хақида маълумотлар ва тахлиллар киритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Б. Х. Аманов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

G.BARBADENSE L. ORGANIZATION OF SOME MORPHO-ECONOMIC CHARACTERISTICS OF BIG-COUNTRY FAMILY POPULATIONS GROUNDED ON THE BASIS OF HYGIENE OF VARIETIES

In this article, it is important to study the correlation between the characteristics of cotton, including morpho-economic traits, the extent to which each trait is related to another trait, the study of the correlation between morphobiological traits and the most important valuable traits in cotton. and the use of these connections in the selection of new breeds and varieties, many examples of the study of organic relationships between cotton plant traits within F2 plants, and data and analysis on the organic relationship of morphological and economic traits of families based on hybridization of G. barbadense L. species

Текст научной работы на тему «G.BARBADENSE L. ТУР ИЧИ ХИЛМА-ХИЛЛИКЛАРИНИ ДУРАГАЙЛАШ АСОСИДА ОЛИНГАН ЙИРИК КЎСАКЛИ ОИЛА ПОПУЛЯЦИЯЛАРИНИНГ АЙРИМ МОРФО-ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ УЗВИЙ БОҒЛИҚЛИГИ»

G.BARBADENSE L. ТУР ИЧИ ХИЛМА-ХИЛЛИКЛАРИНИ ДУРАГАЙЛАШ АСОСИДА ОЛИНГАН ЙИРИК КУСАКЛИ ОИЛА ПОПУЛЯЦИЯЛАРИНИНГ АЙРИМ МОРФО-ХУЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ УЗВИЙ БОГЛЩЛИГИ

Б. Х. Аманов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Генетика ва эволюцион

биологияси кафедраси amanov.81 @bk.ru

Д. У. Закиров

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Генетика ва эволюцион

биологияси кафедраси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколага гузанинг белгилари, жумладан морфо-хужалик белгилари уртасидаги корреляцион богликдикни урганиш мухим ахамиятга эга булиб, урганилаётган хар битта белги кай даражада бошка бир белги билан богликдиги, гуза усимлигида морфобиологик белгилари билан энг мухим кимматли хужалик белгилари уртасидаги корреляцион богликликни урганиш селекция учун мухим ахамиятга эга хамда бу алокалардан селекцияда янги зот ва навларни чикаришда фойдаланиш, гузанинг хужалик белгилар уртасидаги узвий богликликларни F2 усимликлари чегарасида урганиш буйича куплаб мисоллар хамда G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган оилаларининг морфо-хужалик белгиларининг узвий богликлиги хакида маълумотлар ва тахлиллар киритилган.

Калит сузлар: Гуза, морфобиологик белгилар, корреляцион богликлик, селекция, дурагайлаш

G.BARBADENSE L. ORGANIZATION OF SOME MORPHO-ECONOMIC CHARACTERISTICS OF BIG-COUNTRY FAMILY POPULATIONS GROUNDED ON THE BASIS OF HYGIENE OF VARIETIES

ABSTRACT

In this article, it is important to study the correlation between the characteristics of cotton, including morpho-economic traits, the extent to which each

trait is related to another trait, the study of the correlation between morphobiological traits and the most important valuable traits in cotton. and the use of these connections in the selection of new breeds and varieties, many examples of the study of organic relationships between cotton plant traits within F2 plants, and data and analysis on the organic relationship of morphological and economic traits of families based on hybridization of G. barbadense L. species.

Keywords: Cotton, morphobiological traits, correlation, selection, hybridization

КИРИШ

Маълумки, гузанинг белгилари, жумладан морфо-хужалик белгилари уртасидаги корреляцион богликликни урганиш мухим ахамиятга эга булиб, урганилаётган хар битта белги кай даражада бошка бир белги билан богликлигини курсатади. Масалан, гузанинг хосил шохи пастда жойлашиши билан шоналаш даврининг эрта бошланиши, кимматли хужалик белгилари тола узунлиги билан чикими, тезпишарлик билан хосилдорлик ва бошка белгилар уртасида салбий богланиш булиши аникланган, аммо бу узвий богланишларни барчаси хам мустахкам эмас, амалий селекция ишлари жараёнида уларни осонгина узиш мумкин. Чатиштириш натижасида олинган дурагай авлодларида белгилар орасидаги салбий богликликларни бартараф этиш учун, танлов ишларини тугри олиб боришда ва амалий селекция жараёнининг самарадорлигини оширишда танлаб олинган усимлик популяциялари микдори жуда катта урин тутади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

S.C. Harland [1939] уз тадкикотларида, гузанинг морфобиологик ва хужалик белгилари уртасида корреляция богликлиги урганилган. Гултожбарглар ранги билан тола узунлиги ва чикими уртасида коррелятив алока борлигини аниклади. Унинг далиллари буйича гултожи барглар рангининг омиллари тола узунлигининг ортиши билан ва зичлигининг камайиши билан боглик. Гуза усимлигида морфобиологик белгилари билан энг мухим кимматли хужалик белгилари уртасидаги корреляцион богликликни урганиш селекция учун мухим ахамиятга эга хамда бу алокалардан селекцияда янги зот ва навларни чикаришда фойдаланиш имконини беради. Янги дунё гузаларида паст тола индекси ялангоч уруглилик билан богликлигини хамда

панжасимон кесик баргли усимликларнинг тола индекси панжасимон булинма (оддий) баргли усимликларникига нисбатан паст булганлигини кайд этади.

Н.Г. Симонгулян [1969] гузанинг эртапишарлик масаласи билан шугулланиб, эртапишарлик билан тола узунлиги, кусакнинг йириклиги каби белгилар орасида манфий алокадорликни аниклади. Корреляция коэффициентлари у кадар юкори булмаганини айтган.

Н.Э. Чоршанбиев [2006] олиб борган изланишларида, гузанинг G.barbadense L. турига мансуб янги гуза навлари ва улар иштирокида олинган дурагайларнинг F1 авлодида кимматли хужалик белгиларининг узвий богликлик даражасини урганган. Олинган натижалар тахлилига кура, кимматли хужалик белгиларидан бири булган тола узунлиги билан тола чикими уртасида кучсиз манфий равишда узвий богликлик мавжудлиги, тола узунлиги билан кусаклар сони уртасидаги богликлик мавжуд эмаслиги; битта кусакдаги пахта вазни билан биттта усимликдаги кусаклар сони уртасида кучли манфий узвий богликлик борлиги аникланган ва белгилар уртасидаги фенотипик узвий богликлик генотипга боглик равишда узгаради, деган хулосага келган.

Х.Ю. Туйчиев [2010] кайд этишича, гузанинг урта толали навларида кимматли хужалик белгиларининг генетик богланишини урганган. Тола сифати ва микдорий белгилар орасида кучли салбий генетик богланиш кайд этилган ва бу маълумотлар юкори тола чикими ва узунлигига эга булган гуза навларини яратишдаги кийинчиликларни бартараф килиш мумкинлигини курсатган. Махсулдорлик кусак йириклиги билан, 1000 дона чигит вазни, толанинг чикими, тола узунлиги билан ижобий равишда богланиш мавжудлигини, тола зичлиги ва индекси богланиши сезиларли даражада эканлигини аниклаган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Гузанинг хужалик белгилар уртасидаги узвий богликликларни F2 усимликлари чегарасида урганиш буйича куплаб мисоллар келтириш мумкин. Бирок, юкори авлод дурагайларида, айникса туричи генетик хилма-хилликлари иштирокида олинган дурагай усимликларнинг кейинги авлодларида белгиларнинг узаро коррелятив богликликларини урганиш бирмунча кизикиш уйготади.

Усимлик буйи билан биринчи хосил шохи курсаткичлари орасидаги корреляция коэффициенти ажратиб олинган оилалари 2011-2013 йил натижаларига кура киёсий тахлил килинганда, баъзи оилаларда бир биридан кескин фарк килиши кузатилди. 2011 йил натижаларига кура, усимлик буйи билан биринчи хосил шохи уртасида кучсиз, кучли ижобий ва деярли

корреляцион богликлик кайд этилмаган оилалар хам аникданди. Жумладан, оила популяциялари тахлил килинганда факат битта «Оила 1» корреляция коэффициентининг кучли ижобий (г=+0,92) богланиш кайд этилган булса, «Оила 2», «Оила 4» популяцияларида деярли богликдик (г=0,001) кузатилмади (1-расм).

Оила 9 Оила 8 Оила 7 Оила 6 Оила 4 Оила 3 Оила 2 Оила 1

0,03

0,05

0,003 0,02 0,04

3,6E-05 0,04

0,001

0,1

0,02

0,01 0,007 0,001

0,06

0,09

0,05 0,07

0,19

0,2

0,53

0,45

0,63

0,4

0,6

0,8

I Биринчи хосил шохи - Симподиялар сони Усимлик буйи-Симподиялар сони I Усимлик буйи-Биринчи хосил шохи

0,92

0

1

1-расм. G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган оилаларининг морфо-хужалик белгиларининг узвий боFликлиги (2011 йил).

Туричи дурагайлаш асосида ажратиб олинган оилаларда гузанинг морфо-хужалик белгилари усимлик буйи билан хосил шохлар сони уртасида корреляция коэффиценти тахлил килинганда ажратиб олинган «Оила 2», «Оила 3», «Оила 6» популяцияларида уртача ижобий богланиш (г=+0,45; r=+0,53; r=+0,63) кузатилган булса, «Оила 4» популяциясида деярли богланиш (г=0,007) кузатилмаган булса, колган оилаларда кучсиз ижобий богланиш кайд этилди.

Ажратиб олинган оилаларда морфо-хужалик белгилари яъни, биринчи хосил шохи билан хосил шохлар сони орасидаги корреляция коэффиценти 3 йиллик (2011-2013 йил) киёсий тахлил килинган оилалларида бир нечта оилаларда деярли богликлик кузатилмади, яъни «Оила 7» (F3 r=0,000036), «Оила 4» популяцияларида (F4 r=0,000026), «Оила 7» (F5 r=0,00008) богликлик

кузатилмади хамда оилаларда корреляция коэффициентининг уртача ва кучсиз ижобий богликлик борлиги кузатилди (1-3-расм).

Оила 9 Оила 8 Оила 7 Оила 6 Оила 4 Оила 3 Оила 2 Оила 1

0,04 ^^т 0,05

2,6E-05 I 0,008 0,003

0,04 0,02 '

0,0003 6,7E-05 ■I 0,02

0,009 I 0,01

0,002

0,001

■ 0,04

0,04

0,09

0,09

0,05

■ 0,16

0,23

0,3

0,32

0,39

0,1 0,2 0,3

| Биринчи хосил шохи - Симподиялар сони I Усимлик буйи-Симподиялар сони I Усимлик буйи-Биринчи хосил шохи

0,4

0,5

2-расм. G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган оилаларининг айрим морфо-хужалик белгиларининг узвий боFликлиги (2012 йил).

G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган йирик кусакли оилаларнинг иккинчи йилги (2012 йил) натижаларига кура, морфо-хужалик белгиларидан усимлик буйи билан биринчи хосил шохи уртасидаги корреляция коэффиценти киёсий урганилган оилаларда бир биридан кескин фарк килиши кузатилди, биринчи йилги натижаларга нисбатан кучли ижобий богланиш кузатилмади ва кучсиз ижобий хамда деярли богликлик кайд этилмаган оилалар хам аникланди. Жумладан, «Оила 1» популяцияларида (г=+0,23) кучсиз ижобий богланиш кайд этилган булса, «Оила 3» (г=+0,001), «Оила 8» (г=+0,003), популяцияларида деярли корреляцион богланиш холати кузатилмади (2-расм).

7

0

Оила 9 Оила 8 Оила 7 Оила 6 Оила 4 Оила 3 Оила 2 Оила 1

0,006 0,005

■ 0,01

■ 0,01 8E-05

0

■ 0,006 0,001

0,0

0,0005 0,0008

0,0

,04

0,06

0,04

0,1

0,15

■ 0,009

0,06

0,11

0,17

■ 0,02 002

0,15

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

0,2

0,25

0,3

0,35

■ Биринчи хосил шохи - Симподиялар сони

■ Усимлик буйи-Симподиялар сони

■ Усимлик буйи-Биринчи хосил шохи

3-расм. G.barbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида олинган оилаларининг морфо-хужалик белгиларининг узвий боFликлиги (2013 йил).

ХУЛОСА

Гузанинг айрим морфо-хужалик белгилари яъни, усимлик буйи билан хосил шохлар сони уртасида корреляция коэффиценти тахлил килинганда, урганилган «Оила-3» популяциясида уртача (г=+0,39) богланиш кайд этилди, колган оилаларда кучсиз «Оила-2» (г=+0,32), «Оила-2» (г=+0,02), «Оила-9» (г=+0,04), «Оила-1» (г=+0,05) корреляцион богланиш кайд этилган булса, усимлик буйи билан хосил шохлар сони уртасида урганилган «Оила-6» (г=+0,000067), «Оила-8» (г=+0,008) популяцияларида деярли корреляцион богликдик аникланмади.

2013 йилги тадкикикот натижаларига кура, G.baгbadense L. туричи хилма-хилликларини дурагайлаш асосида ажратиб оилаларда гузанинг морфо-хужалик курсаткичларидан усимлик буйи билан биринчи хосил шохи белгилари уртасидаги корреляция коэффициенти буйича деярли барча урганилган оилаларда кучсиз ижобий (г=+0,005; г=+0,17) корреляцион богланиш кузатилди. Жумладан, «Оила 2» популяцияларида кучсиз ижобий (г=+0,17) корреляцион богланиш кайд этилди (3-расм).

Еузанинг айрим морфо-хужалик белгиларидан усимлик буйи билан хосил шохлар сони курсаткичларининг корреляцион богликлиги тахлил килинганда биринчи ва иккинчи йилги натижалар билан аналогик холат кайд этилди.

REFERENCES

1. Симонгулян Н.Г. Наследование скороспелости и фотопериодической реакции у гибридов однолетних форм с многолетней формой.// Журнал Генетика. -Москва. 1969. - №5.- С. 62-65.

2. Туйчиев Х.Ю. Айрим гуза ва нав тизмаларининг популяциялари ичидаги биотипларнинг морфобиологик ва хужалик белгиларининг мувозанатлиги. Б.ф.д.... дисс. автореф. Ташкент. 2010. - С. 16-18.

3. Чоршанбиев Н.Э. Ингичка толали гузанинг янги навларида ва дурагайларининг F1 авлодида кимматли хужалик белгиларининг корреляцияси.// Республика илмий конференция материаллари. - Самарканд. 2006. - Б. 34-35.

4. Harland S.C. The genetics of cotton // Jonathan cape-London. 1939. - P. 32-35.

5. Shavkiev, J., Nabiev, S., Azimov, A., KHamdullaev, S., Amanov, B., Matniyazova, H., & Nurmetov, K. (2020). Correlation coefficients between physiology, biochemistry, common economic traits and yield of cotton cultivars under full and deficit irrigated conditions. Journal of Critical Reviews, 7(4), 131-136.

6. Аманов, Б. Х., & Муминов, Х. А. (2014). НАСЛЕДОВАНИЕ И ИЗМЕНЧИВОСТЬ ХОЗЯЙСТВЕННО-ЦЕННЫХ ПРИЗНАКОВ ГИБРИДОВ, ПОЛУЧЕННЫХ НА ОСНОВЕ СКРЕЩИВАНИЙ ТЕТРАПЛОИДНЫХ ВИДОВ ХЛОПЧАТНИКА G. BARBADENSE L. И G. DARWINII WATT. The Way of Science, 17.

7. Muminov, K., Ernazarova, Z., & Amanov, B. (2020). Cluster analysis of valuable economic traits in amphidiploid cotton hybrid plants. EurAsian Journal of BioSciences, 14(2), 4973-4981.

8. Аманов, Б. Х., & Саманов, Ш. А. (2020). НАСЛЕДОВАНИЕ И ИЗМЕНЧИВОСТЬ ПРИЗНАКА ДЛИНЫ ВОЛОКНА У РАСТЕНИЙ F1-F2 ПОЛУЧЕННЫХ ПУТЁМ ГИБРИДИЗАЦИИ ЛИНИЙ И СОРТОВ ВИДА G. BARBADENSE L. ТЕОРИИ, ШКОЛЫ И КОНЦЕПЦИИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ НАУКИ, 12.

9. Абдуллаев, А. А., Ризаева, С. М., Эрназарова, З. А., Абдуллаев, Ф. Х., Эрназарова, Д. К., Аманов, Б. Х., ... & Сирожидинов, Б. А. (2016). Оценка разнообразия культивируемых видов хлопчатника различного эко-

географического происхождения. In Современные тенденции развития аграрного комплекса (pp. 777-784).

10. Amanov, B. K., Rizaeva, S. M., Khidirov, M. T., & Umirova, L. F. (2020). Inheritance of morphobiological signs in plants F1-F2 obtained based on the intraspeced hybridization of the peruanian cotton household. ISJ Theoretical & Applied Science, 02 (82), 78-82.

11. GAPPAROV, B., AMANOV, B., & RIZAYEVA, S. (2019). CROSSBREEDING OF G. HIRSUTUM L. WITH INTERSPECIFIC DIVERSITY AND WILD SPECIES G. PALMERII. In Развитие взаимоотношений различных отраслей науки в современных условиях (pp. 8-12).

12. Kh, A. B. (2018). Correlation between some morphological and economical traits at the hybrids F4 obtained on the base of intraspecific diversity of species G. barbadense L. European science review, (7-8).

13. Дониёр Уткирович Закиров, & Жасур Хабибуллаевич Гулямов (2020). ЭКСКУРСИОННАЯ МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ПО РАЗВИТИЮ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ШКОЛЬНИКОВ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНА ШКОЛАХ. Science and Education, 1 (Special Issue 1), 37-44.

14. Бахтиёр Рамазонов, Вохид Файзиев, Каримжон Муталов, & Дониёр Закиров (2020). ПРОЦЕССЫ ОПУСТЫНИВАНИЯ И ТРАНСФОРМАЦИЯ ПОЧВЕННОГО ПОКРОВА В РЕГИОНЕ ПРИАРАЛЬЯ. Academic research in educational sciences, (2), 213-220. doi: 10.24411/2181-1385-2020-00079

15. Д.У.Закиров, & Х.С.Нурметов (2021). ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА ОСНОВНОЙ ИСТОЧНИК ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ. Academic research in educational sciences, 2 (Special Issue 2), 25-31.

16. SHA. Samanov, B.KH. Amanov, & D.Zakirov, D. (2020). FORMATION OF QUALITY INDICATORS OF COTTON LINES OBTAINED BY INTERGENOMIC INTROGRESSIVE METHODS. EPRA International Journal of Research & Development (IJRD), 213-217. https://doi.org/10.36713/epra2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.