7FIZIKA VA ASTRANOMIYA FANLARINING ILMIY USLUBIY JIHATLARI
VA FANLAR ARO ALOQADORLIGI
Zuxra Nuriddin qizi Mamatova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Fizika va Astranomiya yo'nalishi 4-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada ilmiy-uslubiy ishlarni fizika va astronomiya asosida tashkil etishga va fanlar aro aloqadorligiga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: Fizika va astranomiya,tadqiqot va izlanish,zamonaviy pedagogik usullar
ABSTRACT
This article is devoted to the organization of scientific and methodological work based on physics and astronomy and the relationship between the sciences.
Keywords: Physics and Astronomy, Research and research,modern pedagogical methods
Hayotimizning barcha sohalari kabi ta'lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo'lib qolmoqda. Innovatsion ta'lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to'liq mosligini ta'minlash yoshlarimizni bugungi tez o'zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta'lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko'zda tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta'lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg'or, ilmiy- uslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta'minlash lozim. Yosh avlodga ta'lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta'lim -tarbiya olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma'naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko'tarishga qodir bo'ladi. Har tomonlama yetuk, barkamol yoshlarni yetishtirish uchun albatta malakali, o'z mutaxassisligini chuqur egallagan o'qituvchilar zarur. Shuning uchun hozirgi kunda o'qituvchilar oldiga juda ko'p vazifalar qo'yilmoqda. SHu bilan birga talabalar ham. Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod ta'lim-tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Ta'lim-tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanish yo'nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O'zbekiston
575
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
CMrcMqdavjat^
Respublikasida tashkil etilayotgan ta'lim-tarbiyaning asosiy maqsadi komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Aynan umumta'lim maktablarida fizika va astronomiya fanlarini yanada mukammalroq qilib o'rgatish har bitta mavzuni o'sha mavzuga mos bo'lgan demonstratsion tajribalar hamda asbob -uskunalardan foydalanib o'qitish, fizikani biz yashab turgan atrof olamga va ona tabiatga bog'lagan holda tushuntirish o'quvchilarga fizika va astronomiya fanlarini juda ham oson tushunishga qulay qilib o'rgatish hamda bu jarayonlarda innovatsion usullardan, texnik vositalardan keng qamrovda foydalanish maqsadga muvofiqdir.[1]
Zamonaviy oliy ta'limning asosiy maqsadi - shaxsning ozini ozi rivojlantirish, oz taqdirini ozi belgilash, ozini ozi anglashini ta'minlashdir. Umuman oliy ta'lim, xususan, fizika va asnomiya fanini o qitish oldida turgan muhim vazifa - ta'lim maqsadlari, mazmuni va usullarini bozor iqtisodiyoti talablari hamda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar dinamikasiga moslashtirish zaruratidir. Bu boradagi ustuvor vazifa stajyorda zamonaviy dunyoda talab qilinadigan sifatlarni shakllantirishdan iborat: ijtimoiy va kasbiy harakatchanlik, uzluksiz ta'lim va oz-ozini o'rganish qobiliyati va tayyorligi, jamoada ishlash qobiliyati.Tabiiy fanlaming ichida fizika va astronomiya alohida o rin egallagani uchun, uni barcha tabiiy fanlaming poydevorini tashkil qiladi deb aytiladi. Chunki, fizika barcha tabiiy fanlaming yutuqlariga o'zining munosib hissasini qo'shgan va qo'shib kelmoqda. • Bunga misol qilib, fizikaviy kimyo, kimyoviy fizika, biofizika, astrofizika, geofizika va boshqa fanlami ko rsatish mumkin. Sir emas, hozirgi kunda tibbiyotda ham fizika va astronomiyaning o'mi beqiyosdir, chunki uning hissasi dastlab rentgen nurlaridan boshlangan bolsa, hozirgi kunda ultratovush va lazerlaming qollanilishi, kompyuterli tomograflar orqali davom etmoqda. Qolaversa, insoniyatni energetik inqirozdan qutqarishda ham, fizika atom va yadro energiyalaridan foydalanish orqali o zining munosib hissasini qo'shmoqda va qoshadi.Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, uzluksiz ta'lim tizimida fizika va astronomiya o 'qitishni zamonaviy talablar darajasida amalga oshirish, fizika va astronomiya o'qitlsh metodikasining dolzarb ilmiy-metodik muammolaridan ekaniigini sezish qiyin emas. Respublikada qabul qilingan «Ta'lim to 'g'risidagi» qonun va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» talablarida ham o 'qitishning turli bosqichlarida fizika o'qitishga va uning sifatini oshirishga e 'tiborni kuchaytirish va yosh avlodni uning mazmuni va yutuqlari bilan tanishtirib borish zarurligi ta'kidlangan. Albatta, bulaming barchasini amalga oshirishda fizika o 'qituvchisi asosiy orin egallaydi. Shundan kelib chiqib, mazkur oquv qollanmada oliy maktablarda bo lg usi fizika va astronomiya o qituvchilarini tayyorlashda fizika va astronomiya o'qitish qanday amalga oshirilishi kerakligi bayon qilingan. Chunki, «olamning zamonaviy tabiiy-ilmiy manzarasi» bo'lg'usi fizika o 'qituvchilarida qanday darajada shakllangan bo'lsa, u shunday darajada kelajak avlodga o'tadi, buni amalga
576
oshirish esa juda mas'uliyatli vazifadir. Bu vazifani yetarli darajada amalga oshirish uchun, fizika o 'qituvchisi chuqur bilimga, uni oqitishning malaka va konikmalarini egallagan, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan xabardor bo'lishi va ulami ozining amaliy faoliyatida qollay bilishi zarur[2]
Fizika va astronomiya eng kichik zarralardan tortib eng katta samoviy jismlargacha bo'lgan koinotning asosiy qonunlarini o'rganadigan bir-biri bilan chambarchas bog'liq sohalardir. Fizika va astronomiyani o'rgatishda e'tiborga olish kerak bo'lgan asosiy fikrlar:
1. Fizika: Fizika materiya, energiya, harakat va ular orasidagi o'zaro ta'sirlarni o'rganadigan fan sohasidir. U turli kichik sohalarni, jumladan mexanika, elektromagnetizm, termodinamika, kvant mexanikasi va nisbiylikni o'z ichiga oladi. Fizika jismoniy dunyoning xatti-harakatlarini boshqaradigan asosiy tamoyillarni tushunishga intiladi.
2. Astronomiya: Astronomiya — yulduzlar, sayyoralar, galaktikalar va boshqa astronomik hodisalar kabi osmon jismlarini o'rganishga qaratilgan fan sohasi. Astronomlar ushbu ob'ektlarning xususiyatlarini, kelib chiqishi va evolyutsiyasini tushunish uchun ularni kuzatish va tahlil qilish uchun teleskoplar va boshqa asboblardan foydalanadilar. Astronomiya, shuningdek, butun koinotning tuzilishi va dinamikasini o'rganishni o'z ichiga oladi.
3. Fizika va astronomiya o'rtasidagi aloqa: Fizika ko'plab astronomik hodisalarni asoslovchi nazariy asos va tamoyillarni beradi. Masalan, fizika tomonidan tasvirlangan tortishish va harakat qonunlari sayyoralarning yulduzlar atrofidagi orbitalarini tushunish uchun juda muhimdir. Fizika, shuningdek, astronomlarga kuzatuv ma'lumotlarini sharhlashda va samoviy jismlarning xatti-harakatlari haqida bashorat qilishda yordam beradi.
Ilmiy usul bu ilmiy izlanish jarayonini boshqaradigan va tadqiqotning qat'iy va tizimli ravishda olib borilishini ta'minlaydigan fundamental asosdir. Ilmiy metodologiyaning ba'zi asosiy tarkibiy qismlari:
1.Kuzatish. Ilmiy tadqiqot odatda kuzatishdan boshlanadi, unda olimlar diqqat bilan kuzatadi va ma'lum bir hodisa yoki muammo haqida ma'lumot to'playdi. Ushbu kuzatishlar tajriba orqali tekshirilishi mumkin bo'lgan savollar yoki farazlarga olib kelishi mumkin.
2.Gipoteza. Gipoteza - bu kuzatishlar va mavjud bilimlarga asoslangan hodisani tushuntirish. Taxmin tekshirilishi va soxtalashtirilishi kerak, ya'ni uning noto'g'riligini tajriba yoki kuzatish orqali isbotlash mumkin. Olimlar tajriba natijalarini bashorat qilish uchun taxminlardan foydalanadilar.
3.Tajriba - bu shartlarni o'zgartirish va natijalarni o'lchash orqali taxminlarni sinab ko'rish usuli. Olimlar kuzatilgan ta'sirlar boshqa holatlarga emas, balki
577
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^avlat^edagogikiiniVlililiB
o'zgartirilayotgan omillarga bog'liqligiga ishonch hosil qilish uchun tajriba jarayonini qat'iy nazorat qiladi. Tajribalar ma'lumot to'plash va taxminlarga qarshi yoki ularga qarshi ishonchli dalillar to'plashga yordam beradi.
4. Ma'lumotlar to'plami. Ilmiy tadqiqotlarda olimlar kuzatishlar, o'lchovlar va boshqa usullar orqali ma'lumot to'playdi. Xulosalarning ilmiy asosliligini ta'minlash uchun olingan ma'lumotlar aniq, ishonchli va takrorlanishi mumkin bo'lishi kerak. Olimlar ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish uchun turli xil vositalar va usullardan, jumladan statistik tahlil va modellashtirishdan foydalanadilar.
5.Tadqiqot va izohlash. Ma'lumot to'plagandan so'ng, tadqiqotchilar naqshlarni, tendentsiyalarni va munosabatlarni aniqlash uchun uni tahlil qiladilar. Statistik tahlildan foydalanib, olimlar o'z xulosalarining ahamiyatini aniqlashlari va aniq faktlar asosida xulosalar chiqarishlari mumkin. Interpretatsiya tadqiqot savoli yoki gipoteza doirasidagi ma'lumotlarning ma'nosini aniqlashtirishni o'z ichiga oladi.[3]
Tadqiqotga tizimli va qat'iy yondashuvga rioya qilish orqali olimlar yangi bilimlarni yaratishi, nazariyalarni sinab ko'rishlari va tabiiy dunyo haqidagi tushunchamizni rivojlantirishlari mumkin. Ilmiy metodologiya ishonchli ilmiy bilimlar to'plamini yaratish uchun zarur bo'lgan tadqiqot o'tkazish uchun tizimli asosni ta'minlaydi.Zamonaviy pedagogik usullar o'zgaruvchan ta'lim landshaftiga moslashish va 21-asrda talabalarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun rivojlandi. Zamonaviy pedagogik usullarning bir nechta asosiy xususiyatlari:
1.Talabaga yo'naltirilgan ta'lim:
- talabalarning ehtiyojlari, qiziqishlari va individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda.
- o'quvchilarni o'quv jarayonida faol ishtirok etishga undaydi.
2.Kollektiv trening:
- Asosiy e'tibor jamoaviy ish, muhokama va qo'shma loyihalarga qaratilgan.
- o'quvchilarni tengdoshlaridan o'rganishga va umumiy maqsadga erishish uchun hamkorlik qilishga undaydi.
3.Texnologiya integratsiyasi:
- Ta'lim sifatini oshirish uchun raqamli vositalar va onlayn resurslardan foydalanish.
- Jozibador o'quv muhitini yaratish uchun texnologiyani o'qitish va baholash amaliyotiga integratsiya qilish.
4.Individual trening:
- o'qitish usullarini shaxsiylashtirish va o'quvchining individual kuchli va zaif tomonlarini moslashtirish.
- o'quvchilarga materiallarni o'z tezligida va ularning ta'lim afzalliklariga mos keladigan tarzda o'rganish imkoniyatini ta'minlash.
5. Amaliy mashg'ulotlar:
578
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiqdavlat^edagogikiiniviilllM
- amaliy mashg'ulotlar, talabalarga nazariy bilimlarni real vaziyatlarda qo'llash imkonini beradi.
- Amaliy mashg'ulotlarning standart usullari ekskursiyalar, o'quv mashg'ulotlari va loyihalar ustida ishlashdir.
6. Tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini rivojlantirish:
- tanqidiy fikrlash va murakkab muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirishga e'tibor berish.
- ongli qarorlar qabul qilish uchun talabalarni savollar berish, ma'lumotlarni tahlil qilish va baholashni rag'batlantirish.
7. Moslashuvchan o'quv muhiti:
- ijodiy fikrlash, hamkorlik va moslashuvchanlik uchun qulay muhitni shakllantirish.
- individual ish, guruh loyihalari va mustaqil ta'limni o'z ichiga olgan turli xil ta'lim usullaridan foydalanishni qo'llab-quvvatlash.
8. Madaniy ta'lim:
- Talabalarning turli madaniy kelib chiqishini tan olish va hurmat qilish.
- inklyuziv ta'lim muhitini yaratish uchun turli nuqtai nazarlar va hayotiy tajribalarni ta'lim jarayoniga integratsiyalash.
Ushbu zamonaviy pedagogikalarni o'z ishlariga kiritish orqali o'qituvchilar bugungi dinamik dunyoda talabalar uchun qiziqarli, ta'sirli va inklyuziv ta'lim tajribasini taqdim etishlari mumkin.
REFERENCES
1. M.Djorayev, B.Sattarova. Fizika va astronomiya o'qitish nazariyasi va metodikasi:2014y, Toshkent.
2.Krotov, V. M. Fizikani o'rganishda talabalarning mustaqil bilish faoliyatini tashkil etish / V. M. Krotov.- Mozyr: RIF "Oq shamol", 1999-68 p.
3.Ta'lim to'g'risida: Belarus Respublikasining 2002 yil 25 martdagi qonuni // Belarus Respublikasining normativ-huquqiy hujjatlari milliy reestri. -2002.- 2/844
4.M.Djorayev, B. Sattarova. Fizika va astronomiya o'qitisli nazariyasi va m etodikasi. -T.: «Fan va texnologiya», 2015.0352 bet.
579
