FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O'RGANISH METODIKASI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

FONETIKA VA GRAFIKA ASOSLARINI O'RGANISH METODIKASI

*

>

Erkinova Nodira Ma'murjon qizi

Andijon davlat unversiteti Filologiya va tillarni o'qitish (o'zbek tili)

3- bosqich talabasi https://doi.org/ 10.5281/zenodo.6719884

' t

Tip*

Annotatsiya. Ushbu maqola o'quvchilarga fonetika bo'limini qandek o'qitishni o'rgatadi. Uning qaysi usuli samaradorligi va foydaligi haqida ma'lumotlar beriladi.O'quvchilarda bilim va ko'nikmani shakllantiradi.

Annotation. This article will teach students how to teach the phonetics department. Information is given on which method is effective and useful. It forms knowledge and skills in students.

Аннотация. Эта статья научит студентов, как преподавать отдел

фонетики. Дается информация о том, какой метод эффективен и полезен,

>

*

формирует у учащихся знания и умения.

so'z. Metodika, fonetika, grafika, harf) и^ОБЬ, ипН Ключевое слово. Методика, фонетика, графика, буквы, согласные,

гласные

Keyword. Methodology, phonetics, graphics, letters, consonants, vowels

Kichik yoshdagi o'quvchilam ing og'zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda 1 sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni bilib oladilar; b) fonetik bilim so'zni to'g'ri talaffuz qilish (tovushlami to'g'ri talaffuz qilish, urg'uli bo'g'inni farqlash, orfoepik me'yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; d) fonetik bilim morfologik va so'z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o'quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo'ladi; e) fonetik bilim gapni ohangiga ko'ra to'g'ri aytish, logik urg'u va gap qurilishidagi to'xtam larga rioya qilish uchun zarur; d) so'zning tovush tom onini bilish uning ma'nosini tushunish va nutqda ongli qo'llash uchun muhimdir; hozir va hozir,atlas va atlas so'zlari manosidagi farq faqat urg'u orqali ajratiladi. So'zning tovush tom onini tasavvur qilish so'zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish va qo'llash uchun zarur.22

O'qituvchi boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so'zni aniq va to 'g 'ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda

ko'pincha so'zni tovush tom ondan tahlil qilishdan foydalanadi.23 _

--

A. Zunnunov va boshq. Adabiyot o'qitish metodikasi. — Т, „O'qituvchi41, 1992.

23 A. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi va imlosi. —Т.: 2003.

m?

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetikgrafik ko'nikm

_

alar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar;

J H ■ H ■ ■ ^ ■ ■ T H J l^i Hil^kJiZ-l LUlU-VUllim ^ J WA 11 J V J H1 H ■ ■ ^ ■ ■ T H J M.JL H J V V_| J Wl V*-JL JL V*V/ JL JLJL V^JL ^

so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni talaffuzga ko'ra amaliy farqlash

bm j

ko'nikmalariga ega bo'ladilar.Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o'zlashtiradilar, ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga bo'lishni, so'zdagi tovushlami izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1 sinf

J»

! \m-

o'quvchilarida so'zni to'g'ri talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko'nikm asini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga ta 'siri kabi ayrim elem entar bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi I sinfda fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar.Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.24

Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish

Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta 'rif

m?

berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to'g'ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so'zdagi tovushlarning talaffuzi hamda so'zning leksik ma'nosi so'zdagi tovushlarning tarkibiga bog'liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ola, kul, gul, qora, qarakabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar har xil lug'aviy ma'noni ifodakyd,25

Ma'lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi:

1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og'iz bo'shlig'idan erkin ravishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi);

2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh

m

tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba'zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi);

3) bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh

J "1 > ^^ "1 >

tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi). --

24 B. Ma'qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchunsinfdan tashqari o'qish kitobi). — T.: „O'qituvchi", I999.

25 A. G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. - T, „O'qituvchi", 1992.

• J^W

ы )>

PV

>>

#<b>

Ы J> 1

I ]>■ y.

и>

>3» hp

ЩУ

1

I

Ы>

! >5>

Ы )>

• >4>

Ы >

m

ш>

0>У

Ы j>

Ы >

i >j>

+H >

л w> -

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a'zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlar o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlari puxta o'zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o'quvchilaming aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o'rganadilar.

Foydalangan adabiyotlar:

1. A. Zunnunov va boshq. Adabiyot o'qitish metodikasi. — Т, O'qituvchi41, 1992.

2. A. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi va imlosi. —Т.: 2003.

3. A. G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. - T,O'qituvchi", 1992.

4. B. Ma'qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchunsinfdan tashqari o'qish kitobi). — Т.: „O'qituvchi", 1999.

5. B. Ma'qulova, S. Sa'diyeva. Sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlaii (1-sinf o'qituvchilari uchun metodik qo'llanma). — Т, 0 'qituvchi",1997.

q >3*

ЩУ>

Ш

»

Ыщ

* I |>

m >

q

^H > Ы:> m>

и*-

q >;*

Ш >

]>ji ы*

-^fV-liT f---^SfV-^ï f.—

56

q

wi > Ш >

m >

i> * q

Ц >p

q > >

q щъ q >3*

*4>