CC BY
0ELEKTRON TIJORATNING JAHON IQTISODIYOTIDAGI TUTGAN
O'RNI
Nasirova Zulfiya Xudayberganovna
Muhammad al-Xorazimiy nomidagi TATUassistenti zulfiyanosirova10517@gmail.com
Annotatsiya: Taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiy yuksalishning muhim omili sifatida axborot va internet texnologiyalari hayotimizning barcha jabhalariga keng joriy etilmoqda. Elektron tijorat savdo-sotiq, xarid qilish usullarini o'zgartirish bilan birgalikda jahon iqtisodiy otini rivojlanishida yirik imkoniyatlarni yuzaga ketiradi. Shuning sababli, elektron tijorat rivojlanib, jahon iqtisodiy faoliyatining asosiga aylanmoqda.
Kalit so'zlar: jahon iqtisodiyoti, bozor iqtisodiyoti, elektron tijorat, rivojlangan mamlakat, online savdo, platforma, glabalashuv, raqamlashrirish, AKT.
THE ROLE OF E-COMMERCE IN THE GLOBAL ECONOMY
Nasirova Zulfiya Khudaiberganovna
Assistant TATU named after Muhammad al-Khorazimi zulfiyanosirova10517@gmail.com
Abstract: At the present stage of its development, information and Internet technologies are widely introduced into all aspects of our lives as an important factor in economic growth. E-commerce, along with changes in the way we trade and purchase, creates great opportunities in the development of the global economy. Therefore, e-commerce is developing and becoming the basis of global economic activity.
Keywords: world economy, market economy, e-commerce, developed country, online trading, platform, globalization, digitalization, ICT.
РОЛЬ ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛИ В ГЛОБАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ
Насирова Зульфия Худайбергановна
Ассистент ТАТУ имени Мухаммада алъ-Хоразими zulfiyanosirova10517@gmail.com
Аннотация: На современном этапе своего развития информационные и интернет-технологии широко внедряются во все стороны нашей жизни как важный фактор экономического роста. Электронная коммерция вместе с изменением способов торговли и закупок создает большие возможности в развитии мировой экономики. Поэтому электронная коммерция развивается и становится основой мировой экономической деятельности.
Ключевые слова: мировая экономика, рыночная экономика, электронная коммерция, развитая страна, онлайн-торговля, платформа, глобализация, цифровизация, ИКТ.
KIRISH
Jahon iqtisodiyotining bir bo'lagi bo'lgan elektron tijoratning jahon iqtisodiyotidagi o'rnini xorijiy tajribalar asosida o'rganish uchun, elektron tijoratning jahon iqtisodiyotidagi asosiy masalalarni tushunish kerak. Raqamli iqtisodiyotning asosiy tamoyillari, elektron tijoratning tuzilishi, rivojlanishi, iste'mol qiluvchilar va tijoratga ta'sir etadigan faktorlar haqida ma'lumotlar muhimdir.
Shuningdek, elektron tijoratning jahon bo'ylab kengayishi bilan bog'liq yurisdiktsiya va tartibot muammolari, xorijiy kompaniyalar tomonidan qo'llangan strategiyalar, shu jumladan mahsulotlarni onlayn sotish, xizmatlarni taqdim etish, marketing va reklama amaliyotlari, loyihalash va rivojlanishning muhim nuqtalari haqida o' rganiladi1.
Bugungi kunga kelib jahondagi barcha rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini raqamlashtirdi desak noto'g'ri bo'lmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektron tijorat kontseptsiyasi tushunchasi hali internet globallashmasdan oldin paydo bo'ldi. Elektron tijorat bundan qirq yil oldin boshlangan va bugungi kungacha u har yili yangi texnologiyalar, innovatsiyalar va minglab korxonalar onlayn bozorga kirib borishda, o'sishda davom etmoqda.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Elektron tijorat atamasi ko'plab ta'riflarga ega bo'lgan juda keng tushunchadir. Yuqoridagi ta'riflarning aksariyati Internet orqali amalga oshiriladigan har qanday savdo yoki bitimni elektron tijorat deb ataydi. Ammo bu ta'rif elektron tijorat tushunchasini to'liq qamrab olmaydi.
Elektron tijorat va uning mohiyatini ko'plab iqtisodchilar o'rgangan, shular jumlasidan A. V.Yurasov, J. S.Uestlend, T. K. Klark, D.Kozelaar Elektron tijorat va uning mohiyati, M. Ramzaev, P.Chujanov, V.Tarasov, elektron tijoratning roli. -tijorat va uning mohiyati. rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar
1 Узбекистан Республикаси Президента Шавкат Мирзиёевнинг "Хал; сузи", 2017 йил 15 майдаги маърузасидан
iqtisodiyotidagi savdo, V.V. Senkevin, N.I. Gerashchenko va boshqalar elektron tijoratni boshqarishda davlatning roli bo'yicha tadqiqot olib bordilar2.
Shuningdek, Aripov A.N., Muxitdinov K.A., Maxmudov M.M., Iminov T.K., Yusupova N., Ergashev B., Avganboyev S., R.I. Isaev, A.R. Valiev va boshqalar o'z tadqiqot ishlarida ko'rib chiqilgan3.
O'zbekistonda elektron iqtisodiy faoliyat sohasini tartibga soluvchi qonun hujjatlari doirasida, birinchi navbatda, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini hamda AKT va umuman elektron tijoratga oid qonunlar guruhining me'yoriy hujjatlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Agar AKT va umuman elektron tijoratga oid qonunlar guruhi haqida gapiradigan bo'lsak, O'zbekiston Respublikasida AKT va elektron tijoratni tartibga soluvchi jami 17 ta qonun va normativ hujjatlar ishlab chiqilgan4.
Keling, asosiylarini sanab o'tamiz:
• Aloqa qonuni;
• Telekommunikatsiyalar to'g'risidagi qonun;
• Axborot huquqi;
• Axborot kafolatlari va axborotdan erkin foydalanish to'g'risidagi qonun;
• Mualliflik huquqi;
• Ma'lumotlar bazalari va kompyuter dasturlarini huquqiy muhofaza qilish to'g'risidagi qonun;
• Elektron imzo to'g'risidagi qonun;
• "Elektron hujjat aylanishi to'g'risida"gi qonun;
• "Elektron tijorat to'g'risida"gi qonun;
• Elektron to'lovlar to'g'risidagi qonun va boshqalar.
O'zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish va ko'proq foydalanuvchilarni jalb qilish bo'yicha chora-tadbirlar va amaliy tavsiyalar elektron tijorat bilan shug'ullanuvchi korxonalarga nisbatan qo'llanilishi mumkin. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiy yuksalishning muhim omili sifatida axborot va internet texnologiyalari hayotimizning barcha jabhalariga keng joriy etilmoqda. Shuning uchun elektron tijorat rivojlanib, jahon iqtisodiy faoliyatining asosiga aylanmoqda.
Hozirgi zamon talabiga muvofiq mamlakatimizda elektron tijoratni rivojlantirish va iqtisodiyotni axborotlashtirishga doir qabul qilingan qonunlar, Prezidentimiz va hukumatimiz qarorlari, elektron tijorat bozori va unga xizmat ko'rsatish mexanizmlari tizimi izchil rivojlanmoqda. va texnologik asoslari yaratildi.
2 Насирова, З. Х. (2023). Modern Trends in E-Commerce Development. European Journal of Economics, Finance and Business Development, 1(6), 7-14.
3 Xudayberganovna, N. Z. (2023). РОСТ ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛИ В РАЗВИТЫХ СТРАНАХ И ВАЖНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МОДЕЛЕЙ ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛИ. Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика), (4), 137-147.
4 Xudayberganovna, N. Z. (2023). Modern Business Models and Features of E-Commerce in The Republic of Uzbekistan. European Journal of Economics, Finance and Business Development, 1(6), 1-6.
METODOLOGIYA
Jahon elektron tijorat bozoridagi ijobiy tendentsiyalarga qaramay, bu bozor muammosiz emas. Jiddiy muammolardan biri axborot xavfsizligi masalalari bilan bog'liq. Elektron tijoratning rivojlanishiga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatadi. Darhaqiqat, elektron tijoratning rivojlanishiga texnologik omillar ta'sir qiladi, ammo texnologik omil to'liq ta'sir etuvchi omil bo'la olmaydi. Masalan, rivojlanayotgan mamlakatlarda elektron tijoratning o'sish tendentsiyasi ancha yuqori. Bu mamlakatlar rivojlangan mamlakatlardagidek elektron infratuzilmaga ega emas. Bundan kelib chiqadiki, bu sohaning rivojlanishiga texnologik omildan tashqari, boshqa omillar ham sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Elektron tijoratning jahon iqtisodiyotidagi rivojlanishi bir nechta tashabbuslarni yuzaga keltiradi5:
Birinchi navbatda, elektron tijorat, milliy bozorlar orasidagi qonuniylashtirish va bandlik chegaralarini kamaytiradi. Bunda, mamlakatlar orasidagi savdo muomalalarining yuritilishi uchun talablar va takliflar kuchayadi. Bu, ichki va xalqaro bozorlarning o'sishiga imkon beradi va ularga kirishga qulaylik yaratadi.
Ikkinchidan elektron tijorat jahon iqtisodiyotidagi savdo va xizmatlarni sotish va xarid qilish usullarini o'zgartiradi. Mijozlar, istalgan vaqtda va istalgan joyda o'zlariga qulay bo'lgan maxsulotlarni topish, taqqoslash va xarid qilish imkoniyatiga egalar. Bunday platformalar Amazon, eBay, Alibaba kabilardir.
Uchinchidan, elektron tijorat jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish va savdo jarayonlarini avtomatlashtirishga yordam beradi. Avtomatlashtirish va robototexnika internet orqali xarid qilinadigan maxsulotlarni ishlab chiqarish jarayonini optimallashtiradi. Bu, ishlab chiqarishda samaradorlikni oshiradi.
Elektron tijoratning jahon iqtisodiyotidagi rivojlanishi yirik imkoniyatlarni yuzaga ketiradi. Bu savdo va savdo muomalalarini osonlashtiradi, biznes modellari va innovatsiyalarini o'zgartiradi. Elektron tijoratning jahon iqtisodiyotidagi rivojlanishi to'liq ishonchli, xavfsiz va samarali savdo muomilasini yuzaga keltiradi. 2021-yil ma'lumotlariga ko'ra elektron tijoratning jahon iqtisodiyotiga ta'sirini umumiy statistika ma'lumotlarini ko'rib chiqamiz6. Elektron tijoratning chakana savdoga qo'shuvchi hissasi ham sezilarli darajada ortgan va uning muhim tarkibiy qismiga aylanib bormoqda. eMarketer ma'lumotlariga ko'ra, 2020-yilda global elektron tijorat savdolari umumiy chakana savdoning taxminan 18 foizini tashkil etdi va 2024 yilga kelib bu ko'rsatkich 21 foizdan oshishi kutilmoqda.
5 ЕЧИМЛАРИ, Р. М. В. У. УЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТРОН ТИЖОРОТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ Зулфия Худайберган щзи Носирова.
6 EMARKETER'ning statistik ma'lumotlarga asoslangan.
Elektron tijoratning jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, bu bozorga kiradigan firma duch keladigan asosiy muammolaridan biri bu kompaniya ichidagi biznes jarayonlarini tashkil etish. Bu kompaniya xodimlarining faoliyati axborot-analitik tarkibining ahamiyati ortishi bilan bog'liq. Ushbu nuqtai nazardan elektron bozorda ishlay digan kompaniyaning boshqaruv tizimi, tijorat, ichki tashkilotga qo'yiladigan talablar, qayta ishlashning o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek, kadrlar bilan ta'minlashga qo'yiladigan talablar ko'rib chiqiladi7.
1-rasm. Jahon iqtisodiyotidagi umumiy savdodan va elektron tijoratdan ko'rilayotgan foyda miqdori(milliard dollarda)8
Onlayn xaridlardagi COVID-19 bilan bog'liq o'sish 2020 yilda iqtisodiyotga qo'shimcha 174.87 milliard dollarlik daromad olib keldi. Agar pandemiyadan onlayn sotuvlar bo'lmaganida, 861,12 milliard dollarlik elektron tijorat savdosiga 2022 yilgacha erishilmagan bo'lar edi9.
Elektron tijorat yoki onlayn tijorat AQSh iqtisodiyotida muhim bir rol o'ynaydi. AQSh elektron tijoratning o'sishi bilan bir qancha kompaniyalar xususan Amazon, eBay, Walmart va boshqalar, onlayn savdo platformalari orqali ulardan foydalanishga boshladi. Bu tijorat shakli, iste'molchilar uchun tezlik va qulaylik keltirib chiqardi va mahsulotlarni boshqa joylarda ishlatish, xarid qilish va sotishni osonlashtirdi.
Elektron tijorat AQSh iqtisodiyotida hajmi katta bir sohada rivojlanganligini ko'rsatadi. Boshqa mamlakatlardagi kompaniyalar ham AQSh elektron tijoratiga kirib kelishdi, shuningdek, o'zlarining onlayn platformalarini o'zgartirdilar. AQSh elektron tijorati iqtisodiyotda innovatsiyalar va yangiliklarni o'z ichiga olgan holda o'sayotgan bo'lib global tijoratni kengaytirishda katta ro'lat o'ynaydi.
7 SH.Q.YULDASHEV, D.Q.USMANOVA, L.N.XALIKOVA, M.V.GERMAN " ELEKTRON TIJORAT VA BIZNES" 2021
8 Source: Digital Commerce 360 analysis of U.S. Department of Commerce data Updated January 2021
9 EMARKETER'ning statistik ma'lumotlarga asoslangan.
1 ,750
2017 2018 2019 202C 202T 2022 2023 2024 2025 2026 2027
2-rasm. AQShda elektron tijoratdan ko'rilayotgan va ko'rilishi kutilayotgan
daromad miqdori ( milliard dollarda)l0
AQSh elektron tijorati o'sishi davomida, muhim tartibda hukumat tomonidan muhofaza qilinadi va regulativ vositalar orqali tartibga solinadi. AQShda elektron tijorat, xalqaro tarmoqlar va internet tuzilishi kabi texnologiyalar orqali o'sib borayotgan sohalardan biridir. Bu soha AQSh iqtisodiyoti va tijoratining rivojlanishi uchun muhimdir. Umuman olganda AQSh elektron tijorati iqtisodiyotning muhim qismini tashkil etadi va uning o'rni hozirgi kunda katta va ko'plab tovarlar va xizmatlar uchun birinchi vaqtda ishlab chiqarish va sotish yo'lni ochadi.
Hozirda bir nechta yirik intertnet do'konlarni ko'rib chiqamiz va ularni solishtirma tahlil asosida tahlil qilamiz. Amazonga 1994 yilda Jeff Bezos tomonidan asos solingan dunyodagi eng yirik va eng nufuzli elektron tijorat kompaniyalaridan biri hisoblanadi. Dastlab kitoblar uchun onlayn bozor sifatida boshlangan Amazon o'z takliflarini keng mahsulot va xizmatlarni o'z ichiga olgan holda kengaytirdi.
Amazon faoliyati elektron tijoratda ustunligi va ta'sirining ba'zi asosiy jihatlari11
- Amazonning onlayn turli toifadagi mahsulotlarning keng assortimentini, jumladan, elektronika, kiyim-kechak, uy-ro'zg'or buyumlari va boshqalarni taklif etadi.
- Amazon uchinchi tomon sotuvchilariga o'z inventarlari bilan birga mahsulotlarni sotishga imkon beradi, bu esa turli va keng mahsulot tanlovini yaratadi.
10 https://www. statista. com/statistics/2723 91 /us-retail-e-commerce-sales-forecast/
11 https://www.statista.com/statistics/272391/us-retail-e-commerce-sales-forecast/
Uning yana qulayligi, raqobatbardosh narxlar va samarali logistikaga e'tibor qaratilishi uning elektron tijorat sohasida ustunligiga hissa qo'shdi.
100
m
Ù 75
~ö XJ
t/i zj
g 50
sz
O
2019 2020 2021 2022* 2023 2024 2025
3-rasm. Amazonning kelajak uchun tahminiy yalpi tovarlari narxi
(milliard dollarda)12
Amazon 4 yil 2020 sentyabrdan bozor iqtisodiyoti bo'yicha ikkinchi trillion dollarlik kompaniyaga aylandi. 2022-yil iyul holatiga ko'ra, u 1,875 trillion dollarlik pul aylanmasi bilan Apple va Microsoftdan keyin uchinchi o'rinni egallaydi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Elektron tijorat xorijiy foydalanuvchilar sonini kengaytiradi. Onlayn platformalarga kirish imkoniyatlari va internetga kirishning osonlashtirilishi mamlakatlarga xorijiy foydalanuvchilarni olib keladi. Elektron tijorat mamlakatlardagi savdo muomalalarini transparantlashtiradi va narxlarni ta'sir qiladi. Onlayn platformalar orqali xaridorlar mahsulotlarni solishtirish va narxlarni taqqoslash imkoniyatiga ega bo'lishadi. Bu mamlakatlar uchun narxlarning o'zgartirilishi va xarajatlarning optimallashtirilishi imkoniyatlarini ochadi. Elektron tijorat xorijiy savdolarni osonlashtiradi va ko'paytiradi. Onlayn bozorlar va platformalar bilan, mamlakatlardagi tadbirkorlar xalqaro xarajatlarsiz savdo qilish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Bu xorijiy bozorlarga kirishni osonlashtiradi va xaridorlar bilan ishlash va to'lov jarayonlarini amalga oshirishni osonlashtiradi.
Jahonda elektron tijorat tizimlari orqali onlayn-savdo bozori tobora rivojlanib bormoqda. Elektron tijoratning supergigantlari hisoblangan Amazon (AQSh), Alibaba va JD.com (ikkisi ham Xitoy) kabi kompaniyalar hozirda xalqaro onlayn savdoning 40 foizini nazorat qilib, jahondagi eng yirik 10 ta elektron tijorat bozorlaridan yettitasini boshqarmoqda va global logistika tarmog'ida tovarlar harakatining yo'nalishlarini belgilab bermoqda.
12 statistica.com
Elektron tijorat bu global iqtisodiyotning kelajagi Digital Commerce 21.3 hisob-kitoblariga ko'ra, onlayn xarajatlar yil davomida jami chakana savdoning 36% ni tashkil etdi. Amazon esa Qo'shma Shtatlardagi barcha elektron tijoratning deyarli uchdan bir qismini tashkil etdi. Iste'molchilar 2021 yilda jahon savdogarlari bilan 816,12 milliard dollar onlayn sarfladilar, bu hisob-kitoblarga ko'ra yil davomidagi natija 44% ga yetdi. Bu so'nggi yigirma yil ichida AQShning eng yuqori yillik elektron tijorat o'sishi edi. Elektron tijoratning o'sishi kelayotgan foydaning yuqori bo'lishi, iqtisodiyotda o'sishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Хал; сузи", 2017 йил 15 майдаги маърузасидан
2. Насирова, З.Х. (2023). Modern Trends in E-Commerce Development. European Journal of Economics, Finance and Business Development, 1(6), 7-14.
3. Xudayberganovna, N.Z. (2023). РОСТ ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛИ В РАЗВИТЫХ СТРАНАХ И ВАЖНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МОДЕЛЕЙ ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛИ. Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика), (4), 137-147.
4. Xudayberganovna, N. Z. (2023). Modern Business Models and Features of E-Commerce in The Republic of Uzbekistan. European Journal of Economics, Finance and Business Development, 1(6), 1-6.
5. ЕЧИМЛАРИ, Р. М. В. У. УЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТРОН ТИЖОРОТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ Зулфия Худайберган кизи Носирова.
6. EMARKETER ning statistik ma'lumotlarga asoslangan.
7. SH.Q.YULDASHEV, D.Q.USMANOVA, L.N.XALIKOVA, M.V.GERMAN " ELEKTRON TIJORAT VA BIZNES" 2021
8. Source: Digital Commerce 360 analysis of U.S. Department of Commerce data Updated January 2021.
9. https://www.statista.com/statistics/272391/us-retail-e-commerce-sales-forecast/
10. https://www. statista. com/statistics/272391/us-retail-e-commerce-sales-forecast/
11. http:// www.statistica.com
