CC BY
12ESTRADA ARTISTINI TARBIYALASHNING USLUBIY TAMOYILLARI
Temur Rashidov O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: ushbu maqolada estrada aktyorlarini tayyorlashning o'ziga xos xususiyatlari, universal san'atkorlarni tarbiyalash jarayonida fundamental aktyorlik maktabining ahamiyati haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: teatr, sahna, aktyor, rassom, maktab, janr, mahorat, kasbiy mahorat, an'analar, zamonaviylik.
METHODOLOGICAL PRINCIPLES OF TRAINING A VARIETY ARTIST
Temur Rashidov Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article deals with the specifics of the training of stage actors, the importance of the fundamental acting school in the process of educating universal artists.
Keywords: theater, stage, actor, artist, school, genre, skill, professionalism, traditions, modernity.
Mubolag'asiz aytish mumkinki, dramatik teatrning estrada san'atiga foydali ta'sirida eng kuchli va asosiy omil bu aktyorlik maktabidir.
Aktyor estrada san'ati sintezida asosiy rol o'ynaydi. Dramatik teatrga xos bo'lgan ekspressiv vositalar arsenaliga ega bo'lib, u spektaklning asosiy figurasiga aylanadi, barcha tomoshabinlar e'tiborini tortadi, tasvirni, fikrni, hissiyotni ko'pincha bezaksiz, yorug'liksiz, bo'yanishsiz, rekvizitsiz ifodalaydi, fokuslar yoki bularning barchasini minimal hajmlarda ishlatiladi.
Artistning shaxsiy fazilatlari, uning fuqarolik va axloqiy ustuvorliklari, shuningdek, o'z kasbiga sodiqligi va mahorati katta ahamiyatga ega. Shu ma'noda sahna nihoyatda talabchan bo'lib, bo'shlik va yolg'onni kechirmaydi. Rolni zo'r ijro etadigan har qanday personaj ortida artistning shaxsiyati ko'rinadi. Jamoatchilikni nafaqat artistning shaxsiyati, balki aktyorlik mahorati tufayli uning obrazda qanday gavdalanayotgani ham qiziqtiradi.
Estrada janrlarida aktyorlik va teatrlashtirilgan estrada ijrosi butun rol konsepsiyasiga asoslanadigan asoslarning asosidir. Biroq estrada san'atining o'ziga xos tryuk texnikasiga ega bo'lmagan janrlarida ham, konsert yoki dasturning shartli
taklif qilingan yoki real sharoitlarida ham ijrochining organik xatti-harakati muhim tarkibiy qism hisoblanadi.
Shakllarni teatrlashtirishga bo'lgan katta qiziqish bilan zamonaviy estrada bugungi kunda katta kuch sarflashiga to'g'ri kelmoqda. Muvaffaqiyatga erishish, voqealar girdobida bo'lishishning g'alati, e'tiborga tushish talabchan bo'lish, hayot va zamon hamnafas bo'lish deganda milliy va jahon miqyosidagi barcha yutuqlarni, badiiy obraz yaratishning zamonaviy texnologiyalarini puxta egallash, an'anaviy tarzda aktyorlik mahoratini o'rgatish K.S.Stanislavskiyning metodologiyasi va badiiy-estetik tamoyillariga asoslanadigan ta'lim muassasasi doirasida boshlanadigan jarayon hisoblanadi. Bu pedagogik tizimning eng boy badiiy, nazariy va amaliy tajribasi О'zDSMI aktyorlik kafedralarida o'rganiladi va mustahkamlanadi.
Barcha talabalar, ularning kelajakdagi ixtisosligidan qat'i nazar, birinchi bosqichlarda pianinochilar, torli asbob chaluvchilar yoki puflash asbobi chaluvchilar bo'ladimi, drama, musiqali teatr yoki estrada ijrochisi bo'ladimi, bir xilda rollar ijro etishadi, hamma aktyorlik mahoratining elementlarini tushunishning bir xil usuliga amal qiladi.
Estrada artistining borligi, uning shaxsiy hayoti har qanday janrda ham sahnaviy oqlanishi kerak. Aks holda, estrada nomeri sof tryuklarga muhrlangan geglar to'plamiga, odobsiz latifalar, bexosdan taqdim etilgan takror va hokazolarga aylanib qoladi. Ya'ni, yomon ta'mni tavsiflovchi hamma narsaga aylanadi.
Aktyorlik maktabi psixologik ishonchliligi, ichki hayot haqiqati tufayli sahnani klishelardan, odatiy usullardan, ommaviy odamlarning "ayyorligidan", yomon o'ynashdan qutqaradi, aktyorning roli va farovonligini an'anaviy tarzda har tomonlama tashkil etishga yordam beradi, estrada janrining shakli, uning iste'dodini to'liq ochib berish va yangi, kutilmagan ranglar bilan boyitish imkonini beradi.
O'zbek sahnasida teatr va estrada san'ati sintezining yorqin namunalari aktyorlar Xo'ja Sidiq Islomov, Yusuf-qiziq Shakarjonov, Mirshohid Miroqilov, Soib Xo'jayev, Ergash Karimov, Xasan Yo'ldoshev, Baxtiyor Ixtiyorov, Xusan Sharipov, Murod Rajabov va boshqalar muvaffaqiyatli ijrolarida namoyon bo'ldi, ular minimal vositalar yordamida (bitta imo-ishora, holat, yuz ifodasi, yurish-turish yoki intonatsiya) darhol o'zgara olish qobiliyatiga ega bo'lgan edilar.
Shu ma'noda 1927-yilda Uyg'ur sahnalashtirgan Xurshidning "Farhod va Shirin" spektaklidagi Xoja Sidiq Islomov ijrosidagi dahshatli Xusrov obrazi haqida gapirishning o'zi kifoya. U improvizatsiya, o'tkir kulgi va giperbolizatsiya ustasi sifatida o'z asarida teatr an'anasi, tasviriy va ifodali sahna texnikasini uyg'unlashtirib, janr tabiatini aks ettirish va uning milliy ifodasida ijro majmuasini uyg'unlashtirib, aqlbovar qilmaydigan natijaga erishdi.
Yusuf-qiziq Shakarjonov, Zuxur Qobulov, Muhiddin Qori-Yoqubov va Tamaraxonim duetlari tomonidan sahnalashtirilgan spektakl satirik kupletlarda
namoyish etildi. Usto Olim sahnalashtirgan raqslarning ritmik va plastik qolipi personajning mazmun-mohiyatini, kayfiyatini ifodaladi. Afsonaviy Soib Xo'jayevning sahnaga chiqishi kifoya edi, chunki u betakror obraz yaratar edi. Ergash Karimov o'zining ijrolarida o'tkir xarakteri, asarning to'lqonligi, o'ziga xos shakli va mazmunini nihoyatda nozik kulgili tarzda talqin etishi bilan ajralib turardi. O'zbek teatrida sintez ijrochiligining yana bir yorqin namunasi Karim Zokirov ijodi bo'lib, uning mahorati S.Yudakovning "Maysaraning ishi" operasidagi Mullado'st obrazida yorqin namoyon bo'ldi, u hajviy va sevgi so'zlari, sahna plastikasi va ritmi, qo'shiq va dramatik o'yin, musiqa va raqs yordamida yodda qolarli obrazlar yaratdi.
Murod Rajabovni ham, shubhasiz, o'z ijodida teatr va estrada elementlarini uyg'unlashtirgan, har ikkisining tajribasini o'zaro boyituvchi sintetik aktyor deyish mumkin. U o'z iste'dodining ko'p qirraliligi, aniq plastika, nutq partiturasini yaratish qobiliyati bilan e'tiborni tortadi.
Nafaqat sahnada, balki estradada ham muvaffaqiyatli ijod qilgan rus dramatik aktyorlari ham mashhur bo'lgan. Bular Sergey Yurskiy, Aleksandr Filippenko, Gennadiy Xazanov, Andrey Mironov kabilar sahna ko'rinishlarida qo'shiq, raqs, ekssentriklik, repriza kabilardan faol foydalangan, ular teatrda, ayniqsa, komediya repertuarida yaxshi ijodiy xizmat qilgan.
"Musiqa bobida ishlash men uchun yana bir maktab bo'ldi. Aktyorga his-tuyg'ularning chuqurligini, sahna hayotiga kirib borishni va qobiliyatning puxtaligini o'rgatgan sof dramatik 2-Moskva Badiiy Akademik teatrdan so'ng, bu erda mendan yorqinlik, raqs va qo'shiqda yengillik, komedik dialogni egallash mahorati talab qilindi", - deb eslaydi M. Mironova [1. B. 107].
Yengillik, ekssentriklik, plastik tasvirning tiniqligi, baholashning yorqinligi, qo'shiq aytish, raqsga tushish mahorati, bir so'z bilan aytganda, shakl, uslub mukammalligidan dalolat beruvchi barcha jihatlar nafaqat estrada, balki teatr uchun ham tegishlidir.
A.Raykin asarlari qanday aniq shaklga ega edi! Zero buni hatto teatr maktabida Vladimir Nikolayevich Solovyov ham o'rgatgan edi. Ushbu mahorat saboqlarini eslab, taniqli aktyor shunday yozadi: "Estrada artistda, - deb tinim bilmay takrorladi Vladimir Nikolayevich, - tasodifiy imo-ishoralar bo'lmaydi. Masalan, siz qo'lingizni ko'targaningizda, bu shunchaki qo'l harakati emas. Bu mizansahnadir!" [2. B. 95].
Estrada shaklga talabchan bo'lib, uni o'zlashtirishga mashaqqatli mehnat va mashqlar orqali erishiladi. Ilhom dastlabki muvaffaqiyatlar bilan birga keladi va bu abadiy izlanishning bir qismiga aylanadi.
Rolning asosi, birinchi navbatda, uning tashqi namoyon bo'lishining o'tkir shakllariga zid bo'lmagan ichki psixologik mazmuni bilan belgilanadi.
S.Tsimbalning fikriga qo'shilmaslik qiyin, u shunday ta'kidlaydi: "Stanislavskiy tomonidan qilingan boshqa ko'plab kashfiyotlar orasida eng muhimlaridan biri
shundaki, hayotning ichki haqiqati haqiqatan ham zamonaviy tashqi ekspressivlik mavjud bo'lgan eng unumdor tuproqdir" [3. B. 109].
Estrada san'atkordan sintetik kompleksni o'zlashtirishni talab qilgani uchun u boshqa janrlardan "qarz" olib, ifodali vositalar palitrasini kengaytirishga intiladi.
S.Klitin yozganidek, «Estrada janrlarida <...> sintetiklik eng kerakli jihat bo'lib chiqadi. Buning izohini yana bir bor san'at tarixida topamiz: xalq rassomlari, hunarmandlar har doim san'atning bir qancha turlarini puxta egallashga majbur bo'lgan, <...> dasturga ertak aytishni ham, qo'shiq aytishni ham, akrobatikani ham kiritish kerak bo'lgan edi. Bu janrlarning barchasi bitta asarda birlashtirilmagan, balki muqobillashgan va bunday aktyorni sintetik deb atash mumkin emas. Ijtimoiy tizimlarning rivojlanishi va takomillashuvi bilan san'atning barcha sohalarida estetik mezonlar kuchaydi. Va ular estrada aktyoridan alohida emas, balki qo'shiq va raqs kabi ikki san'at uyg'unligida bir xil darajada yuqori mahorat talab qila boshladilar. Qo'shiq aytish <...> vokal-dramatik miniatyuralar yaratish san'atiga aylandi" [4. B. 112].
Og'zaki janr artisti o'z chiqishlarida estrada janri texnikasiga, masalan, sehrli fokuslar yoki pantomimaga murojaat qilishi mumkin. "Raykin - iste'dodli mim. Ammo monominiaturada pantomima so'z bilan birga mavjud bo'ladi. Bu aktyorga o'z qahramoni atrofida ko'rinadigan dunyoni yaratishga, uni ovozlar, jihozlar bilan to'ldirishga va uni o'ziga xos ritmga bo'ysundirishga imkon beradi", - deb ta'kidladi A.Beylin [5. B. 36].
Bugungi kunda xoreografik tayyorgarliksiz va vokal nomerida raqsdan foydalanmagan estrada artist-vokalchisini juda kam uchraydi. "Shuningdek, butunlay yangi, ilgari ko'rilmagan janr kombinatsiyalari ham bor edi... Jongler-iboralar paydo bo'ldi (Germaniyalik Lotar Ler o'zining butun nomeriga kulgili sharhlarni jo'r qiladi). Iosif Laufer o'z dasturida qo'shiqni raqs bilan, suhbat intermediyalarini parodiyalar bilan mohirlik bilan uyg'unlashtiradi" [4. B. 112].
Tabiatan sintetik bo'lgan estrada janrlarida ijodkor ana shunday jihatning tashuvchisi va ko'rsatkichisiga aylanadi. Masalan, musiqali felyetonda u so'zlaydi, kuylaydi, cholg' u asboblarida chaladi, raqsga tushadi, chunki sintez dastlab dramatik va rejissyorlik mohiyati darajasida nomerga kiritilgan.
Aktyor san'atidagi ifodali vositalar majmuasi zamonaviy sahnaning dolzarb talabi bo'lib, uning yuksak badiiy va professional sifatini, mazmunining chuqurligi va serqirraligini, shaklning to'liqligi va go'zalligini belgilaydi.
Teatr va estrada aktyori san'atida qayta o'zgarish va shaxsiyat qanday o'rin tutadi?
"Qayta o'zgarish nazariyasini deyarli bekor qiladigan tendensiyalarni aktyor, birinchi navbatda, o'z shaxsiyatini, individualligini ifoda etadigan "iltijogo'ylik teatri" deb e'lon qilish istagini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Bunday oqimlarga qanday
munosabatda bo'linmasin, - deb ta'kidladi G. Tovstonogov, - ularni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi" [6. T.2. B. 42].
"Qayta o'zgarish nazariyasini deyarli rad etadigan tendensiyalarni chetlab o'tib bo'lmaydi, aktyor, birinchi navbatda, o'z shaxsiyatini, individualligini ifoda etadigan "Iltijogo'ylik" teatrni e'lon qilish istagini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Bunday oqimlarga qanday munosabatda bo'lmasin, - deb ta'kidladi G. Tovstonogov, - ularni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi" [6. T.2. B. 42].
Estrada o'zining eng yaxshi namunalarida artistning shaxsiy fazilatlarini ochib beradi, ular aktyorda dramatik san'atga xos bo'lgan ko'plab qobiliyatlarni rivojlantiradi, unda estrada va teatrning o'zaro ta'siri namoyon bo'ladi. Darhaqiqat, estradada o'rganish mumkin bo'lgan va o'rganish kerak bo'lgan organiklik, yengillik, bemalollik, uslubning nafisligi kabi ko'p narsalar bor.
"Estrada ifoda vositalarining bir xilligi, konsertlarning standart tartibiga solinishi, yangi repertuarning yo'qligi, mayda-chuyda mavzular, sahna ko'rinishlari, klishelar, qo'pollik va boshqa ko'p narsalar uchun estradani tanqid qilinganligi esimda. Ammo, nazarimda, bu tanbehlarda adolat bo'lsa-da, estradadan ba'zan o'zlashtira olmagan narsasi talab qilinardi. Tanqidchilar ba'zan estradani kichik shakllar san'ati ekanligini va u yengil janr, taqdimot, ta'sir uslubida yengilligini unutib qo'yganga o'xshaydi. Bu fikr qanchalik chuqur va jiddiy bo'lmasin sahnada estrada muallifi, aktyori bilan chayqalishi, yengil qanot qoqishi, shampanskoye kabi ko'piklanishi kerak. Albatta, bu yengillik har xil dangasalar va yalqovlar, sahnada yengil hayotni sevuvchilar uchun katta to'sqdir. Ammo ba'zida hatto jiddiy janrlarda ham kim-kimligini darhol aniqlay olmaysiz" [1. B. 63].
Kasb-hunar va hayotiy maktabdan o'tgan tajribali sahna ustalari, sahnani sevuvchi, uning shart-sharoitini qabul qiladigan, o'zlari uchun qulay, texnik tayyorgarlikni talab qilmaydigan janrlarda ijod qiladigan dramatik aktyorlarning chiqishlari turlicha qabul qilinadi.
Badiiy shaxs har vaqt asabini, uning muammolarini, og'riqli nuqtalarini boshqalarga qaraganda keskinroq his qiladi; uning atrofidagi dunyoga o'z munosabatini bildirish uchun chidab bo'lmas ehtiyoj bor.
Agar repertuarda zamonga, ruhiy kayfiyatga mos spektakllar bo'lmasa, xohlagan roli kelmasa, aktyor hamisha buni uddalay oladimi?
Bunday imkoniyatni estradada topish mumkinligidan A.Demidova, A.Shirvindt va ayniqsa, V.Visotskiyning sahna ko'rinishlari, qaysidir ma'noda, sahnaning tor doirasini kengaytirdi, butun mamlakatni estrada maydoniga aylantirdi.
Vaziyatning hajviyligini payqash qobiliyati, hazil, istehzo, o'zini-o'zi istehzo qilish kabilar aktyorlik kasbi uchun juda qimmatli bo'lgan fazilatlardir, ular hammaga ham xos emas. Shuni tushunish kerakki, gap bunda faqat o'yin-kulgi haqida emas,
balki chuqur estetik zavq, yuksak fojia keltirgan jо'shqin shodlik haqida ham bormoqda.
Estrada - bu bayram san'ati, quvonch va о'yin-kulgi san'ati. Ijrochilarning tomoshabinlar bilan bevosita muloqoti, mavzu va syujetlarning dolzarbligi, estrada nomerlarining qisqaligi, hazil, kinoyalarning rang-barangligi - bularning barchasi yengillik, ichki erkinlik muhitini yaratadi.
"Ma'lumki, estrada о'tkir ijtimoiy yо'nalish bilan bir qatorda bayramona hordiq chiqarish san'ati sifatida ham rivojlangan. Shu munosabat bilan estrada janrlarining yorqinlik, g'ayrioddiylik, rang-baranglik bilan ajralmas ekanligini e'tibordan chetda qoldirib bо'lmaydi, - deb yozadi S. Klitin. - Bu istak, eng avvalo, insonning Ьо^ vaqtini, dam olishini yangi taassurotlar, badiiy kashfiyotlar, ijobiy his-tuyg'ular bilan boyitish istagiga javob beradi. Axir, aynan mana shu fazilatlar bayramni kundalik hayotdan ajratib turadi" [4. B.19].
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Миронова М.В., Менакер А.С. В своем репертуаре... - М.: Искусство, 1984. - 309 с.
2. Райкин А.И. Воспоминания. - СПб.: Культ-информ-пресс, 1993. - 446 с.
3. Маркова Е.В. Современная зарубежная пантомима. - М.: Искусство, 1985. - 192 с.
4. Клитин С.С. Эстрада. Проблемы теории, истории и методики. - Л.: Искусство, 1987. - 190 с.
5. Бейлин А.М. Аркадий Райкин. - Л.: Искусство, 1969. - 165 с.
6. Товстоногов Г.А. Зеркало сцены. - Т.1. -Т.2. - Л.: Искусство, 1980. - 304
7. Барбой Ю.М. Структура действия и современный спектакль. - Л.: ЛГИТМиК, 1988. - 201 с.
8. Шароев И.Г. Многоликая эстрада. - М.: Вагриус, 1995. - 416 с.
9. Чехов М.А. Литературное наследие. - Т.2. - М.: Искусство, 1986. - 559 c.
10. Рождественский Р.И. От составителя // Владимир Высоцкий. Нерв. - М.: Современник, 1981. - 240 с.
11. Станиславский К.С. Собр. соч. в 8-ми тт. - М.: Искусство, 1954-1961.
