Firesetters - psychological profile Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

dr hab. Przemystaw Piotrowskia)*

aUniwersytet Jagiellonski w Krakowie / Jagiellonian University in Kraków *Autor korespondencyjny / Corresponding author: p.piotrowski@uj.edu.pl

Sprawcy podpalenia - charakterystyka psychologiczna

Firesetters - Psychological Profile

Виновники поджога - психологические характеристики

ABSTRAKT

Cel: Celem pracy jest dokonanie przeglgdu badart oraz koncepcji teoretycznych dotyczgcych zarówno psychologicznego funkcjonowania sprawców podpalert, jak i kryminologicznych aspektów przestQpstw polegajgcych na umyslnym wzniecaniu pozarów.

Metody: W pracy przeanalizowano angielskoj^zyczng oraz polskg literature na temat psychologicznego, kryminologicznego i psychiatrycznego podloza przest^pczego wywolywania pozarów.

Wyniki: Podpalenie to jedno z przestQpstw powodujgcych powazne zagrozenie porzgdku publicznego oraz niebezpieczertstwo odniesienia obrazert, utraty zycia i mienia przez jednostki. Popelnienie tego czynu nie wymaga najcz^sciej ani szczególnych umiejQtnosci, ani pomocy innych osób, a sprawcom dose latwo jest zachowae anonimowose.

W literaturze wyróznia si§ najcz^sciej kilka glównych motywów popelnienia przestQpstwa podpalenia. Sg to: zemsta, podniecenie, wandalizm, masko-wanie dowodów, odnoszenie korzysci oraz ekstremizm polityczny (terroryzm). W opracowaniu omówiono mi^dzy innymi jedng z najnowszych koncepcji wyjasniajgcych tlo przyczynowe podpalert - wielotorowg teoriQ podpalert.

Populacja sprawców podpalert jest wewnQtrznie zróznicowana. Gdyby jednak dokonae zabiegu ekstrapolacji, typowym sprawcg podpalenia okazalby si§ mlody m^zczyzna o niskim statusie spolecznym i zawodowym, notowany przez polij zmagajgcy si§ z problemami natury psychologicznej lub psychiatrycznej, których zródel mozna doszukiwae si§ w dysfunkcyjnym srodowisku wychowawczym.

Wnioski: Literatura poswi^cona psychologicznym uwarunkowaniom dokonywania podpalert nie jest zbyt bogata. Uzyskanie jednoznacznych danych jest utrudnione z kilku wzgl^dów. Przede wszystkim badacze reprezentujgcy nauki spoleczne nie sg zgodni co do terminologii dotyczgcej przest^pczego wzniecania pozarów. Ponadto niektóre projekty badawcze obejmujg stosunkowo niewielkg grup§ podpalaczy. Charakterystyka osób wzniecajgcych pozary jest tez niejednokrotnie wycinkowa w tym sensie, ze koncentruje si§ wylgcznie na wybranym aspekcie zjawiska.

Nawet jesli uznamy, ze dotychczasowy stan wiedzy na temat psychospolecznych przyczyn podpalert nie jest zadawalajgcy, dotychczas zgromadzone dane b^dzie mozna wykorzystae w procesie opracowywania metod oddzialywart prewencyjnych i terapeutycznych. Powinny one uwzgl^dniae psycho-logiczne i kryminologiczne mechanizmy lezgce u podstaw przest^pczego wzniecania pozarów oraz wewnQtrzne zróznicowanie populacji sprawców. Stowa kluczowe: podpalenie, psychologia, motywacja, przestQpca Typ artykutu: artykul przeglgdowy

PrzyjQty: 08.11.2016; Zrecenzowany: 09.02.2017; Opublikowany: 31.03.2017;

ProszQ cytowac: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 88-100, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.7;

Artykul udostQpniany na licencji CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).

ABSTRACT

Aim: To review the literature on research and theoretical concepts related to the psychological functioning of firesetters and the criminological aspects of arson (deliberate firesetting).

Methods: A thorough analysis of the English and Polish literature on the psychological, criminological and psychiatric determinants of criminal arson. Results: Arson is a crime causing threat to public order and resulting in injuries, death or property damage for individuals. It is easy to start a fire, because it does not require special skills or help from other people; it is also relatively easy for perpetrators to remain anonymous.

According to the literature on the subject, the main motives for committing arson include revenge, excitement, vandalism, crime-concealment, profit and political extremism (terrorism). The article provides an overview of the latest concepts explaining the causal background of criminal arson, including the FBI classification, the Canter and Fritzon typology, Fritzon's et al. analysis of firesetting as an "action system", Jackson's functional analysis of arson and Multi-Trajectory Theory of Adult Firesetting (M-TTAF).

The population of deliberate firesetters is not a homogenous group. However, some conclusions on the characteristics of this group can be drawn. "The typical fire-raiser" is likely to be a young, single male, usually of low social and professional status, with a police record, struggling with psychological or psychiatric problems, whose sources can be traced back to a dysfunctional family environment.

Conclusions: The literature on the psychological conditions of firesetting is still relatively scarce. Achieving a clear understanding is difficult for several reasons. First of all, there is no consensus among social scientists on the terminology used to describe criminal arson. Some research projects include a relatively small group of firesetters. The profile of offenders is often partial in the sense that it focuses only on the selected aspect of the phenomenon. Even if we assume that the current state of knowledge on the psychosocial causes of arson is not satisfactory, the collected data should be considered when designing prevention and treatment programmes. In particular, psychological correlates and criminological mechanisms underlying firesetting, along with the internal diversity of the population of offenders, should be taken into account. Keywords: arson, psychology, motivation, offender Type of article: review article

Received: 08.11.2016; Reviewed: 09.02.2017; Published: 31.03.2017;

Please cite as: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 88-100, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.7;

This is an open access article under the CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).

АННОТАЦИЯ

Цель: Целью данной работы является обзор исследований и теоретических концепций, касающихся психологических мотивов виновников поджогов, так и с криминологическими аспектами преступлений, связанных с умышленными поджогами.

Методы: В исследовании была проанализирована англоязычная и польская литература на тему психологической, криминологической и психиатрической основы уголовных преступлений, связанных с поджогами.

Результаты: Поджог является одним из преступлений, которое вызывает серьезную угрозу для общественного порядка и риска травм, потери жизни и имущества физических лиц. Совершение такого действия чаще всего, не требует ни специальных навыков, ни помощи других людей, и преступникам довольно легко остаться неизвестными.

В литературе чаще всего выделяют несколько основных мотивов для совершения преступления поджога. Это: месть, возбуждение, вандализм, маскировка доказательств, получение пользы и политический экстремизм (терроризм). В статье рассматривается, в частности, одна из новейших концепций, объясняющая предпосылки и причины совершения поджогов - многоходовая теория поджога. Популяция виновников преступления поджога внутренне разнообразна. Если, однако, провести экстраполяцию, то типичным преступником поджигателем окажется молодой человек низкого социального и профессионального статуса, состоящий на учете в полиции, который имеет психологические или психиатрические проблемы, источники которых могут прослеживаться в дисфункциональной воспитательной среде. Выводы: Список литературы о психологических детерминантах лиц, совершающих поджоги не слишком богат. Получение четких данных является трудным по нескольким причинам. В первую очередь исследователи в области социальных наук не согласны с терминологией уголовных поджогов. Кроме того, некоторые исследовательские проекты включают в себя относительно небольшие группы поджигателей. Характеристика лиц совершающих поджоги также часто фрагментарна в том смысле, что она фокусируется только на выбранном аспекте этого явления.

Даже если предположить, что нынешнее состояние знаний о психологических причинах поджога не является удовлетворительным, ранее собранные данные можно будет использовать при разработке методов проведения профилактических и терапевтических мероприятий. Они должны учитывать психологические и криминологические механизмы, лежащие в основе преступных поджогов, и внутреннюю разнородность популяции преступников.

Ключевые слова: поджог, психология, мотивация, преступник Вид статьи: обзорная статья

Принята: 08.11.2016; Рецензирована: 09.02.2017; Опубликована: 31.03.2017;

Просим ссылаться на статью следующим образом: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 88-100, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.7; Настоящая статья находится в открытом доступе и распространяется в соответствии с лицензией CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativecommons.Org/licenses/by-nc-sa/4.0/).

Wprowadzenie

Podpalenie to jedno z przestçpstw powodujqcych zagroze-nie porzqdku publicznego oraz niebezpieczenstwo utraty zycia i mienia przez jednostki. Popetnienie tego czynu nie wymaga najczçsciej ani specjalnych umiejçtnosci, ani pomocy innych osob, a sprawcom dose tatwo jest zachowae anonimowosc [1, 2]. Charakterystyczne jest to, ze wsrod sprawcow podpale-nia diagnozuje siç znaczqco wiçcej przypadkow zaburzen psy-chiatrycznych niz w tzw. normalnej populacji oraz w grupie osob skazanych za innego rodzaju przestçpstwa [3, 4, 5].

W polskim Kodeksie karnym podpalenie zostato opisane w rozdziale XX, ktory jest poswiçcony przestçpstwom przeciwko porzqdkowi powszechnemu. Artykut 163 § 1 tego kodeksu sta-nowi: „Kto sprowadza zdarzenie, ktore zagraza zyciu lub zdrowiu

wielu osob albo mieniu w wielkich rozmiarach, majqce postac [...] pozaru [...], podlega karze pozbawienia wolnosci od roku do lat 10". Paragrafy 2-4 wspomnianego artykutu precyzujq wy-miar kary w przypadku czynu nieumyslnego oraz przest?pstw, ktorych skutkiem jest smierc lub ci?zki uszczerbek na zdrowiu. Natomiast Kodeks wykroczen w art. 82 opisuje zabronione czyn -nosci, „ktore mogq spowodowac pozar, jego rozprzestrzenianie si?, utrudnienie prowadzenia dziatania ratowniczego lub ewa-kuacji", a w art. 82a odnosi si? do niedopetnienia obowiqzkow okreslonych w przepisach o ochronie przeciwpozarowej oraz Panstwowej Strazy Pozarnej.

Opracowanie agendy Swiatowej Organizacji Zdrowia pokazu-je, ze w krajach Unii Europejskiej pozary byty przyczynq 2% ura -zow zakonczonych smiercig [6]. Najnowszy Raport Centrum Sta-tystyk Pozarowych (Center of Fire Statistics - CTIF) [7] podaje,

ze w 2014 r. w Polsce odnotowano 145,237 pozarów, w których zginçto 493 osób. Wsród wszystkich zarejestrowanych zdarzen 19% to pozary budynków; 17,9% - pozary traw; 2,1% - pozary smieci (odpadów); 7% - pozary pojazdów, a 4% - pozary lasów. Zdarzenia nalezgce do kategorii „inne" stanowity 50% wszystkich zdarzen. Straty materialne zwigzane z pozarami, do których doszto w Polsce w 2009 r., oszacowano na 1.1 бб mln zt [8].

Wedtug danych Panstwowej Strazy Pozarnej (PSP) w 2014 r. zanotowano w Polsce 50 б13 umyslnych podpalen (www.kgpsp.gov.pl).

Celem artykutu jest dokonanie przeglgdu badan oraz koncepcji teoretycznych dotyczgcych zarówno psychologicznego funk-cjonowania sprawców podpalen, jak i kryminologicznych aspek-tów przestçpstw polegajgcych na umyslnym wzniecaniu pozarów.

Podpalenia - kontekst rozwojowy

O podpaleniu jako czynie zabronionym mozna mówic wtedy, gdy mamy do czynienia z zachowaniem intencjonalnym i sprawcg majgcym swiadomosc potencjalnych skutków wywotanego pozaru [9]. Badacze reprezentujgcy psychologic rozwojowg i kl i -niczng sg zgodni co do tego, ze zainteresowanie ogniem oraz eks -perymentowanie z nim pojawia siç wczesnie w rozwoju cztowieka i jest normalng cechg rozwojowg. Jessica Gaynor wyróznita trzy fazy rozwoju, w których ogien jest obiektem istotnym dla dziecka: zainteresowanie ogniem, zabawy z ogniem i wzniecanie pozarów [10]. Zainteresowanie, a nawet fascynacjç, ogniem mozna obser-wowac juz u niektórych dzieci przed ukonczeniem trzeciego roku zycia. U dzieci w wieku przedszkolnym, które intensywnie poznajg swiat, zainteresowanie ogniem jest juz powszechne. Ciekawosc jest wzmagana przez to, ze ogien jest tajemniczy i pojawia siç w otoczeniu dziecka w wielu, nie zawsze zagrazajgcych, kontek-stach. Co prawda, wiçkszosc dorostych przekazuje komunikaty nakazujgce ostroznosc w postçpowaniu z ogniem, równoczesnie jednak niektórzy rodzice palg papierosy, a ptomienie ogniska lub ogien towarzyszgcy fajerwerkom bywajg czçscig rodzinnych uro-czystosci. Faza zabaw z ogniem przypada u wiçkszosci dzieci na okres od pigtego do dziewigtego roku zycia. Eksperymentowanie dotyczy gtównie sposobów wzniecania ognia i obserwacji spek-takularnych efektów jego dziatania. Zagrozenia dla zdrowia i zycia dzieci zwigzane z niekontrolowanym uzywaniem ognia jest wtedy szczególnie duze [11], gtównie ze wzglçdu na stosunkowo niewielkie mozliwosci przewidywania rozwoju wypadków [12]. Zainteresowanie ogniem i wzniecaniem pozarów zanika u znacznej wiçkszosci dzieci w wieku lat dziesiçciu i starszych. Nastolatki, u których tego rodzaju sktonnosci siç utrzymujg, najczçsciej wzniecajg pozary motywowane chçcig niszczenia, dostarczenia sobie rozrywki lub dgzenia do zwrócenia uwagi na siebie i swoje problemy [13]. Wyniki badan wskazujg, ze mtodzi ludzie powo-dujgcy pozary, których przyczyny nie sg zwigzane z rozwojowy-mi fazami zainteresowania ogniem i zabaw z ogniem (a wiçc po ukonczeniu dziesigtego roku zycia), tworzg dosc specyficzng grupç. Charakteryzujg ich miçdzy innymi:

- konflikty z najblizszymi i niekorzystne relacje rodzinne [14, 15];

- bycie ofiarg przemocy domowej [1б];

- zaburzenia dotyczgce kontroli zachowania (conduct problems) oraz objawy zespotu nadpobudliwosci psychoru-chowej z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder - ADHD) [17, 18];

- popetnianie w przesztosci czynów zabronionych, innych niz podpalenia [19, 20];

- deficyty w zakresie kompetencji spotecznych (w tym m.in. w zakresie asertywnosci) [21];

- przejawianie agresji w stosunku do innych dzieci oraz do zwierzgt [22].

Warto wspomniec o jednym z szeroko zakrojonych badan longitudinalnych dotyczgcym nieletnich podpalaczy, które zosta-to przeprowadzone w Nowej Zelandii. Dane na temat 182 sprawców podpalen zebrano w ramach Fire Awareness and Intervention Program (FAIP) [23]. W badanej próbie 91,2% stanowili chtopcy. W przypadku 79,7% badanych do pierwszego incydentu podpale -nia doszto pomiçdzy szóstym a czternastym rokiem zycia, przy czym 89,б% spowodowanych pozarów zakwalifikowano jako wy-wotane intencjonalnie. Sprawcy zgtaszali najczçsciej trzy mo-tywy wzniecania pozarów: eksperymentowanie z ogniem, znu-dzenie i efekt presji rówiesniczej. U 11% sprawców rozpoznano objawy ADHD, 23,1% sprawców doswiadczato przemocy, a б4,3% nie byto wychowywanych przez oboje rodziców, przy czym 1/3 badanych doswiadczata stresu zwigzanego z sytuacjg rodzin-ng. Po 10 latach losy nieletnich sprawców przeanalizowano pod kgtem recydywy i przejawiania zachowan antyspotecznych lub przestçpczych. Okazato siç, ze chociaz ponownych podpalen dopuscito siç zaledwie 2,2% badanej populacji, to az 59,3% badanych weszto w konflikt z prawem - 15% sprawców popetniato przestçpstwa kilkukrotnie, przy czym 12,б% nieletnich podpalaczy, zarejestrowanych w bazie danych FAIP, w ciggu kolejnych 10 lat zostato skazanych na karç pozbawienia wolnosci. Analiza statystyczna przeprowadzona przez autorów wykazata, ze praw-dopodobienstwo dokonywania przestçpstw po 10 latach byto wiçksze, gdy dziecko byto ofiarg przemocy oraz gdy stwierdza-no, ze dopuszczato siç ono wczesniejszych niz zarejestrowane niewykrytych podpalen. Analiza pokazata równiez, ze ochronç przed recydywg zapewniato wychowywanie siç w petnej rodzinie.

Motywacja sprawców podpaleñ

Wyróznia siç najczçsciej kilka gtównych motywów popet-nienia przestçpstwa podpalenia. Przyktadowo wedtug klasyfi-kacji przestçpstw zawartej w podrçczniku Federalnego Biura Sledczego (The Federal Bureau of Investigation - FBI) [24] sg to: zemsta, podniecenie, wandalizm, maskowanie dowodów, odnoszenie korzysci oraz ekstremizm polityczny (terroryzm).

Przypadki, w których sprawca powoduje pozar, aby zemscic siç za doznang (rzeczywistg lub wyimaginowang) krzywdç sta -nowig 41% podpalen1 [25]. Przestçpca nie tylko zna ofiarç(-y),

Nalezy pamiçtac, ze procentowy rozktad podpalen ze wzglçdu na typ motywacji sprawcy jest jedynie wartoscig szacunkowg. Oprocz danych opublikowanych przez ekspertow FBI w literaturze przedmiotu wystçpuje kilka innych oszacowan (ich zestawienie mozna znalezc np. w: Canter D.V., Almond L., A Strategy for Arson, Centre of Investigative Psychology Project report, Liverpool: University, 2007, 17).

lecz takze cz?sto pozostaje z niq w dtugotrwatym konflikcie. Obiektem ataku moze byc jednostka i jej bliscy, ale mogq tez nim byc cenne obiekty: dom, samochod lub firma prowadzona przez ofiar?. Wydaje si? tez, ze mamy do czynienia z roznica-mi w sposobie dziatania sprawcow i sprawczyn podpalen mo-tywowanych zemstq. Wsrod badanych przez Koenraadta [26] przest?pcow, ktorzy dopuscili si? podpalenia, kobiety stanowity zaledwie 11%, przy czym wi?kszosc z nich byta motywowana wtasnie ch?ciq dokonania zemsty. W przypadku kobiet popet-nione przez nie przest?pstwo powodowato stosunkowo mniej-sze straty, pozar miat mniejszy zasi?g, a sprawczynie uzywaty zwykle mniejszej ilosci materiatow zapalajqcych i przyspie-szajqcych rozprzestrzenianie si? ognia niz m?zczyzni. Z kolei m?zczyzni byli bardziej mobilni w dziataniu. Jesli chodzi o pod -toze psychologiczne, Koenraadt wskazuje, ze przest?pczynie cz?sto miaty zaburzenia osobowosci oraz niski poziom samo-oceny. Motywowanych zemstq przest?pcow charakteryzowaty zas m.in. stabe osiqgni?cia szkolne oraz problemy w relacjach z autorytetami.

Wedtug ekspertow FBI okoto 30% podpalen jest zwiqzanych z tym, ze wywotywanie pozarow powoduje specyficzny stan eks -cytacji u sprawcow. Scena tego rodzaju przest?pstwa jest wy-jqtkowo spektakularna. Zwazywszy na to, ze pozary wybucha-jq zwykle w przestrzeni publicznej, sprawca moze obserwowac niszczycielskie dziatanie ognia; przebieg nasyconej gtosnymi dzwi?kami i intensywnymi kolorami dynamicznie rozwijajqcej si? akcji gasniczej; emocjonalne reakcje innych widzow oraz zachowanie strazakow, niejednokrotnie ryzykujqcych swoje zdrowie lub zycie. Jesli chodzi o rol? pobudzenia seksualnego w genezie podpalen, badania dotyczqce tej kwestii nie pozwolity na sformutowanie jednoznacznych wnioskow. Kotsis i Cooksey wsrod czynnikow motywujqcych podpalaczy wymieniajq skton-nosci fetyszystyczne [27]. W projekcie badawczym Quinseya i wsp. [28] uczestniczyto 26 m?zczyzn - sprawcow podpalen. Pomiar poziomu podniecenia seksualnego w odpowiedzi na opisy zdarzen zawierajqcych tresci seksualne w kontekscie wy-wotywania pozaru wskazat, ze nie ma istotnych statystycznie roznic mi?dzy przest?pcami i grupq kontrolnq. Te same dane przeanalizowano ponownie po kilku latach. Tym razem konkluzja zespotu badawczego brzmiata, ze „znaczqca mniejszosc podpa -laczy wykazuje wyzszy poziom podniecenia seksualnego w odpowiedzi na tematy zwiqzane z podpaleniami niz cztonkowie grupy kontrolnej" [29]. Z kolei w literaturze dotyczqcej populacji kobiet - sprawczyn podpalen nie uznaje si? czynnika podniecenia seksualnego za istotny dla wyjasnienia tta motywacyjnego [30, 31]. Wedtug Sakheima i Osborna [32] jesli chodzi o nielet-nich, wielokrotni sprawcy podpalen wykazujq znaczqco wi?cej dysfunkcji i problemow na tle seksualnym niz ich rowiesnicy.

Wandalizm, rozumiany jako rozmyslne niszczenie lub uszko-dzenie czyjejs wtasnosci, jest w naszym kraju traktowany - w zaleznosci od wartosci zniszczonego mienia - jako wykro-czenie (art. 124 Kodeksu wykroczen) lub przest?pstwo (art. 288 Kodeksu karnego). Akty wandalizmu stanowiq wedtug Dougla-sa i wsp. 7% podpalen [33]. Ich sprawcami sq najcz?sciej nie-letni. W literaturze przedmiotu przewaza poglqd, zgodnie z kto -rym tego rodzaju czyny sq motywowane ch?ciq prowokowania lub/i przyciqgni?cia uwagi dorostych, ktorzy nie zaspokajajq

potrzeb swoich dzieci [34, 35]. Wedtug Kubackiej-Jasieckiej [36, 37] zachowania agresywne mtodych ludzi mozna traktowac jako prób? radzenia sobie z zagrozeniem bezpieczenstwa „Ja". Przy-ktadowo jesli nieletni znajduje si? w szczególnie niekorzystnej, kryzysowej sytuacji rodzinnej, podpalenie moze byc swoistym wotaniem o pomoc. Autorka nazywa ten sposób radzenia sobie z nasilonym l?kiem mianem mechanizmu odwotawczego l?kowo-depresyjnego. W przypadku niekorzystnego przebiegu socjalizacji brak zaspokojenia potrzeby bezpieczenstwa moze byc kompensowany przez akty zachowan agresywnych - np. podpalen. Budowanie relacji z innymi ludzmi opartych na zasa-dach szacunku i bliskosci bywa w tym przypadku zast?powane przez dqzenie do dominacji i kontroli nad otoczeniem. Kubac-ka-Jasiecka przekonuje, ze zachowania antyspoteczne mogq stuzyc budowaniu tozsamosci na podstawie wzorców nieak-ceptowanych spotecznie (mechanizm negatywnej tozsamosci) lub potwierdzaniu mocy sprawczej jednostki zgodnie z zasadq „Niszcz?, wi?c jestem" (mechanizm potwierdzania tozsamosci).

Nieletnich wandali - podpalaczy charakteryzuje nasilona sktonnosc do zachowan antyspotecznych. Sq oni notowa-ni przez policj? za popetnianie róznych przest?pstw, nie tylko przeciwko mieniu. W tym miejscu warto wspomniec o podpa-leniach, które bywajq rezultatem czynów chuliganskich, cz?sto na tle ideologicznym. Historia tego typu ekscesów na ziemiach polskich jest dtuga - si?ga 1931 r., w którym podpalono trybuny stadionu pitkarskiego klubu Czarni Lwów [38]. Sprawcami byli prawdopodobnie nacjonalisci ukrainscy. Wspótczesnie takze zdarzajq si? podpalenia, których podtozem sq spory ideologicz-ne. Do ich eskalacji dochodzi cz?sto podczas imprez masowych. Przyktadem moze byc podpalenie wozu transmisyjnego jednej z telewizji podczas Marszu Niepodlegtosci zorganizowanego 11 listopada 2011 r w Warszawie przez Obóz Narodowo-Radykal -ny i Mtodziez Wszechpolskq. Jak si? okazato, sprawcy wywodzili si? ze srodowiska pseudokibiców [39]. Kilkakrotnie tez podpa-lano instalacj? Tqcza (autorstwa Julity Wójcik), która w czerw-cu 2012 r. stan?ta na placu Zbawiciela w Warszawie. Przyczynq podpalen byto potraktowanie t?czy jako symbolu ruchu na rzecz równouprawnienia mniejszosci seksualnych.

Okoto 10% sprawców podpalen jest motywowanych ch?ciq zatarcia sladów wczesniej popetnionego przest?pstwa [40]. Moze to dotyczyc zarówno najpowazniejszych czynów, (np. morderstwa), jak i przest?pstw mniejszej wagi (kradziez, wta-manie, naduzycia finansowe). Podpalenie traktuje si? wtedy jako tzw. wtórnq dziatalnosc przest?pczq. Jej celem jest np. ukrycie tego, ze ofiara zostata zamordowana, i stworzenie wrazenia, ze przyczynq jej smierci byt nieszcz?sliwy wypadek. Przest?pcy moze tez chodzic o uniemozliwienie identyfikacji osoby po-szkodowanej lub zatarcie istotnych dowodów, które mogtyby doprowadzic do wykrycia czynu. Sprawca cz?sto uzywa wtedy znacznych ilosci substancji przyspieszajqcych spalanie i rozprzestrzenianie si? pozaru [41].

O korzysciach, które przest?pcy mogq czerpac z podpalenia, mozna mówic w róznych kontekstach. W przypadku ciq-gtej, zorganizowanej dziatalnosci kryminalnej, podpalenie moze byc srodkiem wykorzystywanym w porachunkach przest?p-czych lub miec na celu wymuszenie haraczu [42]. Spowodowa -nie pozaru moze byc tez niedozwolonym srodkiem rywalizacji

biznesowej - stuzyc ostabieniu lub wyeliminowaniu konkurencji [43]. Stosunkowo czçsto motywem podpalenia jest chçc uzy-skania nienaleznego odszkodowania za ubezpieczone mienie (dom, budynek firmy, jacht, samochod itp.). Proceder ten jest niekiedy dosc skomplikowany i rozciqgniçty w czasie: przykta-dowo terminem house flipping okresla siç dziatania przedsiçbior-cow, ktorzy tanio kupujq zrujnowane nieruchomosci, nastçpnie powierzchownie je remontujq, ubezpieczajq na wysokq kwotç i podpalajq [44]. Jak podkresla Gavin, podpalenia dla zysku nie sq dokonywane pod wptywem emocji - sq zwykle dobrze za-planowane i przemyslane, a sredni wiek ich sprawcow jest wyz-szy niz wiek podpalaczy dziatajqcych z innych pobudek [45].

Podpalenie moze byc takze srodkiem wykorzystywanym w dziatalnosci terrorystycznej. Terroryzm to wedtug Bolecho -wa [46] „wywotujqca lçk metoda powtarzalnych atakow prze-mocy, motywowana politycznie, stosowana przeciwko celom niewalczqcym, gdzie, w odroznieniu od innych form przemocy politycznej, bezposredni cel ataku nie jest celem gtownym". Poniewaz terrorysci nie dysponujq sitq militarnq pozwalajq-cq na pokonanie przeciwnika politycznego i zdobycie wtadzy, wiçc starajq siç tak planowac swojq dziatalnosc, aby byta ona jak najbardziej spektakularna i miata jak najwiçkszy wptyw na swiadomosc spotecznej widowni. Podpalenie - zarowno ze wzglçdu na skalç potencjalnych zniszczen, jak i medialny charakter czynu, doskonale nadaje siç do wykorzystania jako srodek dziatan terrorystycznych. Abstrahujqc od licznych zda -rzen z odlegtej historii, mozna wskazac wspotczesne przykta -dy roznie motywowanych dziatan terrorystycznych z uzyciem podpalenia. I tak na poczqtku lat 90. XX w., gdy nasilit siç, dotyczqcy terenow granicznych, konflikt wçgiersko-rumun-ski, podpalono biuro wçgierskich linii lotniczych Malév w Bu-kareszcie [47]. Z kolei radykalne organizacje, zwane czasem ekoterrorystycznymi (m.in. Earth First! oraz Animal Liberation Front), dokonywaty podpalen motywowanych misjq obrony praw zwierzqt [48]. Podpalenie jest tez czçsto wykorzystywa-ne w dziataniach terrorystycznych tzw. Panstwa Islamskiego. W pazdzierniku 2016 r. media donosity m.in. o podpaleniu sktadow siarki w fabryce koto Mosulu, w wyniku czego ucier-piaty setki osob.

Istotq podpalenia jest jego destruktywny charakter. Canter i Fritzon, ktorzy stworzyli odmiennq od typologii FBI klasyfika-cjç brytyjskq, zauwazajq, ze podpalenie - owszem - nalezy ro -zumiec jako akt niszczycielski, ale przede wszystkim jako proces interakcji sprawcy z otoczeniem [49]. Analiza akt 175 spraw zwiqzanych z wzniecaniem pozarow pozwolita badaczom stwo -rzyc typologiç uwzglçdniajqcq dwa wymiary:

- charakterystykç celu ataku, to znaczy tego, czy cel ata -ku jest zwiqzany z osobq (person-oriented) czy z obiek-tami materialnymi (object-oriented);

- specyfikç motywacji, to znaczy tego, czy motywacja ma charakter emocjonalny (expressive) czy instrumen-talny (instrumental).

Tak wiçc mozna mowic o czterech gtownych typach podpalen:

- motywowanych emocjonalnie (czçsto zwiqzanych z przezywaniem silnego stresu, kryzysu psychologicz-nego lub zaburzen psychicznych), ktorych celem sq

osoby bliskie sprawcy lub on sam (por. suicide by arson; [50]);

- motywowanych emocjonalnie, w trakcie ktorych de-strukcji ulegajq przedmioty majqce znaczenie dla ofia-ry (moze np. chodzic o zemstç na osobie, ktora jest zro -dtem frustracji sprawcy);

- motywowanych instrumentalnie, ktorych celem sq obiekty, np. ubezpieczona fabryka lub mieszkanie, a sprawca spodziewa siç uzyskac korzysc materialnq;

- motywowanych instrumentalnie, nastawionych na skrzywdzenie osoby lub osob, z ktorymi sprawca wcho -dzi w interakcje, przy czym czyny te majq charakter roz-myslny i zaplanowany (np. zemsta na bytym szefie).

Zespot psychologow sledczych pod kierunkiem Davida Can -tera rozwinqt opisanq wyzej klasyfikacjç, wykorzystujqc koncep-cjç systemu dziatania (actionsystem) stworzonq przez Parsonsa i Shilsa [51]. Zgodnie z przywotanq koncepcjq dla wszystkich zywych systemow charakterystyczne sq nastçpujqce cechy:

- umozliwiajqca przetrwanie interakcja ze srodowiskiem;

- struktura tworzona przez jednostki i relacje miçdzy tymi jednostkami oraz

- stabilnosc elementow uktadu i tqczqcych je relacji w czasie.

Wedtug Shye [52] kazde zdarzenie, w ktorym uczestniczy taki system, ma swoje zrodto (zlokalizowane wewnqtrz lub na zewnqtrz systemu) oraz miejsce realizacji (actualisation; rowniez wewnçtrzne lub zewnçtrzne). Zdarzenia mogq wiçc przebiegac wedtug jednego z czterech schematow. Sq nimi:

- tryb ekspresywny (expressive mode): przyczyny lezq we -wnqtrz systemu, ale realizacja odbywa siç na zewnqtrz;

- tryb adaptacyjny (adaptive mode): zdarzenie ma ze-wnçtrzne zrodta i realizuje siç na zewnqtrz systemu;

- tryb integracyjny (integrative mode): zarowno przyczyny, jak i urzeczywistnienie dziatania odbywajq siç we-wnqtrz systemu;

- tryb zachowawczy (conservative mode): zrodta zdarzenia sq zewnçtrzne w stosunku do systemu, ale dziatanie odbywa siç wewnqtrz [53].

Fritzon, Canter i Wilton [54] na podstawie koncepcji systemu dziatania przeprowadzili analizç 230 przypadkow, w ktorych doszto do pozaru. Uzywajqc metodologii SSA (Smallest Space Analysis) wyodrçbnili cztery grupy sprawcow charak-teryzowane jako:

- przestçpcy - osoby dziatajqce w trybie adaptacyjnym, notowane wczesniej w zwiqzku z przypadkami tama-nia prawa, doswiadczajqce problemow w srodowisku rodzinnym i szkolnym;

- osoby wielokrotnie wzniecajqce pozary (podpalacze recydywisci) - jednostki dziatajqce w trybie ekspre-sywnym, w przypadku ktorych podpalenie jest jednym ze sposobow postçpowania w swiecie spotecznym (od-grywa istotnq rolç w ich relacjach z innymi). Zarowno podktadanie ognia, jak i wszczynanie fatszywych alar-mow jest w tym przypadku ucieczkq od rutynowych, codziennych czynnosci i manifestacjq wewnçtrznych problemow psychologicznych;

- osoby chore psychicznie - jednostki funkcjonujgce w trybie integracyjnym (pozar jest przez nie wzniecany na podtozu zaburzen psychiatrycznych, których elemen -tem sg autodestruktywne przekonania i emocje oraz sktonnosci samobójcze);

- osoby, których problemem jest rozpad zwigzku (jednostki takie dziatajg w trybie zachowawczym, a wznie-cony pozar ma dotkngc osobç, która byta dla nich wazna i - w ich mniemaniu - przyczynita siç do zakonczenia bliskiej relacji).

Wzniecanie pozarów jest zachowaniem, które byto analizo-wane w kontekscie wielu wspótczesnych teorii z obszaru nauk spotecznych - gtównie psychologii i socjologii zachowan dewia -cyjnych. Putnam i Kirkpatrick [55], wskazujgc na najistotniejsze z nich, wymieniajg w odniesieniu do nieletnich podpalaczy m.in.:

- teoriç aktywnosci rutynowych, która akcentuje, ze klu-czowa dla zaistnienia przestçpstwa jest okazja (sprawcy podpalen majg w zasadzie nieograniczone mozliwosci wzniecania pozarów i wykorzystania ich jako narzçdzia lub broni, np. do zastraszenia ofiary albo w porachun-kach z innymi przestçpcami) [5б];

- teoriç uczenia siç spotecznego, zgodnie z którg podpalenia sg zachowaniami wyuczonymi przez kontakty z istotnymi osobami w otoczeniu sprawcy (cztonkowie rodziny, rówiesnicy i znajomi, swiadomie lub nieswiado-mie ksztattujg niewtasciwe nawyki w zakresie obcho-dzenia siç z ogniem [57], które mogg byc bezposrednio wzmacniane przez intensywnosc i nadzwyczajny charakter bodzców dziatajgcych na zmysty podczas pozaru oraz mozliwosc obserwowania ekscytujgcej akcji ratowniczej);

- teoriç traumy, wedtug której wzniecanie pozarów mozna traktowac jako manifestacjç emocjonalnych urazów podpalacza z okresu dziecinstwa [58];

- teoriç akcentujgcg rolç stresu psychologicznego w gene -zie podpalen (wzniecanie pozarów moze stuzyc uwolnie-niu nagromadzonego napiçcia lub byc wyrazem poszuki-wania mocnych wrazen lub sytuacji ryzykownych) [59];

- teoriç skojarzenia z wtadzg (power association theory), zgodnie z którg wzniecanie pozarów jest dla niektórych mtodych ludzi jedynym sposobem wywierania wptywu na innych lub kontrolowania swojego otoczenia spo-tecznego [б0];

- teoriç akceptacji spotecznej, która podkresla, ze -szczególnie w przypadku nieletnich - kluczowy wptyw na podejmowanie decyzji ma potrzeba bycia aprobowa -nym przez grupç, a czyny chuliganskie i przestçpcze sg czçsto dokonywane pod presjg rówiesników [б1];

- teoriç reakcji spotecznej, wedtug której sprawcy decy-dujg siç na dokonanie podpalenia, gdyz przewidujg, ze czyn wywota szybkg i spektakularng reakcjç (w postaci akcji ratunkowej, policyjnego dochodzenia, relacji pra-sowych itd. [б2]).

Poza teoriami eksponujgcymi jedng, gtówng przyczynç do-konywania podpalen, warto zwrócic uwagç na koncepcje wie-loczynnikowe. Przyktadowo Jackson i wsp. [б3, б4] - w wyniku przeprowadzonej analizy funkcjonalnej - wyróznili dwie grupy

zmiennych istotnych dla zrozumienia zachowania podpalaczy: sg to czynniki poprzedzajgce oraz konsekwencje behawioralne. Do pierwszej grupy nalezg:

- niekorzystne uwarunkowania psychospoteczne (np. za-burzone relacje z rodzicami lub opiekunami),

- brak satysfakcji zyciowej i niezadowolenie z siebie,

- brak skutecznosci (rozumianej m.in. jako niski poziom kompetencji w zakresie rozwigzywania konfliktów oraz bycie odrzucanym przez innych),

- czynniki tworzgce „indywidualng historiç doswiadczen z ogniem" (np. skojarzony z pozytywnymi emocjami pozar obserwowany w dziecinstwie) oraz

- czynniki spustowe (emocje lub wydarzenia bçdgce im-pulsem bezposrednio poprzedzajgcym dokonanie podpalenia).

Z kolei konsekwencje behawioralne mogg zarówno przy-spieszac realizacjç planów zwigzanych z wzniecaniem pozarów, jak i wzmacniac nawyk podpalania. Nagrody uzyskiwane przez sprawców to m.in.: przyciggniçcie uwagi rodziców, podziw rówiesników lub poczucie kontroli nad otoczeniem.

Jedna z najnowszych, wieloczynnikowych koncepcji wyja-sniajgcych tto przyczynowe podpalen zostata okreslona przez jej autorów mianem wielotorowej teorii podpalen (Multi-Trajectory Theory of Adult Firesetting - M-TTAF). Teoria stworzona przez Theresç Gannon i wsp. dotyczy dorostych sprawców podpalen [б5]. Jest próbg integracji dotychczasowych koncepcji teoretycznych, doswiadczen klinicznych autorów i wy-ników badan empirycznych w celu catosciowego, wieloptasz-czyznowego ujçcia problematyki przestçpczego wzniecania pozarów. M-TTAF oferuje dwa poziomy wyjasnien. Pierwszy to charakterystyka kilku istotnych grup czynników, które wcho-dzgc ze sobg w interakcje, tworzg tto przyczynowe podpalen. Drugi poziom to opis piçciu gtównych wzorców dziatania (zwanych przez autorów koncepcji trajektoriami), a zarazem typów sprawców.

Czynniki, które wedtug M-TTAF sg istotne dla zrozumienia przyczyn podpalen, to:

- kontekst rozwojowy,

- podatnosc psychologiczna,

- czynniki proksymalne (spustowe, moderujgce, w zna-czgcy sposób podnoszgce ryzyko podpalenia) oraz

- czynniki podtrzymujgce sktonnosc do wzniecania pozarów lub sprzyjajgce zaprzestaniu dokonywania podpalen.

Jesli chodzi o kontekst rozwojowy, autorzy M-TTAF wskazu-jg, ze wptyw na wzniecanie pozarów w przysztosci moze miec srodowisko wychowawcze, w którym dziecko nie ma zaspoka-janych potrzeb lub jest narazone na traumatyczne przezycia. Efektem tego moze byc brak poczucia bezpieczenstwa, niskie poczucie wtasnej wartosci oraz problemy w sferze regulacji za -chowania. Srodowisko rodzinne to równiez otoczenie, w którym najwczesniej zachodzi proces spotecznego uczenia siç. Jego wynikiem jest nabywanie skryptów poznawczych, przekazy-wanie wartosci, modelowanie stylu radzenia sobie ze stresem i - szerzej - ksztattowanie siç tozsamosci. Srodowisko najbliz-szych dziecku osób wptywa tez na interpretacjç róznych sytuacji spotecznych, w tym definiuje zalecane i dopuszczalne sposoby

postçpowania z ogniem, a czasem legitymizuje takie, ktore majq charakter przestçpczy (np. podpalenie motywowane zemstq). Majqce patologiczny charakter wykorzystywanie ognia do in-formowania o swoich potrzebach ma takze w niektorych przy-padkach przyczyny neurobiologiczne lub temperamentalne [66].

Czynniki zwiqzane z podatnosciq psychologicznq sprawcow mogq miec - wedtug autorow M-TTAF - roznorodny charakter. Do czynnikow tych nalezq: niewtasciwe (patologiczne) zainteresowanie ogniem, nieprawidtowo uksztattowane skryp-ty poznawcze dotyczqce tej sfery zycia, postawy wspierajqce destruktywne uzywanie ognia, zaburzenia samoregulacji emo-cjonalnej i problemy w sferze komunikacji interpersonalnej.

Patologiczne zainteresowanie ogniem jest wskazywane w literaturze przedmiotu jako jeden z waznych czynnikow ryzyka popetnienia przestçpstw polegajqcych na wzniecaniu pozarow [67]. Jest ono takze jednym z objawow osiowych piromanii wedtug klasyfikacji DSM-IV-TR [68]. Oczywiscie, nie wszystkie osoby, u ktorych obserwuje siç tego rodzaju fascynaj to piromani; aby postawic diagnozç, nalezy stwierdzic rowniez wystçpowa-nie innych objawow. Jak wspomniano wyzej, zainteresowanie ogniem jest naturalnym aspektem rozwoju matego dziecka. Zainteresowanie to jest takze uzasadnione historiq rozwoju ga-tunkowego. Mozliwosc wykorzystywania roznych wtasciwosci ognia byta dla naszych przodkow jednym z osiqgniçc istotnych dla przetrwania [69]. Ogien i sytuacja wzniecania pozarow mogq dostarczac wielu wzmocnien natury psychologicznej. Nalezq do nich miçdzy innymi wtasciwosci stymulacyjne (np. intensyw-ny, pobudzajqcy emocjonalnie kolor ptomieni lub dzwiçk syren strazackich) oraz doswiadczanie poczucia wptywu na otoczenie i kontroli nad wydarzeniami. Dla niektorych sprawcow wartosc nagradzajqcq ma zysk finansowy lub efekt sprobowania zaka-zanego owocu [70]. W przypadku nieletnich wychowujqcych siç w dysfunkcyjnym srodowisku rodzinnym wczesnie pojawiajqce siç pozytywne doswiadczenia interpersonalne mogq wiqzac siç z grupowymi zabawami polegajqcymi na wzniecaniu ognia. Gdy jednostka znajdzie siç w niekorzystnej sytuacji (odczuwa od-rzucenie, samotnosc lub nudç), moze wykorzystac podpalenie, aby przywotac pozytywne stany emocjonalne. Mechanizm ten moze w skrajnych przypadkach prowadzic do sytuacji, w ktorej dziatania destruktywne wykorzystujqce ogien stanq siç waznym elementem ksztattujqcej siç tozsamosci [71].

Terminem „skrypt" mozna okreslic nabywanq od dziecinswa wiedzç bçdqcq utrwalonym w pamiçci schematem sekwencji da -nej klasy zdarzen [72]. Skrypty stuzq za podstawç interpretowa -nia, przewidywania oraz kontrolowania dziatan w roznych sytu-acjach. Skrypt zwiqzany z ogniem (firescript) dotyczy - wedtug autorow M-TTAF - znaczenia, jakie ma dla sprawcy wzniecanie pozarow, oraz przekonan przestçpcy na temat mozliwosci wy-korzystania niszczycielskiej sity ognia. W kontekscie motywow podpalen szczegolnie istotne sq dwa rodzaje skryptow. W ramach pierwszego (aggression-fire fusion script) podpalenie jest formq agresji posredniej wobec osoby lub osob, ktore sprawca chce zastraszyc albo na ktorych chce siç zemscic. Ogien staje siç w pewnym sensie wiadomosciq, ktorq sprawca wysyta ofie-rze. Drugi rodzaj skryptu nie zawiera elementu agresywnego. Jest zwiqzany z radzeniem sobie przez sprawcç z trudnymi lub stresowymi sytuacjami (fire coping script). Wywotanie pozaru

moze stuzyc np. przyciqgni?ciu uwagi otoczenia, zapewnieniu sobie wi?kszej stymulacji lub uznania otoczenia (jak w przypadku niektórych podpalaczy - cztonków Ochotniczej Strazy Pozarnej, którzy chcq si? wykazac odwagq podczas akcji ra-towniczej [73]).

Mówiqc o postawach, mozna odwotac si? do klasycznej de -finicji, wedtug której sq one relatywnie trwatq strukturq ztozo-nq z przekonan, emocji i tendencji do zachowania w stosunku do znaczqcych dla jednostki obiektów swiata, w którym zyje [74]. Poznanie przekonan uzasadniajqcych wzniecanie pozarów moze miec duze znaczenie zarówno dla zrozumienia post?po-wania przest?pców, jak i dla skutecznosci oddziatywan terapeu -tycznych lub resocjalizacyjnych. Zupetnie inny wydzwiçk ma bowiem czyn osoby (inne jest takze post?powanie w stosunku do niej), która ma utrwalone postawy antyspoteczne i jest przekonana, ze podtozenie ognia w celu zemsty jest usprawie-dliwione doznanq wczesniej krzywdq, niz czyn osoby, która byta przekonana, ze moze kontrolowac wzniecony pozar, a ogien nie wyrzqdzi nikomu krzywdy. Badania populacji sprawców podpalen powinny tez niewqtpliwie dotyczyc ewentualnych deficytów empatii, rozumianych jako niezdolnosc zarówno do przyjmowa-nia perspektywy innych osób, jak i do wytwarzania adekwatnej reakcji emocjonalnej [75, 7б].

Poj?cie „samoregulacja" dotyczy umiej?tnosci adekwatne-go wyznaczania sobie celów dziatania, kontrolowania stanów emocjonalnych oraz takiego monitorowania wtasnych czynno-sci w zmieniajqcych si? sytuacjach, które umozliwia osiqgni?cie tych celów [77]. Przejawami zaburzen samoregulacji mogq byc np. trudnosci w zakresie kontroli negatywnych emocji - zarówno ich nadmierne ttumienie, jak i zbyt gwattowna ekspresja; sto -sowanie nieadekwatnych srodków do osiqgania celów lub dys-funkcyjny styl radzenia sobie ze stresem. Jak pokazujq badania, problemy w zakresie samoregulacji emocjonalnej sq w populacji sprawców podpalen stosunkowo cz?ste. Badacze wskazujq na impulsywnosc dziatania [78], niski poziom kompetencji w zakresie radzenia sobie ze stresem [79], sktonnosc do wybuchania gniewem [80] oraz matq odpornosc na frustracj? [81].

Problemy w sferze komunikacji z otoczeniem spotecznym to ostatni czynnik sktadajqcy si? - wedtug teorii M-TTAF - na podatnosc psychologicznq podpalaczy. Chodzi tu o komunika-cj? rozumianq zarówno jako zdolnosc do odczytywania komu-nikatów (oraz emocji) innych osób, umiej?tnosc asertywnego zachowania, jak i zdolnosc tworzenia i utrzymywania bliskich zwiqzków z innymi oraz przypisywanie tym relacjom pozytywnej wartosci. Psycholodzy rozwojowi i kliniczni wskazujq, ze zabu -rzenia tak rozumianej komunikacji interpersonalnej cz?sto majq swoje zródto we wczesnych, niekorzystnych doswiadczeniach dziecka w srodowisku rodzinnym [82, 83]. Efektem moze byc nieumiej?tnosc nawiqzywania satysfakcjonujqcych relacji spo-tecznych, a co za tym idzie - niezdolnosc do zbudowania sieci wsparcia w otoczeniu. Jednostka, która czuje si? wyalienowana i nierozumiana przez innych, zamiast zaspokajac swoje potrzeby przez wchodzenie w zwiqzki oparte na bliskosci i wspótodczu-waniu, stara si? kontrolowac otoczenie lub zdobyc jego uznanie, odwotujqc si? do zachowan destruktywnych. Wyniki badan po -kazujq, ze z wyzej naszkicowanym mechanizmem spotykamy si? u niektórych sprawców podpalen [84, 85].

Jak stusznie zauwazajg autorzy M-TTAF, wskazanie na kontekst rozwojowy oraz czynniki podatnosci psychologicznej nie wystarcza do zrozumienia tego, jak doszto do konkretnego aktu podpalenia. Sposród osób doswiadczajgcych traumatycznych wydarzen w dziecinstwie oraz problemów psychologicznych w wieku dorostym tylko nieliczna grupa dopuszcza siç prze-stçpstw, w tym podpalen. Nalezy wiçc ujmowac wywotywanie pozarów jako dynamiczny proces, w trakcie którego dochodzi do interakcji czynników podtoza psychologicznego (odlegtych, dystalnych) z czynnikami proksymalnymi (moggcymi dotyczyc zarówno stanów jednostki, jak i istotnych dla niej wydarzen lub sytuacji). Takim spustowym lub wyzwalajgcym czynnikiem moze byc np. doznana zniewaga, rozstanie z partnerem lub utrata pra -cy. Jesli tego rodzaju stresory dotkng osoby, która ma podstawo -we problemy w zakresie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, samoregulacjg i kontrolg emocji, rezultatem bçdzie zapewne sil -ny afekt negatywny. Niektóre z jednostek, o których mowa, mogg uznac, ze jedynym sposobem roztadowania emocji i/lub poradze -nia sobie z zyciowymi komplikacjami jest dokonanie podpalenia.

Twórcy omawianej koncepcji wskazujg jeszcze na rolç tzw. moderatorów. Zaliczajg do nich stan zdrowia psychicznego i sa -moocenç jednostki. Czynniki dotyczgce zaburzen psychicznych w grupie osób dokonujgcych podpalen zostang omówione w dal-szej czçsci tekstu. Jesli zas chodzi o istotng rolç samooceny w genezie przestçpczosci, jest ona podkreslana przez wielu ba -daczy [8б, 87, 88]. Autorzy M-TTAF stawiajg hipotezç, zgodnie z którg w przypadku sprawców podpalen to miçdzy innymi od wtasciwosci samooceny danej osoby bçdzie zalezato, czy sytu -acja kryzysowa (spustowa) wywota w jej zyciu stan bezposred -nio prowadzgcy do popetnienia przestçpstwa (critical risk factor).

Dopetnieniem pierwszego poziomu wyjasnien w ramach M-TTAF jest uwzglçdnienie czynników odpowiedzialnych za kontynuowanie lub zaprzestanie przestçpczej dziatalnosci. Jak wskazano wyzej, dokonywanie podpalen moze przynosic sprawcy specyficzne nagrody, które mogg miec charakter wymierny (np. pienigdze z polisy ubezpieczeniowej) lub psychologiczny (zwiçkszenie siç pobudzenia, podziw rówiesników, satysfakcja z dokonanej zemsty).

Bardzo interesujgcg, choc wcigz stabo zbadang, kwestig sg uwarunkowania procesu wycofywania siç wielokrotnych sprawców przestçpstw z dziatalnosci kryminalnej. Shover, twórca mo-delu odchodzenia od przestçpczosci (exitingprocess) twierdzi [89, 90], ze z wiekiem dochodzi u przest^pców do zmian dotyczgcych orientacji zyciowej (orientational) oraz stosunków z innymi ludz-mi (interpersonal). Zmiana orientacji zyciowej nastçpuje na sku-tek wzajemnego oddziatywania czterech elementów: tworzenia siç nowej perspektywy zyciowej, zwiçkszajgcej siç swiadomosci uptywajgcego czasu, zmiany celów i aspiracji oraz wzrastajgcego poczucia zmçczenia przestçpczg dziatalnoscig. Na zmianç relacji przestçpcy z innymi ludzmi sktadajg siç natomiast wiçzi z bliski -mi osobami (np. zatozenie rodziny i pojawienie siç potomstwa) oraz zwigzek z rodzajem aktywnosci (np. znalezienie dobrze ptat-nej pracy). Autorzy M-TTAF stawiajg hipotezç, ze - podobnie jak w przypadku sprawców przestçpstw na tle seksualnym [91] - po -prawa jakosci zwigzków z innymi ludzmi i uzyskanie statej pracy moze sktonic niektórych seryjnych podpalaczy do realizowania siç w inny sposób niz przez wzniecanie pozarów.

Drugi poziom wielotorowej teorii podpalen to opis piçciu prototypowych trajektorii (wzorcow postçpowania, profilu psychologicznego) sprawcow. Ma on, jak zaznaczajg autorzy teorii, charakter tymczasowy i wymaga weryfikacji empirycznej [92].

Pierwszg trajektoriç mozna okreslic mianem antyspotecz -nych wzorcow poznawczych (antisocialcognition). Sprawcow podpalen nalezgcych do tego typu charakteryzuje znaczne na -silenie spotecznie destruktywnych przekonan, postaw i wartosci. Srodowisko, w ktorym te osoby siç wychowywaty, byto najczçsciej dysfunkcyjne, a one same wykazujg niski poziom samoregulacji oraz objawy osobowosci antyspotecznej. De-moralizacja takich przestçpcow jest najczçsciej znaczna -popetniali oni w przesztosci rozne czyny zabronione, identy-fikujg siç z przestçpczym srodowiskiem i stylem zycia. Ich postawy nie sg zwigzane ze szczegolng fascynacjg ogniem; wzniecanie pozarow moze byc jednak uzywane przez nich jako srodek umozliwiajgcy realizacjç przestçpczych celöw (np. zastraszenie, uzyskanie nienaleznego odszkodowania, zatarcie sladow).

Drugi typ podpalaczy jest charakteryzowany gtownie przez towarzyszgce im poczucie pokrzywdzenia (grievance). Sg to oso-by o nasilonych sktonnosciach agresywnych, czçsto odczuwa-jgce gniew i wrogosc wobec otoczenia. Zwykle majg one problemy w sferze komunikacji interpersonalnej. Ze wzglçdu na ich sktonnosc do ruminacji („przezuwania emocji") dtugo chowajg urazç za rzeczywiste lub wyimaginowane krzywdy. Podpalenie jest w przypadku tych sprawcow formg ostrzezenia, zemsty lub wymierzenia specyficznie rozumianej sprawiedliwosci osobie, ktora ich zniewazyta lub oszukata. Wzniecanie pozarow moze u nich okresowo zwiçkszac poczucie wtasnej wartosci.

Najistotniejszg cechg trzeciego typu sprawcow jest ich za -interesowanie ogniem i wzniecaniem pozarow (fire interest). Niektore z tych osob majg psychiatrycznie rozpoznang piro-maniç, inne zas majg tylko silnie rozwiniçte i utrwalone skryp-ty zwigzane z uzywaniem ognia. Dla tych sprawcow wzniecanie pozarow moze byc zrodtem przyjemnosci i specyficznego pobudzenia zmystowego. Moze byc ono takze mechanizmem pozwalajgcym radzic sobie ze stresem. Sprawcy podpalen na-lezgcy do tego typu zwykle nie dokonywali przestçpstw w przesztosci ani nie przejawiajg postaw charakterystycznych dla sro -dowisk przestçpczych.

Gtownym problemem czwartego z wyroznionych typow sprawcow sg zaburzenia w sferze komunikacji interpersonalnej i kompetencji spotecznych. Wedtug autorow M-TTAF w ob-rçbie tej trajektorii mozna wyroznic dwa podtypy: ekspresyjny emocjonalnie (emotionally expressive) oraz potrzebujgcy uzna-nia (need for recognition).

Do pierwszego podtypu nalezg osoby charakteryzujgce siç impulsywnoscig i brakami w zakresie strategii radzenia sobie ze stresem. W ich przypadku kryzysowe wydarzenia zyciowe (np. smierc bliskiej osoby lub problemy finansowe) powodujg silng negatywng reakcjç emocjonalng. Poniewaz jednak nie po-trafig siç one dzielic emocjami z innymi ludzmi, wiçc czujg siç opuszczone, wyalienowane i bezsilne. W przypadku tych osob wzniecanie pozarow moze byc formg wysytania otoczeniu dra-matycznej wiadomosci na temat ich potozenia oraz swoistym wotaniem o pomoc.

Drugi podtyp sprawcow tworzq osoby o silnej potrzebie sza -cunku i uznania, niemogqce jej zaspokoic ze wzglçdu na brak kompetencji lub sposobnosci odniesienia sukcesu w spotecz-nie akceptowalnych obszarach aktywnosci. Sq to czçsto jednostki charakteryzujqcy siç narcystycznym rysem osobowosci, co w potqczeniu z niezaburzonq samokontrolq i umiejçtnosciq planowania skutkuje wzniecaniem pozarow w celu stworzenia sobie mozliwosci do wykazania siç odwagq i innymi pozytywnie wartosciowanymi cechami w trakcie akcji gasniczej.

Ostatniq trajektoriç Gannon i wsp. nazwali wieloaspektowq (multi-faceted). Do tego typu nalezq sprawcy podpalen, u ktorych obserwuje siç niekorzystnq konfiguracjç wczesniej wyroznio-nych czynnikow ryzyka. Osoby takie czçsto juz w dziecinstwie byty zaniedbywane przez rodzicow i doswiadczaty traumatycz-nych wydarzen. W dysfunkcyjnym srodowisku wychowawczym nie nabyty prawidtowych, prospotecznych postaw i nie mogty zaspokoic swoich potrzeb. Naturalne zainteresowanie ogniem realizowaty czçsto w gronie rowiesnikow, ktorzy rowniez mieli niekorzystne doswiadczenia socjalizacyjne. W efekcie dzieciç-ce zabawy z ogniem odbywaty siç rownolegle z nabywaniem antyspotecznych przekonan i wartosci. Dodatkowo osoby te wykazujq czçsto braki w zakresie samoregulacji i kompetencji spotecznych. Wywotywanie pozarow moze w ich przypadku petnic wiele psychologicznych funkcji: stuzyc jako mechanizm radzenia sobie ze stresem, umozliwiac dorazne zwiçkszenie po -budzenia, byc komunikatem na temat ich stanu emocjonalnego lub narzçdziem zemsty.

Konczqc omawianie M-TTAF, warto wspomniec, ze w literaturze przedmiotu pojawiajq siç pierwsze proby weryfikacji zatozen tej teorii. W badaniach, ktorych wyniki opublikowano w 2013 r. w czasopismie „Psychiatry", uczestniczyto 68 mçz-czyzn skazanych za przestçpstwa zwiqzane ze wzniecaniem pozarow i 68 mçzczyzn skazanych niebçdqcych podpalaczami [93]. Okazato siç, ze sprawcy podpalen, w porownaniu do innych przestçpcôw, wykazywali wiçksze zainteresowanie ogniem, mieli utrwalone postawy legitymizujqce podpalenie jako „normalny" sposob postçpowania oraz przejawiali mniejszq swiadomosc w zakresie bezpieczenstwa pozarowego. Poza tym podpalacze charakteryzowali siç niskq samoocenq ogolnq, wiçkszq wrogo -sciq i sktonnosciq do ruminacji, a takze wiçkszq tendencjq do reagowania gniewem w odpowiedzi na prowokaj

Zaburzenia psychiczne

Rozpoznanie psychiatryczne najczçsciej kojarzone z prze-stçpczym wzniecaniem pozarow to piromania. Wedtug Miçdzy-narodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorob i Problemow Zdro -wotnych ICD-10 piromania (patologiczne podpalanie) nalezy do kategorii zaburzen nawykow i popçdow (F63.1). Zaburzenie to „charakteryzuje siç wieloma podpaleniami lub probami wznie-cenia pozaru bez widocznego motywu, ale z uporczywym zain -teresowaniem siç tematami zwiqzanymi z ogniem czy pozarem. Takie zachowanie jest czçsto zwiqzane z uczuciem narastajq-cego napiçcia przed podpaleniem oraz intensywnym podniece-niem bezposrednio po nim" [94]. W klasyfikacji Amerykanskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV-TR piromania zostata

opisana jako jedno z zaburzen kontroli impulsów niezwiqza-nych z innymi zaburzeniami psychicznymi (312.33). Definicja piromanii pozostaje dyskusyjna od czasu, gdy ten termin zo-stat uzyty po raz pierwszy w drugiej potowie XIX w. [95]. Bada-cze koncentrowali si? na róznych aspektach zaburzenia (m.in. na przyjemnosci czerpanej przez podpalacza lub niemozliwym do kontrolowania impulsie wzniecania pozarów). Jak wskazuje Koscis [9б], „Prawdopodobnie jedynym punktem, co do którego istnieje zgoda [na temat piromanii - przyp. P.P.], jest wyjqtkowo rzadkie jej wyst?powanie [...]". Diagnoza piromanii stanowi kilka procent wszystkich rozpoznan psychiatrycznych [97]. Jednym z niewielu stosunkowo nowych zródet danych na temat sprawców podpalen, u których rozpoznano piromani?, jest artykut Granta i Kima [98]. Na podstawie wywiadów z 21 pacjentami (w tym z 10 kobietami) naukowcy ci stwierdzili, ze wi?kszosc badanych zaczynata wywotywac pozary w okresie adolescencji lub wczesnej dorostosci, przy czym w kolejnych latach cz?sto-tliwosc podpalen rosta. Wszyscy badani przyznali, ze wzniecanie lub obserwowanie ognia wywotywato u nich stan ekscytacji. W przypadku dwóch trzecich sprawców czyny miaty charakter zaplanowany. Wsród czynników spustowych poprzedzajqcych podpalenie badani najcz?sciej wymieniali odczuwanie stresu, doswiadczanie nudy, poczucie niedostosowania do otoczenia oraz przezywanie wewnçtrznych konfliktów. Trzynastu badanych cierpiato na wspótwyst?pujqce zaburzenia nastroju, dzie -si?ciu miato inne zaburzenia psychiatryczne opisane w klasyfi -kacji ICD, natomiast siedmiu byto uzaleznionych od substancji psychoaktywnych. Dziesiçciu sprawców przyznato, ze miato epizody depresyjne w przesztosci. Moze to wskazywac na istot-ne znaczenie czynników neurobiologicznych w genezie piromanii. Podpalacze badani przez Virkkunena i wsp. [99] mieli zna-czqco nizsze st?zenie 5-HIAA (kwas 5-hydroksyindolooctowy) w ptynie mózgowo-rdzeniowym niz badani z grupy kontrolnej. Substancja ta jest stosowana jako wskaznik poziomu serotoni-ny w organizmie; jej niskie st?zenie jest charakterystyczne dla osób depresyjnych, bardzo impulsywnych oraz tych ze skton-nosciami autodestruktywnymi.

W literaturze przedmiotu mozna równiez znalezc nielicz-ne badania wskazujqce na rol? organicznych zaburzen oraz zmian bioelektrycznej aktywnosci mózgu w genezie podpalen. Przyktadowo Puri i wsp. [100] stwierdzili, ze u 10 z Зб podpalaczy, którzy korzystali z pomocy psychiatrycznej, stwierdzono uszkodzenie mózgu. Wyniki badan, w których uczestniczyto 92 przest?pców leczonych psychiatrycznie [101], wskazaty, ze w grupie podpalaczy odczyt EEG siedmiu osób (18,42%, N = 38) byt nieprawidtowy; dla porównania t? samq nieprawidtowosc stwierdzono tylko u jednego sprawcy przest?pstw przeciwko mieniu (3,33%, N = 30) i dwóch sprawców przestçpstw gwat-townych (8,33%, N = 24).

Jesli chodzi o zwiqzek mi?dzy podpaleniami i przejawami zaburzen zdrowia psychicznego, to wedtug Vaughana i wsp. [102] prawdopodobienstwo wyst?powania objawów osobowosci antyspotecznej w grupie osób wzniecajqcych pozary jest 12-krotnie wi?ksze niz w tzw. populacji normalnej. Analiza do-kumentacji dotyczqcej 283 amerykanskich podpalaczy poka-zata, ze 90% z nich cierpiato w pewnym okresie swojego zycia na jakis rodzaj zaburzen psychicznych. W przypadku Зб% byty

to schizofrenia lub zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Co istotne, ok. 25% tych badanych (71 osob) doswiadczyto wspo-mnianych zaburzen w okresie bezposrednio poprzedzajgcym dokonanie podpalenia. Jak wskazujg Ritchie i Huff [103], 64% podpalaczy w trakcie czynu znajdowato siç pod wptywem al-koholu lub narkotykow2.

Na znaczenie uzaleznienia od substancji psychoaktywnych (gtownie alkoholu) w genezie podpalen wskazujg rowniez wyni-ki innych badan. Lindberg i wsp. okreslili, ze w grupie badanych przez nich podpalaczy cierpigcych na zaburzenia psychiczne ponad 2/3 byto pod wptywem alkoholu w chwili popetnienia przestçpstwa [104]. Natomiast Dickens i inni [105] stwierdzili, ze w grupie 81 leczonych psychiatrycznie mçzczyzn bçdgcych sprawcami podpalen 62,8% byto uzaleznionych od alkoholu.

Badania wskazujg takze na wspôtwystçpowanie podpalen oraz schizofrenii i innych psychoz. Warto w tym miejscu przy-toczyc najistotniejsze ustalenia szeroko zakrojonych badan So-phii Anwar i wsp. [106]. Projekt badawczy obejmowat populacjç szwedzkich podpalaczy, ktorzy popetnili przestçpstwo w latach 1988-2000 (N = 1689). W trakcie porownan z losowo dobrang reprezentatywng grupg kontrolng (N = 40,560) okreslono, ze w przypadku osob chorych na psychozy ryzyko dokonywania podpalen jest znaczgco wyzsze niz w przypadku osob zdro-wych. Ponadto stwierdzono, ze w badanej grupie podpalaczy na zaburzenia psychotyczne cierpiato 8,1% mçzczyzn (w grupie kontrolnej 0,7%) i 14% kobiet (w grupie kontrolnej 0,8%).

Wnioski

Jak twierdzg znawcy problematyki, literatura poswiçcona psychologicznym uwarunkowaniom i mechanizmom dokonywania podpalen nie jest zbyt bogata i wcigz potrzebne sg nowe badania empiryczne na wspomniany temat [107, 108]. Uzyska-nie jednoznacznych danych jest utrudnione z kilku wzgl^dów. Przede wszystkim badacze reprezentujgcy nauki spoteczne nie sg zgodni co do terminologii dotyczgcej wzniecania pozarów. Poza tym trudno ustalic skalç zjawiska, gdyz dane pochodzg od róznych stuzb i instytucji (strazy pozarnej, Policji, zaktadów karnych, placówek opieki psychiatrycznej, instytucji ubezpie-czeniowych) [111]. Biorgc pod uwagç specyfikç czynu, mozna zaktadac, ze w wielu przypadkach sprawcy podpalen pozosta-jg anonimowi. Ponadto niektóre projekty badawcze obejmujg stosunkowo niewielkg grupç podpalaczy. Psychologiczna i kry-minologiczna charakterystyka osób wzniecajgcych pozary jest tez niejednokrotnie wycinkowa w tym sensie, ze koncentruje siç wytgcznie na wybranym aspekcie zjawiska: motywacji, za-burzeniach psychicznych czy modus operandi sprawców. Trze-ba tez podkreslic, ze zdecydowana wiçkszosc ustalen dotyczy podpalaczy mçzczyzn [109, 110].

W zasadzie psycholodzy, psychiatrzy i kryminolodzy zga-dzajg siç tylko co do jednego - ze grupa sprawców podpalen jest wewnçtrznie zróznicowana. Gdyby jednak dokonac zabiegu

2 Trzeba jednak pamiçtac, ze w przypadku sprawców innych prze-stçpstw (np. rozbojów) ten odsetek jest podobny - por. Piotrowski P., Rozbój. Uwarunkowania psychospoleczne, motywacja i racjonalnoéc sprawcówi Wydawnictwo Akademickie „Zak", Warszawa 2011.

ekstrapolacji, typowym sprawcg podpalenia okazatby siç mtody mçzczyzna o niskim statusie spotecznym i zawodowym, noto -wany przez policjç, zmagajgcy siç z problemami natury psycho -logicznej lub psychiatrycznej, których zródet mozna doszukiwac siç w dysfunkcyjnym srodowisku wychowawczym.

Nawet jesli przyjmiemy, ze dotychczasowy stan wiedzy na temat psychospotecznych przyczyn podpalen nie jest zadowala-jgcy, dotychczas zgromadzone dane bçdzie mozna wykorzystac w procesie opracowywania metod oddziatywan prewencyjnych i terapeutycznych. Powinny one uwzglçdniac psychologiczne i kryminologiczne mechanizmy lezgce u podstaw przestçpcze -go wzniecania pozarów oraz wewnçtrzne zróznicowanie popu -lacji sprawców.

Literatura

[1] Brett A., 'Kindling theory' in arson: how dangerous are firesetters? „Australian & New Zealand Journal of Psychiatry" 2004, 38, 419.

[2] Burton P.R.S., McNiel D.E., Binder R.L., Firesetting, Arson, Pyroma-nia, and the Forensic Mental Health Expert, „Journal of the American Academy of Psychiatry and Law" 2012, 40, 355.

[3] Anwar S., Langstrom N., Grann M., Fazel S., Is arson the crime most strongly associated with psychosis? A natural case-control study of arson risk in schizophrenia and other psychoses, „Schizophrenia Bulletin" 2011, 37, 580.

[4] Ducat L., McEwan T., Ogloff J.R.P., Comparing the characteristics of firesetting and nonfiresetting offenders: are firesetters a special case? „The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology" 2013, 24, 5, 549.

[5] Amos T., Gordon H., Gunn J., Peay J., Walker J., The majority of crime: theft, motoring and criminal damage (including arson), [in:] Forensic Psychiatry: Clinical, Legal and Ethical Issues, J. Gunn, P. Taylor (eds.), Boca Raton 2014 (2-nd ed.).

[6] European Association for Injury Prevention and Safety Promotion, Injuries in the European Union: Report on injury statistics 2008-2010, Amsterdam 2013, 8.

[7] Brushlinsky N.N., Ahrens M., Sokolov S.V., Wagner P., World Fire Statistics, 2016, 21, http://www.ctif.org/sites/default/files/ctif_ report20_world_fire_statistics_2015.pdf [accessed: 10.10.2016].

[8] The Geneva Association, World Fire Statistics Bulletin, 2014, 29, www.genevaassociation.org/media/874729/ga2014-wfs29.pdf [accessed: 10.10.2016].

[9] Bartol C.R., Bartol A.M., Criminal Behavior. A Psychosocial Approach, Pearson Education Limited, London, 2014, 529.

[10] Gaynor J., Firesetting, [in:] Child and Adolescent Psychiatry: A Comprehensive Textbook, M. Lewis (eds.), Williams & Wilkins, Baltimore 1996.

[11] Benyi M.E., Manti E.G., Message 5: 'Knowthe dangers of fire', „Archives of Hellenic Medicine" 2008, 25, 35.

[12] Lambie I., McCardle S., Coleman R. Where there's smoke there's fire: Firesetting behaviour in children and adolescents, „New Zealand Jo -urnal of Psychology" 2002, 31, 73-79.

[13] Bartol C.R., Bartol A.M., Criminal Behavior. A Psychosocial Approach, Pearson Education Limited, London 2014, 530.

[14] Stadolnik R.F., Drawn to the flame: Assessment and treatment of juvenile firesetting behavior, Practitioner's Resource Series, Sa-rasota 2000.

[15] Hickle K.E., Roe-Sepowitz D.E., Female juvenile arsonists: An exploratory look at the characteristics and solo and group arson offences, „Legal and Criminological Psychology" 2010, 15, 385-399.

[16] Root C., MacKay S., Henderson J., Del Bove G., Warling D., The link between maltreatment and juvenile firesetting: Correlates and underlying mechanisms, „Child Abuse & Neglect" 2008, 32, 161-176.

[17] Forehand R., Wierson M., Frame C.L., Kemptom T., Armistead L., Juvenile firesetting: A unique syndrome or an advanced level of antisocial behavior?, „Behavioral Research and Therapy" 1991, 29, 125-128.

[18] MacKay S., Henderson J., Del Bove G., Marton P., Warling D., Root C., Fire interest and antisociality as risk factors in the severity and persistence of juvenile firesetting, „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry" 2006, 45, 1077-1084.

[19] Lambie I., McCardle S., Coleman R., Where there's smoke there's fire: Firesetting behaviour in children and adolescents, „New Zealand Journal of Psychology" 2002, 31, 73-79.

[20] Del Bove G., MacKay S., An empirically derived classification system for juvenile firesetters, „Criminal Justice and Behavior" 2011, 38, 796-817.

[21] Kolko D., Handbook on firesetting in children and youth, Academic Press, Boston 2002.

[22] Slavkin M.L., Enuresis, firesetting, and cruelty to animals: does the ego triad show predictive validity?, „Adolescence" 2001, 36, 461-467.

[23] Lambie I., loane J., Randell I., Seymour F., Offending behaviours of child and adolescent firesetters over a Ю-year follow-up, „Journal of Child Psychology and Psychiatry" 2013, 54(12), 1295-1307.

[24] Douglas J., Burgess A.W., Burgess A.G., Ressler R., Crime Classification Manual: A Standard System for Investigating and Classifying Violent Crimes (2nd ed.), John Wiley & Sons, New York 2006.

[25] Gavin H., Criminological and Forensic Psychology, Sage, London 2014.

[26] Koenraadt F., Patterns of arson, [in:] Transnational Criminology Manual, M. Herzog-Evans (red.), Nijmegen 2010.

[27] Kocsis R.N., Cooksey R.W., Criminal Psychological Profiling of Serial Arson Crimes, „International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology" 2002, 46(6), 632.

[28] Quinsey V.L., Chaplin T.C., Upfold D., Arsonists and sexual arousal to fire setting: correlation unsupported, „Journal of Behavioral Therapy and Experimental Psychiatry" 1989, 20, 203-209.

[29] Harris G.T., Rice M.E., Quinsey V.L., Chaplin T.C., Earls C.M., Maximizing the discriminant validity of phallometric assessment, „Psychological Assessment" 1992, 4, 508.

[30] Stewart L.A., Profile of female firesetters: Implications for treatment, „The British Journal of Psychiatry" 1993, 163, 248-256.

[31] Gannon T.A., Female arsonists: Key features, psychopathologies and treatment needs, „Psychiatry: Interpersonal and Biological Processes", 73, 173-189. Doi: 10.1521/psyc.2010.73.2.173.

[32] Sakheim G., Osborn E., Severe vs. nonsevere firesetters revisited, „Child Welfare League of America" 1999, 78(4), 411-434.

[33] Douglas J., Burgess A.W., Burgess A.G., Ressler R., Crime Classification Manual: A Standard System for Investigating and Classifying Violent Crimes (2nd ed.), John Wiley & Sons, New York 2006.

[34] Schwartzman P., Stambaugh H., Kimball J., Arson and Juveniles: Responding to the Violetce. A review of teen firesetting and interventions, Federal Emergency Management Agency, United States Fire Administration, Emmitsburg 1994.

[35] Gavin H., Criminological and Forensic Psychology, Sage, London 2014.

[36] Kubacka-Jasiecka D., Adaptacyjno-obronne mechanizmy i funkcje mlodziezowych zachowan agresywnych, [w:] Studia nad psycholo-gicznymi mechanizmami czynnosci agresywnych, A. Frgczek (red.), Wydawnictwo Ossolineum, Wroctaw 1996.

[37] Kubacka-Jasiecka D., Agresja iautodestrukcja zperspektywy obron-no-adaptacyjnych dqzen Ja, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellon-skiego, Krakow 2006.

[38] Karwacki A., Lenartowicz M., Wrogosc i sympatie w polskiej pilce noznej w perspektywie spoleczno-historycznej, „Kultura Fizyczna" 2001, 5-6, 3-26.

[39] Kornak M., Tatar A., Brunatna ksiqga 2077-2072, Stowarzyszenie „Nigdy Wi?cej", Warszawa 2013, 181.

[40] Douglas J., Burgess A.W., Burgess A.G., Ressler R., Crime Classification Manual: A Standard System for Investigating and Classifying Violent Crimes (2nd ed.), John Wiley & Sons, New York 2006.

[41] Gavin H., Criminological and Forensic Psychology, Sage, London 2014.

[42] Pietrzak M., Podpalenia - klopotliwa przyczyna pozaru, „W akcji" 2008, 2, 24-32.

[43] Wieteska S., Zjawisko podpalen wPolsce jako element ryzyka w dzia-lalnosci gospodarczej, „Annales. Etyka w zyciu gospodarczym"

2013, 16, 221.

[44] US Fire Administration, Arson for Profit, FEMA, Emmitsburg 2009, 8.

[45] Gavin H., Criminological and Forensic Psychology, Sage, London

2014, 183.

[46] Bolechow B., Terroryzm. Aktorzy, statysci, widownie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, 9.

[47] Chorosnicki M., Implikacje zwalczania terroryzmu miqdzynarodo-wego wEuropie dla Polski, „Krakowskie Studia Mi?dzynarodowe" 2007, 4, 140.

[48] Kaplan J., Loow H., The Cultic Milieu: Oppositional Subcultures in an Age of Globalization, Altamira Press, Boston 2002, 34-36.

[49] Canter D., Fritzon K., Differentiating arsonists: a model of firesetting actions and characteristics, „Legal and Criminological Psychology" 1998, 3, 73-96.

[50] Gavin H., Criminological and Forensic Psychology, Sage, London 2014, 184.

[51] Parsons T., Shils E. (eds.), Toward a General Theory of Action, Harper & Row, New York 1951.

[52] Shye S., Nonmetric multivariate models for behavioral action systems, [in:] Facet theory: Approaches to social research, D. Canter (ed.), Springer, New York 1985.

[53] Canter D., Youngs D., Investigative Psychology: Offender Profiling and the Analysis of Criminal Action, John Wiley & Sons, Chichester 2009.

[54] Fritzon K., Canter D., Wilton Z., The application of an action systems model to destructive behaviour: the examples of arson and terrorism, „Behavioral Sciences and the Law" 2001, 19(5-6), 657-690.

[55] Putnam C.T., Kirkpatrick J.T., Juvenile Firesetting: A Research Overview, „Juvenile Justice Bulletin" May 2005, 4.

[56] Cohen L.E., Felson M., Social change and crime rate trends: A routine activity approach, „American Sociological Review" 1979, 44, 588-608.

[57] Kolko D., Kazdin A., A conceptualization of firesetting in children and adolescents, „Journal of Abnormal Child Psychology" 1986, 14, 49-61.

[58] Lowenstein L., The etiology, diagnosis, and treatment of the fire-setting behavior of children, „Child Psychiatry and Human Development" 1989, 19, 186-194.

[59] Lyng S., Edgework: A social psychological analysis of voluntary risk-taking, „American Journal of Sociology" 1990, 95, 851-886.

[60] Sakheim G., Osborn E., Severe vs. nonsevere firesetters revisited, „Child Welfare League of America" 1999, 78(4), 411-434.

[61] Swaffer T., Hollin C., Adolescent firesetting? Why do they say they do it? „Journal of Adolescence" 1995, 18(5), 619-623.

[62] Macht L., Mack J. The firesetter syndrome, „Psychiatry" 1968, 31, 277-288.

[63] Jackson H.F., Glass C., Hope S., A functional analysis of recidivistic arson, „British Journal of Clinical Psychology" 1987, 26(3), 175-185.

[64] Jackson H.F., Assessment of fire-setters, [in:] The Assessment of Criminal Behaviours in Secure Settings, M. McMurran, J. Hodge (eds.), Jessica Kingsley Publishers, London 1994, 94-126.

[65] Gannon T.A., 0 Ciardha C., Doley R., Alleyne E.K.A., Multi-trajectory theory of adult fire-setting (M-TTAF), „Aggression and Violent Behav -iour" 2012, 17, 107-121. Doi: 10.1016/j.avb.2011.08.001.

[66] Dolan M., McEwan T.E., The potential relevance of brain dysfunction in arson, [in:] Firesetting and Mental Health, G.L. Dickens, P.A. Sugarman, T.A. Gannon (eds.), RCPsych Publications, London 2012, 68-83.

[67] Dickens G., Sugarman P., Edgar S., Hofberg K., Tewari S., Ahmad F., Recidivism and dangerousness in arsonists, „Journal of Forensic Psychia-try & Psychology", 20(5), 621-639. Doi:10.1080/14789940903174006.

[68] American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition, Text Revision, American Psy -chiatric Association, Washington, DC 2000.

[69] Fessler D.M.T., A Burning Desire: Steps Toward an Evolutionary Psychology of Fire Learning, „Journal of Cognition and Culture" 2006, 6(3-4), 429-451. Doi:10.1163/156853706778554986.

[70] Jackson H.F., Glass C., Hope S., A functional analysis of recidivistic arson, „British Journal of Clinical Psychology" 1987, 26(3), 175-185.

[71] Gannon T.A., 0 Ciardha C., Doley R., Alleyne E.K.A., Multi-trajectory theory of adult fire-setting (M-TTAF), „Aggression and Violent Be -haviour" 2012, 17, 107-121. Doi: 10.1016/j.avb.2011.08.001.

[72] Colman A.M., Stownikpsychologii, PWN, Warszawa 2009, 686.

[73] Mis W., Podpaleniajakoprzyczynapowstaniapozarow. Badanieprzy-czyn powstania pozarow, [w:] Zbior referatow z III Miqdzynarodowej Konferencji, P. Guzowski (red.), Poznan 2007, 155-162; za: Wieteska S., Zjawisko podpalen w Polsce jako element ryzyka w dziatalnosci go-spodarczej, „Annales. Etyka w zyciu gospodarczym" 2013, 16, 221.

[74] Hogg M.A., Vaughan G.M., Social Psychology, Pearson Education Limited, Harlow 2005 (4th ed.), 645.

[75] Baron-Cohen S., Teoria zta. O empatii igenezie okrucienstwa, Smak Stowa, Sopot 2014.

[76] Hoerold D., Tranah T., Correlates of adolescent fire setting: examining the role of fire interest, fire-related attentional bias, impulsivity, empathy and callous-unemotional traits, „The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology" 2014, 25(4), 411-431.

[77] Baumeister R.F., Vohs K.D., Handbook of self-regulation: research, theory, and applications, Guilford Press, New York-London 2004.

[78] Hoerold D., Tranah T., Correlates of adolescent fire setting: examining the role of fire interest, fire-related attentional bias, impulsivity, empathy and callous-unemotional traits, „The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology" 2014, 25(4), 411-431.

[79] Dickens G.L., Sugarman P.A., Gannon T.A. (eds.), Firesetting and Mental Health, RCPsych Publications, London 2012.

[80] Rix K.J.B., A psychiatric study of adult arsonists, „Medicine Science and the Law" 1994, 34(1), 21-34.

[81] Jackson H.F., Assessment of fire-setters, [in:] The Assessment of Criminal Behaviours in Secure Settings, M. McMurran, J. Hodge (eds.), Jessica Kingsley Publishers, London 1994, 94-126.

[82] Bowlby J., Attachment and loss, Basic Books, New York 1980.

[83] Rasanen P., Puumalainen T., Janhonen S., Vaisanen E., Fire-Setting from the Viewpoint of an Arsonist, „Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services" 1996, 34(3), 16-21.

[84] Leong G.B., A psychiatric study of persons charged with arson, „Journal of Forensic Science" 1992, 37(5), 1319-1326.

[85] Stadolnik R., Promising practice in the development of assessment and treatment models for juvenile firesetting/arson, [in:] The Psychology of Arson. A Practical Guide to Understanding and Managing Deliberate Firesetters, R.M. Doley, G.L. Dickens, T.A. Gannon (eds.), Routledge, London-New York 2016, 243-259.

[86] Donnellan M.B., Trzesniewski K.H., Robins R.W., Moffit T.E., Caspi A., Low self-esteem is related to aggression, antisocial behavior, and delinquency, „Psychological Science" 2005, 16(4), 328-235.

[87] Trzesniewski K.H., Moffit T.E., Poulton R., Donnellan M.B., Robins R.W., Caspi A., Low Self-Esteem During Adolescence Predicts Poor Health, Criminal Behavior, and Limited Economic Prospects During Adulthood, „Developmental Psychology" 2006, 42(2), 381-390.

[88] Leather N.C., Risk-taking behaviour in adolescence: A literature review, „Journal of Child Health Care" 2009, 13, 295-304. Doi:10.1177/1367493509337443.

[89] Shover N., Aging Criminals, Sage Publications, Beverly Hills 1985.

[90] Shover N., Great Pretenders: Pursuits and Careers of Persistent Thieves, Westview, Boulder 1996.

[91] Laws D.R., Ward T., Desistance from sex offending: Alternatives to throwing away the keys, Guilford Press, New York 2011.

[92] Gannon T.A., 0 Ciardha C., Doley R., Alleyne E.K.A., Multi-trajectory theory of adult fire-setting (M-TTAF), „Aggression and Violent Be -haviour" 2012, 17, 107-121. Doi: 10.1016/j.avb.2011.08.001.

[93] Gannon T.A., 0 Ciardha C., Barnoux M.F.L., Tyler N., Mozova K., Alleyne E.K.A., Male Imprisoned Firesetters Have Different Characteristics Than Other Imprisoned Offenders and Require Specialist Treatment, „Psychiatry" 2013, 76(4), 349-364.

[94] Swiatowa Organizacja Zdrowia, Mi^dzynarodowa Statystyczna Kla-syfikacja Chorob iProblemowZdrowotnych ICD-10 (rewizja X, T.1), 241, http://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf [do-st^p: 3.11.2016].

[95] Geller J.L., Pathological firesetting in adults, „International Journal of Law and Psychiatry" 1992, 15, 283-302.

[96] Koscis R.N., Arson: Exploring Motives and Possible Solutions, „Trends and Issues in Crime and Criminal Justice" 2002, 236, 1-6, 4.

[97] Dell'osso B., Altamura A.C., Allen A., Epidemiologic and clinical updates on impulse control disorders, „ European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience"2006, 256, 464-475.

[98] Grant J.E., Kim S.W., Clinical characteristics and psychiatric comorbidity of pyromania, „Journal of Clinical Psychiatry" 2007, 68, 1717-22.

[99] Virkkunen M., DeJong J., Bartko J., Goodwin F.K., Linnoila M., Relationship of psychobiological variables to recidivism in violent offenders and impulsie firesetters, „Archives of General Psychiatry" 1989, 46, 600-603.

[100] Puri B.K., Baxter R., Cordess C.C. Characteristics of firesetters: A study and proposed multiaxial psychiatric classification, „British Journal of Psychiatry" 1995 , 166(3), 393-396.

[101] Hill R.W., Langevin R., Paitich D., Handy L., Russon A., Wilkinson L., Is arson an aggressive act or property offense?, „Canadian Journal of Psychiatry" 1982 , 27, 648-654.

[102] Vaughan M.G., Qiang F., DeLisi M., Wright J.P., Beaver K.M., Perron B.E., Howard M.O., Prevalence and correlates of fire-setting in the United States: results from the National Epidemiological Survey on alcohol and related conditions, „Comprehensive Psychiatry" 2010, 5, 217-223. Doi: 10.1016/j.comppsych.2009.06.002.

[103] Ritchie E.C., Huff T.G., Psychiatric aspects of arsonists, „Journal of Forensic Science" 1999, 44, 4, 733-740.

[104] Lindberg N., Holi M.M., Tani P., Virkkunen M., Looking for pyromania: Characteristics of a consecutive sample of Finnish male criminals with histories of recidivist fire-setting between 1973 and 1993, „BMC Psychiatry" 2005, 5, 47, 1-5. Doi: 10.1186/1471-244X-5-47.

[105] Dickens G., Sugarman P., Edgar S., Hofberg K., Tewari S., Ahmad F., Recidivim and dangerousness in arsonists, „Journal of Forensic Psychiatry & Psychology" 2009, 20, 5, 621-639. Doi: 10.1080/14789940903174006.

[106] Anwar S., Langstrom N., Grann M., Fazel S., Is arson the crime most strongly associated with psychosis? A national case control study of arson risk in schizophrenia, „Schizophrenia Bulletin" 2011, 37(3), 580-586. Doi:10.1093/schbul/sbp098.

[107] Tyler N., Gannon T.A., Explanations of firesetting in mentally disordered offenders: a review of the literature, „Psychiatry" 2012, 75(2), 150-166. Doi: 10.1521/psyc.2012.75.2.150.

[108] Ducat L., McEwan T., Ogloff J.R.P., Comparing the characteristics of firesetting and nonfiresetting offenders: are firesetters a special case? „The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology" 2013, 24, 5, 551.

[109] Gannon T.A., Tyler N., Barnoux M., Pina A., Female arsonists and firesetters, [in:] Firesetting and mental health: Theory, research and practice, G. Dickens, P. Sugarman, T.A. Gannon (eds.), RCPsychia-trists, London 2012, 126-142.

[110] Fritzon K., Miller S., Female firesetters, [in:] The Psychology of Arson: A Practical Guide to Understanding and Managing Deliberate Firesetters, R.M. Doley, G.L. Dickens, T.A. Gannon (eds.), Routledge, London-New York 2016, 41-54.

[111] Canter D., Almond L., A Strategy for Arson. Centre of Investigative Psychology, University of Liverpool. Project Report, 2007, http:// eprints.hud.ac.uk/8044/ [accessed: 30.10.2016].

DR HAB. PRZEMYStAW PIOTROWSKI - kierownik Zaktadu Psycholo-gii Sqdowej i Kryminologii w Instytucie Psychologii Stosowanej Uni-wersytetu Jagiellonskiego. Specjalizuje si? w psychologii spotecz-nej ze szczegolnym uwzgl?dnieniem zachowan dewiacyjnych, agresji i przest?pczosci. Autor i wspotautor kilkudziesi?ciu publikacji, w tym 6 ksiqzek i artykutow w cenionych periodykach naukowych, uwzgl?d-nianych w ramach list MNiSW.