CC BY
30
УДК 94 (100) «05/...» ББК 63.3 (54)
АЗТАЪРИХИ ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ ТОЦИКОНИ ТУР ДАР ХУРОСОН (1152-1206)
Шарипов Му^аммад Маъруфович,
унвонцуи кафедраи таърихи халци тоцики ДДХ,БСТ Тоатов Х,абибулло Саидович,
н.и.т., дотсенти кафедраи таърихи халци тоцики ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
ИЗ ИСТОРИИ Шарипов Мухаммад Маруфович,
ОБРАЗОВАНИЯ ГОСУДАРСТВА ГУРИДОВВ ХОРАСАНЕ (1152-1206)
FROM THE HISTORY OF GURIDS* STATE CONFORMATION IN KHORASAN (1152-1206)
соискатель кафедры истории таджикского
народа ТГУПБП
Тоатов Хабибулло Саидович,
к.и.н.,дотсент кафедры история таджикского народа ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Sharipov Muhamad Marufovich,
claimant for candidate degree of the department of the history of the Tajik nation under the TSULBP
Toatov Habibullo Saidovich, candidate of historical sciences, Associate Professor of the department of the history of the Tajik nation under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Гуриён, Салцуциён, Алоуддин Гури, Султон Сащар, сарчашмауои таърихии тоцики, рацобати уарби-сиёси, таърихи халци тоцик, Хуросон, Сомониён
Дар мацола бори нахуст ба таври муфассал бо истифода аз сарчашмауои асримиёнагии хатти ва адабиёти илмии замони шуравию муосир, рацобати уарби-сиёсии сулолауои Гуриён ва Салцуциён дар миёнаи асри XII ва омилуои таъсиси давлати Гуриён мавриди барраси царор гирифтаанд.
Муаллиф цайд мекунад, ки миёнауои асри XII давлати Гуриён бо роубарии Алоуддин Хусайни Гури империяи Газнавиёнро баруам дода, аз рациби пурцуввати худ озод шуд. Аз соли 1152 мелоди бошад Алоуддини Гури муборизаи худро бо Султон Санцари Салцуци огоз мекунад. Дар натицаи ин мубориза давлат аз хироцгузории давлати Салцуциён озод карда мешавад. Муаллиф дар мацола таулил мекунад, ки дар натицаи озод шудан аз хироцгузори ба дигар давлатуо соуаи ицтисоди-ицтимои ва сиёсию уарбии давлати Гуриён инкишоф меёбад. Дар охири мацола муаллиф хулоса мекунад, ки дар сауифауои таърихии давлатдории Гуриён дурахшонтарин замони салтанати ин хонадон ба миёнауои асри XII то ибтидои асри XIIIрост меояд.
Ключевые слова: Гуриды, Сельджукиды, Ала-ад-Дин Гурид, султан Санджар, таджикские исторические источники, военно-политическое соперничество, история таджикского народа, Хорасан, Саманиды
В статье впервые в отечественной истории сделана попытка, опираясь на письменные источники и научную литературу советского и постсоветского периода,
осветить военно-политическое соперничество таджикского государства Гуридов с Сельджукидами в середине XII века и обстоятельства возникновения государства Гуридов. В середине XII века знаменитый падишах Гуридского государства Ала-ад-Дин Хусайн ликвидировал империю Газневидов и избавил своё государство от протектората Газневидов. Кроме этого, Ала-ад-Дину удалось добиться независимости от Сельджукидского государства. Эти факторы стали причиной развития социально-экономической, политической и военной сферы государства Гуридов. Середина XII и начало XIII веков являются периодом расцвета государства Гуридов.
Key words: Gurids, Seljukids, Ala-ad-Din Gurid, sultan Sanjar, historic originals, military-
political rivalry, history of the middle of the XII-th century, history of Central Asia
Proceeding from written sources, scientific literature appertaining to the Soviet and postSoviet period the author makes an endeavor to elucidate military-political rivalry between Gurids' Tajik state and Seljukids in the middle of the XII-th century and the sphere concerned with the rise of Gurids' state in the article for the first time in the home history. In the middle of the XII-th century the famous padishakh of the Gurids state Ala-ad-Din Khusayn Liquidated Gaznevids' empire and thus delivered his country of their protectorate. Into the bargain, Ala-ad-Din managed to achieve independence on Seljukids' state. These factors became reason of soecial-economic development, political-military sphere of Gurids' state. The middle of the XII-th and the beginning of the XIII-th centuries are considered as the efflorescence ofperiod of Gurids' state.
Дар замони истиклолияти давлатии Чумхурии Точикистон эътибори муаррихону чомеашиносон ба масъалахои мубрами давраи асримиёнагии таърихи ватан зиёд шуд. Аз он чумла, дар таърихи давлатдории точикон дар куруни вусто давлати Гуриён дар бунёди чумхурии дунявй ва демократии Точикистон ахдмияти мубрами сиёсй, назариявй ва маърифатй дорад.
Чараёни тахаввулоти давлатдории халки точик дар асрхои миёна аз масоили камомухта ва камтадкикшудаи таърих махсуб меёбад. Беш аз ин дар байни муарри-хон, сиёсатшиносон, хукукшиносон акидаи бахснок вучуд дорад, ки мувофики он гуё баъди инкирози давлати Сомониён тули хазор сол то айёми ташаккули Чумхурии худмухтор ва Чумхурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон (солхои 1924-1929) точикон сохиби хокимияти сиёсй набуданд. Дар асл бошад, дар худуди Точикистони таърихй аз Багдод то Кобул, аз даштхои Авроосиё то халичи Форс дар масохати 6 миллиону 290 хазор километри мураббаъ дар асрхои XI-XVI точикон хамчун миллати саноатгар, бофарханг, ва сохибдавлат маскун буданд. Онхо дар арзхои зикршуда иттиходияхо ва мулкхои мустакили хурду бузургро тахти унвони давлатхои Гуриён, Музаффариён, Куртхои Х,ирот, Сарбадорони Хуросон барпо карданд.
Арзёбии таърихи ташкил, тараккй ва таназзули давлати Гуриён дар минтакаи кухистони вилояти Х,ирот, густариши он дар худудхои Хуросон, Синд, Х,индустон ва сабабхои завол ёфтани он ахамияти илмй ва амалй дорад. Он барои комил намудани сахифахои нонавиштаи таърихи давлатдории ниёгон, равшан кардани чараёни хаводиси харбй сиёсии асрхои миёна, такмили консепсияхои назариявй, талкини гояхои ватандустй, механпарварй, худшиносии миллй, эхёи суннатхои пешкадами хокимияти ичроия, бартараф кардани фишори омилхои чахонишавй (глобализатсия) мусоидат мекунад.
Шарипов М.М., Тоатов Х,.С. Аз таърихи таъсиси давлати точикони Fyp дар Хуросон (11521206)
Таърихи давлати Fyриён аз ибтидо то интихо саршори мyбориза барои озодй ва истиклолият бар зидди давлатхои пуриктидори вакт империяхои Fазнавиён, Салчу-киён, Хоразмшохиён аст.
Сулолаи Шинасбониён давоми салтанати худ дар Хуросон империяи пуркувватро таъсис доданд. Дар Мовароуннахру Хуросон се давлати пуркувват - Fазнавиён (9631186 м.), Салчукиён (1038-1156 м.) ва Хоразмшохиён (995-1231 м.) ракиби ашадии пайкорхои истиклолиятхохии Fyриён махсуб меёфтанд. ^айд кардан чоиз аст, ки равшанй андохтан ба ра;обати харбй-сиёсии давлати Fyриён бо давлати Салчу;иён яке аз масъалахои мухим ва камтадкикшуда ба шумор меравад.
Бархе аз муаррихони муосир рочеъ ба муборизаи харбй-сиёсии Fyриён бо Fазнавиён, Хоразмшохиён ва лашкаркашии Fyриён ба Х^инд равшанй андохтаанд. Вале ба мавзyи муносибати харбй-сиёсии Fyриён ва Салчу;иён таваччух накарданд. Аз чумла муаррихон В.М. Массон ва P.A. Ромодин муковимати байни Fyриён ва Салчукиёнро баррасй накарданд (6, с.255-276). Бинобар ин таърихи мукобилати харбй-сиёсии Fyриён ва Салчукиён хадафи маколаи мазкур гардид.
Лашкаркашихои Fазнавиён бо сарварии Султон Махмуд (997/8-1030 м.) соли 411 Х.к./1020 м. ба сарзамини Fyр, ки боиси талафоти калони чонй ва моддии ахолии вилоят гардид, огоз ёфта буд. Мулки Fyр хирочгузори Махмуди Fазнавй гардид. Дар ин вазъияти душвор мулки Fyр тахти сарварии сулолаи Шинасбониён ба хамлаи сулолаи туркхои салчукй дучор гардид. Дар ибтидои асри XII Fyриён ба хотири хифзи амнияти раияти хеш, баркарории иктисодиёт, ташкили кувваи харбии худ ба ном андозсупори давлати Салчукиён гардиданд, зеро, дар як ва;т муборизаи харбй бурдан бо ду давлати пур;увват барои давлати Fyриён гайриимкон буд.
Соли 501 х.к./1107-1108 сарзамини Fyр аз тарафи Салчукиён гасб шуд. Х,окими Fyр Изуддин Хусайн ба давлати Салчукиён хар сол намудхои яроку аслиха: чавшан, зирех ва сагони дарранда, ки гуриён парвариш мекарданд, хамчун бочу хироч пешкаш менамуд (15, с.382).
Дар миёнаи асри XII Султон Алоуддин Хусайни Fyрй (1149-1161 м.) ошкоро аз адои боч ба Салчу;иён даст кашид. Соли 544 х.к/1150 м. Алоуддин Fyрй дар рафти чанги якчандсола, пойтахти давлати Fазнавиён шахри Fазнаро забт намуда, онро саросар хароб намуда хафт шабонарyз оташ зад. Баъди ин ходиса хамзамонон ба номи Алоуддин лакаби «Ч,ахонсузро»-ро замима карданд (14, с.211). Ба ин минвол шохи гурй тахдиди ракиби тавоноро бартараф намуд. Пас аз шикасти давлати Fазнавиён Алоуддин бо максади таъмини истиклолияти давлатии хеш дар фазои Хуросон чиддитар кушиш кард. Мувофики маълумоти Нурмухаммади Амиршохй ва муаррихи муосири афгон ^озй Fавсyддини Fyрй - Алоуддин шахси босаводу бомаъ-рифат буда, бо забони форсй_шеърхои хуб менавиштааст. Дар айни хол y сиёсат-мадори пуртачриба будааст. У нисбати душманони худ хеле берахм будааст ва аз хамин сабаб Бахромшохи Fазнавй аз y бим дошт (5, с.46). Бино ба маълумоти муаррихон Козй Минхоч Сирочи Чузчонй (1193-1281м.) ва Мухаммад ибни Хованд-шохи Балхй, мутахаллис ба Мирхонд (1433-1498м.) Алоудини Fyрй пас аз торумор намудани давлати Fазнавиён ва бозгашт ба Fyр бародарзодагони худ - Fиёсyддин Мухаммади Сом ва Муиззуддин Мухаммади Сомро, ки ба Шихобуддин маъруф буд, дар калъаи Вазиристони мулки Fyр хабс кард (7, с.786; 1, с.466). Ба фикри мо чунин икдомро Алоуддин Хусайн бо максади амалй намудани накшаи мустакил кардани давлати худ ва пурра торумор намудани давлати Fазнавиён ва Салчукиён ба шумор
MepaBag. Ea TaBpu gurap ryeM, A.royggHH Xycarn MeTapcug, kh 6apogap3ogaroHam 6apou H^po HaMygaHH hh MaKcag 6a y xa^a^ pacoHHga, MeKymaHg, to kh gap co^xoh MHH6atga hh3 6o hh gaB^aTxo MyHOCu6aTH nemTapau xupo^ry3opupo Hurox gopaHg.
^ap hh 6o6aT Mhh^o^ Cupo^H H,y3^OHH HyHHH ^aftg MeKyHag: «Ba 6o cyrnoH CaH^ap Tapu^u HCTu6gog oro3 HHx,og Ba MyKOBax,aT nem rupu^T, oh hh Matxygu My^yKH Fyp 6yg, a3 ^hhch craoxy Tyx,a$, kh xap co^ 6a xugMaTH gaproxu CaH^apH OMagH, 6o3rupu^T, to Kop 6ag-OH ^o pacug, kh cyrnoH CaH^ap ^amKapu XypocoHpo ^aMt Kapg Ba a3HMaTH 6u^ogu Fyp MycaMMaM rapgoHHg» (19, c.346). ,0,ap gaBOM H,y3^OHH xe^e My^acca^ umopa MeHaMoag, kh cyrnoH A^oygguH ^amKapu Fyppo ^aMt Kapg Ba nemu CaH^ap 6o3pa$T, to 6a xygygu K;aca6aH Ho6, mhShh Oupy3Kyx Ba XupoT, Boguu Xapupyg pacug. Oh xygygxopo Myappux xe^e Bacet mapx goga, umopa MeKyHag, kh oh ^o o6ecT, caxpoecT Ba Bacet, kh ohpo Cerymau Ho6 ry^Hg, gap oh MaB3et mhShh xap gy
^amKap Maco$ 6a ByKyt OMag (19, c.346).
Myappux 3.M. EyHHHTOB a3 acapu aH-HacaBH, ^oh Ba BaKTH ByKyu xogucau Ma3Kyppo 17 pa6uy^aBBa^H co^h 547 x.K./24 hmhh co^h 1152 m. gap x,ygygu Mopo6og (mapKH X,upoT) HumoH gogaacT (2, 19).
O^hmh Mamxypu ca.rraHaTH FypueH - Hh30mh Apy3HH CaMap^aHgH, kh 45-co^h yMpampo gap gap6opu FypueH ry3apoHHgaacT, gap «Haxop Ma^o^a» HyHHH Meryag: «Aap myxypu caHau ca6ta Ba ap6auHa xaMcyMua (547 ^.^-1152 m.) MueHH cyrnoHH omm CaH^ap h6hh ManHKmo^ Ba xygoBaHg - cyrnoH A^o-yg-gyHe Ba-g-gHH Maco$ a^Tog 6a gapu Y6ax, myg Ba Maco^H Fyp muKacra myg (13, c. 136-37).
Aoup 6a ^oh Ba Maxa^^H xap6u gy gaB^aT, H,y3^OHH, aH-HacaBH Ba Hh30mhh Apy3HH CaMap^aHgH Mat^yMOTH MyxTa^H^ 6aeH KapgaaHg. HeKHH arap 6a xapuTau xygygu gaB^aTH FypueH gap MueHau acpu XII Ha3ap KyHeM, xap ce xygygu Ma3Kyp 6aHHH maxpxou XupoT Ba Oupy3aKyx, ^oftrup acT. Ea $HKpu mo Mat^yMOTH Hh30mh Apy3HH CaMap^aHgH ga^H^Tap acT, HyHKH y xygam gap Ha6apgu Ma3Kyp mupKaT gomT.
FypueH gap pa^TH Tatcucu gaB^aTH xyg (1147-1148 m.), 6a MycTaxKaM KapgaHH coxau xap6H, TamKHiH Mygo^uau gaB^aT, TaKMH^H aomxaxoH ^aHrH, TaT6uK,H CTpaTerua Ba TaKTHKa Mamry^ ramTaHg. ^ap hh 6o6aT fflapu^ MyxaMMag MaHcypu My6opaKmox, 6o homh OaxpuggHH My6opaKmo^ a^-MapBa3H Matpy^HHT gopag, gap acapu xyg «Ogo6-y^-xap6-Ba-my^oa» ^apu6 6a ^aMau Macta^a^ou hjmh ^amKapgopH Ba caHtaTH ^ap6uu 3aMOHH FypueH Mat^yMOT gogaacT.
^ap 6opau Macta^au Tap3H ca^KamH gap gaB^aTH FypueH OaxpugguH My6opaKmo^ gap acapam HyHHH ^aHg MeKyHag: ^ap aBBa^H ca$ nuegaroH, 6o ch^o^ Ba maMmep^OH ^apox Ba TupaHg030H HyH ^ucope 6omaHg. Ca^H gyByMH nuegaroH 6o ^aBmaH Ba 3upe^, gap gacT maMmep Ba cunap. ^ap ^aTopu ceroMH ca$ nuegarapgoH hh3 6o maMmep, TupgoH, Hy6 6o ru^o^H o^aHHH Ba Kopgu Ka^OH. Ca^H HopyM, kh ohpo My6opaKmox, «oph^oh» (capgopu ga^Ha^apa) HOMugaacT, ^amKapoHH nuega, u6opaT 6oag 6omaHg Ba ohx,o gap xyg, TupgoH, cunap, maMmep Ba r. gomTa 6omaHg. Eapou xy6 guga TaBOHHCTaHH pox,, 6aHHH ca^^o 6oag ^oh Bacet MaB^yg 6omag (8, c.330). Hh hh30mh ca^opoH gap TapTu6u xap6uu gaB^aTH FypueH ^opH myga 6yg.
Hh ^o Ta^CH^OTH aMa^ueTH ^aHruu 6aHHH FypueH Ba Ca^^y^ueH 6aeH Merapgag. A^oyggHHH FypH gap apa^au Myxopu6a nymTH ^amKapu MaHgoHH ^aHrpo 6o 06 ^a6pe3 Kapg, to kh xaHroMH Myxopu6a to^o6h cyHtH caggu aKu6HHmHHH Ba ^upopu ^amKap rapgag. KagoM ^amKape, kh 6a ^a^o ^upop KyHag, gap rra MeryTHg. ^ap hh
Шарипов М.М., Тоатов Х,.С. Аз таърихи таъсиси давлати точикони ¥ур дар Хуросон (11521206)
бобат Минхоч Сирочи Ч,узчонй чунин ;айд мекунад: «...ва султон Алоуддин пеш аз рузи масоф ба як руз фармуда буд, то замине, ки паси пушти лашкари Fyр буд, тамом об дода буданд ва мунодй карда буд, ки паси пушти заминхо пуроб шудааст, хар кй бозпас хохад гурехт, дар гил хохад монд (19, с.346).
Ва;те, ки ду ;увва рубару шуданд, ;аноти рости лашкари Fyр (маймана-М.Ш.; Х,.Т.), ки аз угузу туркхо иборат буда, та;рибан 6 хазор саворагонро ташкил медоданд, хоинй намуда, ба Султон Санчари Салчу;й пайвастанд. Муха;;и;и афгон Ати;уллох Пажвок дар асари худ <^уриён» теъдоди лашкарони хиёнатнамударо 2 хазор нафар ;айд намудааст (12, с.159). Муаррихи дигар Мухаммад Обид Хдйдарй низ дар рисолаи худ истинодан ба асари Пажвок ба иштибох рох додааст ва шумораи лашкарони хоинро 2 хазор ;айд намудааст (10, с.64). Пажвок дар рисолааш хангоми тасвири ин ходиса бештар ба «Таба;оти Носирй»-и Ч,узчонй такя намудааст. Ин галат мумкин аст, аз сабаби техникй ба амал омадааст.
Дар давраи куруни вусто лашкари савора дар таркиби кушун ба макоми баланд сохиб буд. Вакте, ки туркхо ба чунин хиёнат рох доданд, лашкари пиёдагарди бо;имондаи гурй ба тахлука афтода фирор намуданд ва, ба гуфти Чузчонй, дар заминхои халобу пурнай баъзе шаходат ёфтанд ва баъзе асир гаштанд ва султон Алоуддин гирифтор шуд (19, с.346).
Пас аз он, ки лашкари Fyриён торумор шуд, як ;исми чанговарони зиндамонда якчоя бо султон Алоуддини Хусайн асири салчукиён гардиданд. Алоуддин Хусайн, ки нисбати худ ва ;ушунаш боварии калон дошт, дар ин мухориба, хамрохи худ занчири махсусе хамрохи худ гирифта буд, то ки баъди торумори лашкари Сулчу;й - султон Санчарро бо он занчир баста ба Fyр шармандавор барад. Аммо баръакс баъди торумор шудани лашкари гуриён, худи Алоуддин Хусайнро Султон Санчар бо занчираш кашида бурд (19, с. 118).
Муаррихи муосири Эрон Асгар Фуругй дар китобаш кайд мекунад, ки Алоуддини Fyрй та;рибан як сол дар дарбори Султон Санчар и;омат доштааст (16, с.41). Пас аз мушохидахои дарбориён аз кирдору рафтори Алоуддини Fyрй - Султон Санчар нисбат ба y эхтироми хоса пайдо намуд. Доир ба ин холат Минхоч Сирочи Чузчонй муфассал чунин мегуяд: «Ва 4yH зикри латофати табъ ва шахомати акли Aлоyддин даp он аср мазкуру машхур буд ва он маъни ба самъи мубораки султон Санчар бисёр расида 6уд, Aлоyддинpо дигар руз ё баъд аз чанд руз талаб кард ва эъзоз карду мухлас гардонид ва як табак гавхари самин пеши маснад нихода буд, ба Aлоyддин бахшид. Aлоyддин хидмат кард ва ин рубой бар бадеха бигуфт (18, с.346-47). Aз чониби Санчар, баъди ба Aлоyддин Хусайн такдим шудани ин инъоми арзишманд, у низ нисбати Санчар ва дарбориёни у эхтиром пайдо кард ва ваъда дод, ки хидмати Санчарро адо хохад кард. Aлоyддин Хусайн, ки аз табъи шоири бархурдор буд, эхтироми худро ба Санчар чор мисраъ шеър изхор кард:
Бигрифту накушт шах, маро дар сафи кин, Харчанд будам куштанй аз руи яцин. Бахшид маро як табац [аз] дурри самин, Бахшоишу бахшиш чунон буду чунин (1, с.467).
Мувофи;и маълумоти сарчашмахо минбаъд муносибати хар ду подшох хуб шуд. Дар хама холат ба Алоуддин эътибори хоса медод. Мувофи;и маълумот султон Санчар ягон мачлисхои сиёсй ва ишратиро бе хузури Алоуддини Fyрй намегузаронид (18, с.347). Яке аз чунин базмхоро ^узчонй ба тари;и зайл тавсиф мекунад: «То рузе
gap 6a3M Ha3apu A^oyggHH 6ap Ka$H nou My6opaKH CaH^ap a^Tog, ypo 6ap Ka$H noH xo^e 6y3ypr 6yg Ba y 6ap TaxT HumacTa 6yg, noH $ypy ry3omTa, A^oyggHH 6apxocT Ba hh 6aHT 6ury$T:
Эu xoku dapu capou my a^capu MaH, B^u yanyau 6aHdasuu my 3eeapu MaH. HyH xonu Ka$u nou mypo 6yca 3aHaM, Hy6on yaMe 6yca 3aHad 6ap capu MaH (18, c.347). ^ap gaBOM H,y3^OHH Meryag: «HyH A^oyggHH oh py6oH 6ury$T, cy^TOH CaH^ap h^thmoch ypo H^o6aT Kapg. A^oyggHH HyH 6yca 6ap oh xo^ 3ag, cy^TOH CaH^ap pyu Myu A^oyggHHpo 60 aHrymTH noH 6ap 3aMHH 6urpu$T, A^oyggHH xoct, to cap a3 3aMHH 6apgopag, Myam KaHga myg, xo3hpoh 6uxaHgugaHg. A^oyggHH Tupa myg, ryHaam MyTaraHup ramT» (18, c.347).
Ea ry^TH H,y3^OHH MHH6atg hh xoguca paHru gurap rupu^T: «Cy^TOH CaH^ap HyH oh xu^o^aTH y Mymoxaga $apMyg, a3 KapaMH nogmoxOHa ry$T: A^oyggHH! A3 hh Ma3Ox 6HmKacTH!? Ka^^opaTH hh Ma3Ox My^KH FypaT My6opaK 6og! Ea Tapa^H TaxTH xyg Mypo^uaT KyH. Ty 6apogapu MaHH!...» (18, c.347).
MyTaaccH^OHa, BOKeaH mapMaHga mygaHH A^oyggHHH FypH a3 ^ohh6h cy^TOH CaH^ap 6a raHp a3 acapu 60 homh «Ta6a^OTH HocupH»-H Mhhxo^ Cupo^u H,y3^OHH, gurap gap aroH capnamMau gurapu acpHMueHarH HHtHKOc Hae^TaacT. ^,ap 6apo6apu hh xaHroMH HHtHKOCH Tatpuxu cuecuu FypueH, xomth Ma3Kyppo aroH Myappux Ba Myxa^^H^H 3aMOHH mypaBH Ba hcth^^o^hht gap acapu xyg hhbhkoc HaKapgaHg. Ea aKugau mo A^oyggHH 60 MaKcagu a3 HaB 6a xupo^ry3opu gaB^aTH Ca^yKueH My6agga^ HamygaH Ba TaxTH xygpo a3 gacT HagogaH HyHHH pa^Top HaMygaacT.
^ap HyHHH xo^aT Ka6raaxoH 60 homh yry3xo MapKa3rype3H HaMyga, 3uggu cy^TOH CaH^ap mypum 6apgomTaHg. CaH^ap TaMOMH paMaxou rycnaHgoH Ba ra^au acnoHy myTypoHpo 6a A^oyggHH cynypg Ba xoct to kh ohxopo 6a Fyp 6apag Ba 6atgu TopyMopu mypumrapoHH yry3 ohxopo 6aprapgoHag (18, c.347). Ea $HKpu mo ca6a6u HyHHH pa^Topu CaH^ap gap oh acT, kh y MexocT gap xo^aTH 60 Ka6u^au yry3OH 6a Ba3tuaTH gynop py6apy mygaH a3 A^oyggHH gap MaKOMH hoh6h xem epuu xap6H xoxum KyHag.
^ap ^aHre, kh co^h 548 x.K/1153 m. gap cap3aMHHH Ea^x 6aHHH yry3xo Ba Ca^yKHeH 6a aMa^ OMag, Ca^yKueH muKacT xypgaHg Ba CaH^ap 6a gymMaH acup a^Tog (11, 169170). Yry3xoH mypumrap noHTaxTH cy^TOHHH XypocoH maxpu MapBpo gy MapoTu6a -aBrycT Ba OKTa6pu co^h 1153 m. ropaT KapgaHg. Eucep cokhhohh maxp, xycycaH HaMoaHgaroHH Ta6aKau pyxoHueHH o^upyT6au hc^om - maHxxo, ^aKexoH, xaTu6oH, hmomxo Kara mygaHg, 3epo pox6apoHH gHH TypKMaHxou mypumrappo «ax,™ shgtat» эt^он Kapga, oug 6a pexTaHH xyHH ohxo $aTBO goga 6ygaHg. Eatgu MapB mypumrapoH 6a hcth^oh TaMOMH XypocoH mypyt HaMygaHg. Co^h 1156 m. CaH^ap a3 acopaTH gymMaH ^upop Kapga, 6a TupMH3 OMag Ba ohpo gopy^My^yK-noHTaxTH XypocoH эt^он Kapg. Ammo y gap TupMH3, 6atg gap MapB xokhmhotpo 6apKapop Kapga HaTaBOHHCT, a3 H3Tupo6 caxT 6eMop myg Ba 29 anpe^H co^h 1157 m. Ba^OT Kapg (15, c.380).
X,aHroMH acup 6ygaHH A^oyggHH gap gacTH ca^^yKueH, ateH Ba ampo^H Fyp HocupygguH ^yceHH h6hh MyxaMMagpo xyKMpoHH Fyp TatHH KapgaHg (5, c.93). MyBO^HKH Mat^yMOTH ^y3^OHH HocupygguH xokhmh 3au$ 6yg. 3au^HH y gap oh 3oxup MemaBag, kh y 6atgu 6a capu KygpaT OMagaH khcmh 3uegu xa3HHau gaB^aTpo 6a aMa^gopu o^HMaKOMH gaB^aTH TaKCHM Kapga gog. X,aMau MyappuxoH KaHg MeKyHaHg, kh y yHBOHH «cy^t0h»-p0 coxh6 Ha6yg. A^oyggHH 6a gaB^aTam 6apramT, capaBBa^ TaMOMH
Шарипов М.М., Тоатов Х,.С. Аз таърихи таъсиси давлати тоцикони Fyp дар Хуросон (11521206)
дарбориёнеро, ки ба у хоинй карданд, ба катл расонд. Муаррихи афгон Мир Гулом Мухаммад Губор маълумот медихад, ки Алоуддин баъд аз баргаштан ба Гур як хазор калъахои мардумонаш зидди у бударо нобуд кард (4, с.131). Ба акидаи Губор Алоуддин Хусайн асосгузори давлати Гуриён ба шумор меравад. Лекин ба ин фикри муаррих розй шуда наметавонем. Барои он ки хануз чорум писари Изуддин -Сайфуддин ибни Изуддин дар соли 1147/1148 м. салтанати худро комилан мустакил эълон намуда буд. Аз ин ру, уро хамаи муаррихони ватаниву хоричй хамчун асосгузори давлати Гуриён эътироф кардаанд. Алоуддини Гуриро машхуртарин подшохи давлати Гуриён хисобидан мантикан дуруст аст. Зеро махз дар давраи салтанати у худуди давлат васеътар шуда, вилоятхои нав ба монанди - Бомиён, Тахористон, Гармсер, Хилманд, Заминдовар, Мургоб, Нимруз Гарчистон, Хирот, Газнин ва г. забт карда шуданд. У идораи вилоятхои Бомиён, Тахористон ва Бадахшонро ба бародари бузургаш Фахриддин Масъуд супорид. Махз аз хамин давра мулки алохидаи Гуриён дар Бомиён ва Тахористон ба вучуд омад.
Хулоса, миёнахои асри XII давлати Гуриён бо рохбарии бонуфузтарин подшохи худ Алоуддин Хусайни Гурй империяи Газнавиёнро бархам дода, аз ракиби пуркуввати худ озод шуд. Дар баробари ин ба Алоуддин муяссар шуд, ки давлати худашро аз хирочгузории давлати Салчукиён озод намояд. Алоуддини Гурй давоми хукмронии худ тавонист, ки давлати худро аз таъсири давлатхои туркнажод озод намуда, барои инкишофёбии сохаи иктисодй-ичтимой, сиёсй ва харбии давлати худ замина гузорад. Ин омилхо сабаб шуданд, ки солхои 1152-1206 дар сахифахои таърихи давлати Гуриён дурахшонтарин замони салтанати ин хонадон зикр шудааст.
Пайнавишт:
1. Амиршо%й Нурму%аммад. Давлатдории тоцикон дар аср%ои IX-XIV. Порча%о аз «Равзату-с-сафо» ва дигар кутуб. - Душанбе: Амри илм, 1999.-1008 с.
2. Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов (1097-1231). -Баку: Элм, 1999.-206 с.
3. Гавсуддин Мустамади Гурй. Таърихи мухтасари Гуриён. - Хирот 1367 ш. (2008).- 266 с.
4. Губор Мир Гулом Му%аммад. Афгонистон дар масири таърих. - Кобул, 1387 (1967).-412 с.
5. История таджикского народа.-Т.3. -Душанбе, 2013 - 579 с.
6. Массон В.М., Ромодин Р.А. История Афганистана (в двух томах).Т.2. - М.: Наука, 1964. - 529 с.
7. Мирхонд. Равзат-ус-сафо. Таълщот ва тасуеуи доктор Аббоси Зарёб. Ц.2.- Те%рон, 1358 ш. (1979 м.). - 819 с.
8. Шариф Му%аммад Мансури МуборакшоОдоб-ул-%арб ва-ш-шуцоат. //Ба чоп %озиркунанда А%мад Су%айлии Хонсорй. - Теурон: Ицбол, 1346 ш. (1967). - 692 с.
9. Нишобурй Зо%ируддин. Салцуцнома. - Те%рон: Калолаи Ховар, 1332 %.ш. (1953) - 81 с.
10.Хайдарй Му%аммад Обид. Политическое устройство, социально-экономические отношения и культура государства Гуридов.: дис. ... канд.истор.наук. - Душанбе, 2013.-178 с.
11. Хусайн Карачонлу, Исмат Худойбахш Дучонй. Муносибати сиёсй ва низомии гуриён бо %укумат%ои %амцавор.//Улуми инсонии донишго%и аз-Зухро, пойизи 1384, №55.-С.167-192.
12.Пажвок Атицуллоу. Fуриён. - Кобул, 1345 ш. (1966). - 290 с.
13. Самарцандй Низомии Арузй. Чауор мацола. Тауия ва тавзеуи Фахриддин Насриддинов. -Хуцанд: Ношир, 2015.-191 с.
14.Стэнли Лэн-Пуль. Мусальманские династии (Хронологические и генеалогические таблицы с историческими введениями). /Перевод с английского с примечаниями и дополнениями В.В. Бартольда. - Москва: Муравей, 2004.- 310 с.
15. Турсунов Н. О. Таърихи тоцикон. - Хуцанд: Нашриёти давлати, 2001 - 789 с.
16. Фуругй Асгар. ТаърихиFуриён. - Теурон, 1387 ш. (2008).-118 с.
17. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Иборат аз 2 цил.4,.1-2. Зери назари Сайфиддин Назарзода. - Душанбе, 2008.-949 с.
18. Цузцонй Минуоц Сироц. Табацоти Носири. Ц.1. Ба чоп омодакунанда Абдулуай Хабибй. -Кобул, 1363 у. (1984) -501 с.
Reference Literature:
1. Amirshohi Nurmuhammad. Tajiks ' Governance in the Period of the IX-th and XIV-th Centuries. Pieces from «Ravzatu-s-safo» and other books. - Dushanbe: Amri ilm, 1999. - 1008 pp.
2. Buniyatov Z.M. Kharezmshakhids-Anushteginids^s Dynasty (1097-1231). - Baku: Science, 1999. -206pp.
3. Ghavsuddin Mustamandi Guri. Extensive History of Gur. - Herat, 1387 hijra (2008). - 266pp.
4. Ghubor Mir Ghulom Muhammad. Afghanistan Being in the Route of History. - Kabul, 1387 hijra (1967). - 412 pp.
5. History of the Tajik People. - V.3. - Dushanbe, 2013. - 579 pp.
6. Masson V.M., Romodin R.A. History of Afghanistan (in two volumes). - V.2. -M.: Science, 1964. - 529pp.
7. Mirkhond. Ravzat-ul-Safo. With Table of Contents, Corrections and Commentaries by Dr. Abbosi Zaryob. - V.2. - Tehran, 1358shamsi/1979. - 819pp.
8. Sharif Muhammad Mansuri Muborakshoh. Education of War and Courage.// under the editorship of Ahmad Suhaylii Khonsori. - Tehran: Fate, 1346shamsi/1967. - 692 pp.
9. Nushoburi Zohiruddin. Saljuq-Name. - Tehran: Orient, 1332h.sh/1953. - 81 pp.
10. Khaydari Muhammad Obid. Political Arrangement, Social Economic Relations and Culture of Gurids ' State. Synopsis of the dissertation for candidate s degree in history. - Dushanbe, 2013. - 195pp.
11. Qarachonlu, Husayn, Khudoybakhsh Duchonii Ismat. Political-Regulative Relations of Gurids with Boarders. // Humanitarian Studies under Az-Zuhro University, 1384 hijra, #55. - pp. 167 - 192.
12. Pazhvok Atiqulloh. Gurids. - Kabul, 1345sh./1966. - 290pp.
13. Samarqandi Nizomii Arghazi. Four Articles. Preparation and Commentaries by Fakhriddin Nasriddinov. - Khujnad: Publisher, 2015. - 191 pp.
14. Stanley, Len-Poul . Moslemic Dynasty (Chronological and Genealogical Tables with Historic Introductions). Translation from English, commentaries and addenda by V.V. Bartold. - M.: Muravyov, 2004.- 310 pp.
15.Tursunov N.O. Tajiks ' History. - Khujnad: Statalpublishing-house, 2001. - 789 pp.
16. Furughi Asghar. History of Gurids. - Tehran, 1387sh./2008. - 118 pp.
17. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. In two volumes. - V. 1 - 2. Under the editorship of Sayfiddin Nazarzoda. - Dushanbe: Freedom of the Orient, 2008. -949 pp.
18. Juzjohni Minhoj Siroj. Tabaqot-i Nosiri (Nosiri^s Category). P.1. Preparation by Abdulhay Habibi. - Kabul, 1363 hijra (1984). - 501 pp.
