FRAZEOLOGIZM-TILSHUNOSLIKNING MUHIM BIR BO’LIMI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

FRAZEOLOGIZM-TILSHUNOSLIKNING MUHIM BIR BO'LIMI

*

>

Shakirova Nodiraxon

Andijon Davlat Universiteti Pedogogika Instituti 1-kurs magistri https://doi.org/10.5281/zenodo.7264501

' t

aMQfe

1> Tip*

Annotatsiya: Ushbu maqola leksikologiyaning bir bo'limi frazeologiya sohasiga bag'ishlangan bo'lib, unda asosan tilshunosligidagi frazeologizmlar tasnif qilinadi. Tilshunos olimlarning fikrlari tahlil qilinadi. Ularga umumiy xulosalar beriladi

Tayanch so'zlar: fraza, frazeologizm, leksema, morfema, sintaktik bog'lanish,lisoniy birlik.

Annotation: The article is devoted to the field of phraseology, which should be

rvna rv-r f nlavmAl Amr in n?nir>n nnrnfiQAlAmnol n-ni+p 1 n I .armon onn T TrvKaV l inm 11 ofi nn

one of the lexicology, in which phraseological units in German and Uzbek linguistics

>

are classified.. They are given general conclusions by analyzing the views of linguists Keywords: phrase, phraseology, lexeme, morpheme, syntactic connection, linguistic unit

»

•M.m

m?

; »1 > Tilshunoslikning bo'limi sifatida frazeologiyaning predmeti frazeologik

birliklarning kategorik belgilarini o'rganish bo'lib, ular asosida frazeologik

birliklarning asosiy belgilari aniqlanadi va frazeologik birliklarning tilning maxsus

birliklari sifatida mohiyati to'g'risidagi masala hal qilinadi. shuningdek, frazeologik

birliklarning nutqda ishlash qonuniyatlari va ularning shakllanish jarayonlarini

aniqlash. Biroq, bitta tadqiqot mavzusi mavjud bo'lganda va frazeologiyaning ko'plab

savollari batafsil ishlab chiqilganiga qaramay, rus tilining frazeologiyasi hajmida

bo'lgani kabi frazeologik birlik nima ekanligi to'g'risida hali ham turli nuqtai nazarlar

mavjud. Turli olimlar tomonidan taklif qilingan rus tilining frazeologik birliklari

ro'yxati bir-biridan shunchalik farq qiladiki, biz biron bir sababga ko'ra tadqiqot

mavzusi bo'yicha turli xil, ko'pincha qarama-qarshi, hatto bir-birini inkor etuvchi

qarashlar haqida gapirishimiz mumkin. tegishli tushunchalarni belgilash uchun J-jt

ishlatiladigan ilmiy terminologiya ... Bu "frazeologiya" atamasining vazifalari,

maqsadlari va mohiyatini tushunishning noaniqligini, shuningdek, rus tilidagi

frazeologik burilishlarning semantik birlashishi nuqtai nazaridan etarlicha aniq

J "1 > ^ >

yagona tasnifi mavjud emasligini tushuntiradi. Garchi eng keng tarqalgan (aniqliklar

iw-

! K*

va qo'shimchalar bilan) V.V.Vinogradovning tasnifi. Shuning uchun, nihoyat, rus frazeologik tizimida ko'p narsa endigina o'rganila boshlandi.

Tilshunoslikda lug'at zahirasining boyib borishi uchun turli xil imkoniyatlar

____ • j , , A , i ' '_________t ,„ , „ -u___. T „1 „-1 J_____

mavjud. Tilning lug'at boyligi asosan so'zlardan iborat. Leksik birliklar deganda,

: * ^ * n>

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

nafaqat alohida so'zlarni tushunamiz, balki turg'un so'z birikmalarini (fraza, turg'un

#

>

ibora, frazeologizmlar) ham tushunamiz. Frazeologiya (yun. phrasis - ifoda, ibora va ...logiya) - 1) tilshunoslikning tilning frazeologik tarkibini uning hozirgi holatida va tarixiy taraqqiyotida tekshiruvchi bo'limi; 2) muayyan tildagi frazeologizmlar majmui. "Frazeologiyani kengroq tariflash uchun uning nazariy va amaliy jihatlariga e'tabor berish kerak. Frazeologiya - bu til hodisalarining frazeologik jihatdan ifodalanishi uchun bugungi kunda turli xil baxs-munozaralarga sabab bolmoqda" Tilshunoslik bo'limi sifatidagi frazeologiyaning asosiy diqqat e'tibori

O O J O J 11

frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini o'rganishga, shuningdek, frazeologizmlarning nutqda qo'llanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi.

Frazeologiyaning eng muhim muammosi frazeologizmlarni nutqda hosil qilinadigan (ya'ni avvaldan tayyor bo'lmagan) so'z birikmalaridan farqlab, ajratib olish va shu

DM

asosda frazeologizmlarning belgilarini aniqlashdir. Idioma frazeologizmlar, frazeologik birikmalar va barqaror jumlalar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) o'rtasidagi muayyan tafovutlarga qarab ko'plab tadqiqotchilar

frazeologiyani 2 xil: tor va keng ma'noda tushunadilar. Uni keng ma'noda tushunilganda, frazeologiya doirasiga maqol va matallar, folklorga xos barqaror jumlalar, ba'zi muloqot shakllari (salomlashish, xayrlashish jumlalari) ham kiritiladi.

»

Lekin bu masala, ya'ni frazeologiyani keng ma'noda tushunish masalasi hanuz munozarali bo'lib qolmoqda. Frazeologiyaning asosiy vazifalari yoki masalalari: frazeologik tarkibning izchilligini aniqlash va shu munosabat bilan frazeologizmning belgi(lik) xususiyatini o'rganish; frazeologizmlar omonimiyasi, sinonimiyasi, antonimiyasi, polisemiyasi va variantdorligini tavsiflash; frazeologizmlar tarkibida qo'llanuvchi so'zlar va ularga xos ma'nolarning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash; frazeologizmlarning so'z turkumlari bilan o'zaro munosabatlarini oydinlashtirish; ularning sintaktik rolini aniqlash; frazeologik birliklar tarkibida so'zlarning yangi ma'nolari hosil bo'lishini o'rganish va boshqa frazeologiya frazeologik birliklarni ajratish prinsiplarini, ularni o'rganish, tasniflash va lug'atlarda tavsiflash metodlarini ishlab chiqadi. Frazeologiyada ishlab chiqilgan o'ziga xos, xilma-xil metodlar asosida tilning frazeologik tarkibi turlicha: struktursemantik, grammatik, vazifaviy uslubiy asoslarga ko'ra tasnif etiladi. Struktursemantik tasnif prinsipi asosiy hisoblanadi.

J-jt

Frazeologiya tilshunoslikning mustaqil tarmog'i sifatida 20-asrning 40-yillarida rus tilshunosligida paydo bo'lgan. Uning dastlabki shakllanishiga rus olimlari A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy, A.A.Shaxmatov asarlarida asos solingan bo'lsa, barqaror (turg'un) so'z birikmalarini alohida tilshunoslik bo'limi - frazeologiyada

! K*

o'rganish masalasi 20-40-yillardagi o'quv-metodik adabiyotlarda - Ye.D.Polivanov, S.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida ko'tarib chiqilgan. G'arbiy Yevropa va Amerika tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida bo'limi sifatida

aj ratilmaydi.

>q ] q ]>;>

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Ushbu so'z birikmalarini chuqur tahlil qilishdan avval, so'z birikmasi

tushunchasiga alohida to'xtalib o'tsak. "So'zlar tilda odatda alohida tarzda emas, balki erkin sintaktik birikma tarzida mavjud bo'ladi. Erkin sintaktik birikmalar ikki

yoki undan ortiq so'zlarning grammatik birlashuvidir. Bunday sintaktik so'z

mi

birikmalari semantik nuqtai nazardan ham analiz qilinishi mumkin. Chunki bunday so'z birikmasining har bir komponenti o'zining asl ma'nosida va ko'chma ma'noda bo'lishi mumkin. Barcha so'z birikmalarining umumiy ma'nosi ularning

! Ш-

komponentlari ma'nolarining birlashuvidan yuzaga keladi"3 .

Frazeologiya fan nuqtai nazari ikki ma'noli bo'lib, uning birinchi ma'nosi barcha ko'chma ma'nodagi turg'un so'z birikmalari (frazeologizmlar) ning umumlashmasi bo'lsa, ikkinchi ma'nosi esa, turg'un so'z birikmalari o'rganiladigan tilshunoslikning bir bo'limini anglatadi. Frazeologiyaning turli xil muammolari bilan ko'plab tilshunos olimlar shug'ullanib kelishmoqda. Ingliz tilidagi ko'plab ilmiy asarlar frazeologiyaning dolzarb muammolariga bag'ishlangan. U erda

тгптаАтт т-rnl ni* m о о n 1 n rr Kn+nroi I fnonnnono I о п тгп nlnmmrr Irai 1К л n 1 /1 ю n 1

frazeologizmlar ma'nolarining batafsil tushunchalari va ularning kelib chiqishi

haqida ko'plab muhim ma'lumotlarni topish mumkin. Lekin frazeologizmlarning nazariy izohlari mavjud emas. Ushbu asarlarda alohida tasvirlangan hususiyatlar mavjud bo'lib, ulardan asosiy ma'lumotlar olish uchun foydalanish mumkin.

Tilshunoslik fani taraqqiyotining hozirgi davrida frazeologik birliklarga xos bo'lgan muammolarni o'rganish hozirgi zamonda kun tartibidagi o'ta dolzarb masalalardan biri bo'lib qolmoqda. Til tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, frazeologiyaga bog'liq muammolar doimiy tarzda tilshunoslar diqqat markazida bo'lib kelgan. Frazeologizmlarni o'rganish tarixi ikki asrni o'z ichiga oladi. O'zbek tilshunosligida frazeologizmlarni sistemali ravishda o'rganish Sh.Rahmatullayev, Ya.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusainov ishlarida boshlangan. "Ta'kidlash lozimki, ilmiy adabiyotlarda ushbu til birligi frazeologizm, frazeologik birlik kabi terminlar bilan ataladi, leksema, morfema terminlariga monand ravishda frazema deb atalishi ma'qul. Frazema lisoniy birlik sifatida miyaning til xotirasi qismida mavjud ramzga teng: frazemadan foydalanishda ana shu ramzdan nusxa olinadi. Frazema lisoniy birlik sifatida qismga teng bo'ladi, ma'lum grammatik belgi-xususiyatlar qo'shilgandan keyingina butunga aylanadi va nutqda ishlatiladi, keyingi holatida J-jt

------ЛА I 7~ t~\ +А1ЛГ» V\r» '1 ПГ11 Т7П rVr» ГТ /л m n 1-4 n 1 7~\ ri ЛТ ri I Г» Г1 1 "

frazema nutqiy birlikka teng bo'ladi va frazema shakl deyiladi".

ш

Lisoniy birlik sifatida frazeologizm ikki jihatning - ifoda jihatining va mazmun jihatining bir butunligidan iborat. Frazeologizmlarning ifoda jihati deb ularning asli

A1 > ^^ I 1 >

qanday til birliklardan tarkib topgani tushuniladi. Frazeologizm ikki va undan ortiq

iw"-

! и*

leksemaning o'zaro semantik- sintaktik bog'lanib, umumlashma ko'chma ma'no kashf etishi bilan yuzaga keladi. Frazeologizmlarda birikmaning, gap shaklining

I4CIJ1 11 1/11.31 11 Ul I Cil I y Ll^Clg Cl I41/1CIU1 . 1 1 Cl^V^WI I II CllUCl Uli 1141 I ICI! 11 I Ig, gcip Л IC1I4I Illing

ma'lum bir qolipi doimiy tarkibiy qism sifatida leksemalar va morfemalar bilan

to'ldirilgan bo'ladi.

Ы> 3 ]> <}>

u>,* ^ t<ns

ы> >>

* : >

й*

>>

#ф>

^ >3> 1

Я>

>3» Ы у! Й> #ф>

ы*

Ж"

я*

ы>

i >5 '

щь

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, frazemaning ifoda jihatiga uning tarkibidagi leksemalargina emas, balki frazemaning doimiy tarkibiy qismi sifatida qatnashadigan morfemalar ham mansub bo'ladi, chunki bunday morfemalar, o'rni bilan tuslovchi ham frazemaning ichki grammatik qurilishiga mansub bo'ladi. Frazemani nutqda ishlatish munosabati bilan qo'shiladigan morfemalargina uning ifoda jihatiga mansub bo'lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Рахматов, Ф., & Тилолова, Г. (2013). Чет тилини укитишда хориж тажрибаси ва грантларнинг ахамияти. Чет тилини укитишда методика, малака ва тажриба, 259-261.

2. Муродкосимов, А., Рахмaнова, Д., Санакулов, З., & Зарипова, Г. (2020). Немис ва узбек тилларида суз ясаш усуллари (композицион усул мисолида). Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 241-248.

3. Sanakulov, Z. I. (2020). The meaning of word formation in English and uzbek languages (in comparative aspect). Science and Education, 1(Special Issue).

4. Sanakulov, Z. (2019). Таълим муассасаларида педагогик таълим инновацион кластер истикболи. In Хорижий тилларни укитиш самарадорлигини инновацион педагогик таълим кластери асосида амалга ошириш истикболлари (pp. 120-124). CSPI.

5. Usmonhodjaeva, M. A., & Shirnazarova, Z. A. (2020). Questions from foreign language teaching in educational bodies. Epra International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR), 6(6), 448-451.

] >4>

Ы >

Щ

ш>

-иф

ЭЙ* *ф>

>j> Щл

Ы >

3 >4»

эН*

Ы i>

q >3*

ш ш

l>3*:

<Щ >

щ >

q >3*

q >3* *ф>

ИИ>

¡ЙИ*

9

Qj^f^S).

156

q )>3ib

3:к> > q ] >Ъ

3*1 >

ы >

*ф>

]>Ж

*4> *ф>

q >3*

q >р

|:H>

q > >

Ы >

q щъ q <;>