Научная статья на тему 'EFFECT OF EXTRACT ON ACTIVITY OF ENERGY METABOLISM ENZYMES AFTER COMBINED EFFECT OF EMOTIONAL STRESS AND SUBLETHAL DOSE OF γ-RADIATION IN REMOTE PERIOD'

EFFECT OF EXTRACT ON ACTIVITY OF ENERGY METABOLISM ENZYMES AFTER COMBINED EFFECT OF EMOTIONAL STRESS AND SUBLETHAL DOSE OF γ-RADIATION IN REMOTE PERIOD Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
193
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭМОЦИЯЛЫқ КүЙЗЕЛіС / РАДИАЦИЯ / ЭНЕРГИЯЛЫқ АЛМАСУ / ЭМИНИУМ РЕГЕЛ / EMOTIONAL STRESS / RADIATION / ENERGY METABOLISM / EMINIUM REGELII / ЭМОЦИОНАЛЬНЫЙ СТРЕСС / ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ОБМЕН / ЭМИНИУМ РЕГЕЛЯ

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Ильдербаева Г.О.

Введение. При адаптационном процессе происходят сложные изменения в системе энергетического обмена, функциональные и структурные перестройки в органах и тканях. Несмотря на большой интерес исследователей к этой проблеме, патогенетические механизмы влияния стресса, особенно сочетанное действие стрессогенных факторов на обменные процессы изучены не достаточно. Основным критерием устойчивости адаптивного поведения организма является поддержание постоянства энергетического потенциала биосистемы. С учетом значимости данной системы, необходимо определить ее роль в формировании патологического процесса у животных в отдаленном периоде при комбинированном воздействии γ-излучения и эмоционального стресса, и их коррекции. Цель работы изучение действия экстракта Эминиум Регеля на активность ферментов энергетического метаболизма в иммунокомпетентных органах в отдаленном периоде при сочетанном воздействии сублетальной дозы γ-излучения (6 Гр) и эмоционального стресса. Материалы и методы. Для решения поставленной цели проведены эксперименты на 70 белых лабораторных крысах-самцах линии Wistar массой 240±20 г, которые были подразделены на 7 групп. Эмоциональный стресс у животных моделировали путем подвешивания за хвост, выводили из эксперимента через 1, 2, 3 сутки после воздействия, путем неполной декапитации, предварительно усыпив эфирным наркозом. Животных облучали за 90 суток до исследования на радиотерапевтической установке TERAGAM Сo60 («ISOTREND spol. s.r.o.», Чехия) однократно по 6 Гр. Результаты. Снижение активности сукцинатдегидрогеназы в селезенке, надпочечниках и лимфолизатах периферической крови и во всех исследуемых органах активности цитохромоксидазы показывают о стрессовом напряжении обменных и ферментативных процессов, приводящие к дефициту энергообеспечения. При комбинированном воздействий, полученный результат был более выражен на 3 сутки. Иследование показало положительный эффект исследуемого экстракта к повышению активности ферментов. Выводы. При воздействии двойного фактора сочетанного воздействия сублетальной дозы γ-излучения и эмоционального стресса в отдаленном периоде, происходит снижение активности ферментов энергетического метаболизма. При введении Эминиума Регеля в дозе 2,5 мл/кг вызывает повышение активности ферментов сниженного в результате сочетанного воздействия.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Ильдербаева Г.О.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ЭКСТРАКТА НА АКТИВНОСТЬ ФЕРМЕНТОВ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОГО МЕТАБОЛИЗМА ПОСЛЕ СОЧЕТАННОГО ДЕЙСТВИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО СТРЕССА И СУБЛЕТАЛЬНОЙ ДОЗЫ γ-ИЗЛУЧЕНИЯ В ОТДАЛЕННОМ ПЕРИОДЕ

Introduction. During adaptation process complex changes occur in metabolic pathways; functional and structural changes occur in organs and tissue. Despite the great interest of researchers to this problem, the pathogenetic mechanisms of influence of stress, especially combined effect of stressors on the metabolic processes hasn’t been studied enough. Main criterion for the stability of the adaptive behavior of the organism is to maintain energy potential of biosystems constant. Given the importance of this system, it is necessary to define its role in formation of pathological process in animals in remote period under combined effect of γ-radiation and emotional stress and their corrections. Purpose study effect of extract Eminium Regelii on activity of energy metabolism enzymes in immunocompetent organs in remote period under combined effects of sublethal doses of γ-radiation (6 Gy), and emotional stress. Materials and methods. To achieve this goal, experiments were performed on 70 white male laboratory Wistar rats, weighing 240 ± 20 g, which were divided into 7 groups. Emotional stress was modeled in animals by tail suspension, and were withdrawn from the experiment after 1, 2, 3 days by partial decapitation, previously put to sleep with ether anesthetics. Prior to research, animals were exposed to radiation once with 6 Gy for 90 days on radiotherapy installation TERAGAM Сo60 («ISOTREND spol. s.r.o.», Czeck Republic) Results. Decrease in activity of succinate dehydrogenase in spleen, adrenal glands and peripheral blood lymphocytes and in all investigated organs cytochrome oxidase’s activity has shown stressed conditions of metabolic and enzymatic processes, leading to a shortage of energy supply. Under combined effects, result was more pronounced on day 3. Research has shown positive effect of the extract in increasing enzyme activity. Conclusion. Under effect of double factors combination of sublethal doses of γ-radiation and emotional stress in remote period, a decline in the activity of energy metabolism enzymes occur. Administration of 2.5 ml / kg of Eminium Regelii causes an increase in enzyme activity, which was decreased as a result of combined effects.

Текст научной работы на тему «EFFECT OF EXTRACT ON ACTIVITY OF ENERGY METABOLISM ENZYMES AFTER COMBINED EFFECT OF EMOTIONAL STRESS AND SUBLETHAL DOSE OF γ-RADIATION IN REMOTE PERIOD»

Получена: 30 апреля 2015 / Принята: 11 мая 2016 / Опубликована online: 30 июня 2016 ЭОЖ 577.121.7-159.944.4-614.876-024.87

сублеталды дозадаГы иондаГыш сЭулен1Н кей1нг1 мерз1м1 мен эмоциялыК кУйзел1ст1И Косар Эсер1ндег1 энергиялы алмасу ферменттер1 белсенд1л1г1не сыГынды Эсер1

Гулжан О. 1лдербаева, http://orcid.org/0000-0002-5854-8410

Семей каласыньщ Мемлекеттiк медицина университетi, «Медицина» мамандыгы бойынша 3 курс PhD докторанты, Семей к-, Казахстан Республикасы

Kipicne. Адаптациялы; YДерiс кезiнде энергиялы; алмасу жYЙесiнде кYPделi e3repicTep туындап, тш жэне агзаларда ;ызметш жэне ;урылымды; ;айта ;урылымдар жYpeдi. Соцгы уа;ыттарда зерттеуштердщ бул мэселеге - ^йзелютщ патогeнeздiк мeханизмiнe назарларыныц арт;анына ;арамастан бул патология кeзiндeгi алмасу YДepiстepi туралы мэлiмeттep жeткiлiксiз, эсipeсe стрессоге^Ф факторлардыц ;осарлана эсepi туралы. Агзаныц адаптациялы; ;алыптылыгыныц нeгiзгi eлшeмi биожYЙeлepдeгi энергиялы; потенциалы тура;тылыгын устап туру болады. Бул жYЙeнщ мацыздылыгын ескере отырып, сублеталды дозалы Y-сэуле эсершщ кeйiнгi кезец мен эмоциялы; ^йзелютщ ;осар эсepi кeзiндe туындаган патологиялы; Yдepiстeгi peлiн аны;тау жэне оны тYзeу eзeктi.

Жумыстьщ максаты - сублеталды дозалы (6 Гр) Y-сэуле эсершН кейшп кезец мен эмоциялы; ^йзелютщ ;осар эсepiндe агзадагы энергиялы; алмасу фepмeнттepi eзгepiсiнe Эминиум Регел сыгындысыныц ы;палын зерттеу.

Материалдар мен эдютер. ^ойылган ма;сатты шешу Yшiн, салмагы 240±20 гр Wistar багыттагы 70 аталы; а; егеукуйрыктар 7 топка бeлiнiп тэжipибe жYpгiзiлдi. Эмоциялы; ^йзелют жануарлардыц ;уйрыгынан тeмeн ;аратып, iлу ар;ылы жYpгiзiлдi, эксперименттен ^йзелютен 1, 2, 3 кYн eткeннeн соц алдын ала эфир ар;ылы шала уй;ыга жeткiзiп, жартылай декапитация ар;ылы шыгарылды. Жануарларды зерттеуге 90 ^н ;алганда TERAGAM Со60 («ISOTREND spol. s.r.o.», Чехия) атты радийтерапевтикалы; ;ондыргыда бip мезетте 6 Гр дозада сэулелендк

Нэтижeлepi. Зерттеуге алынган кeкбауыp, тимус, бYЙpeк YCTi бeзi жэне лимфолизатта сукцинатдегидрогеназа ферментшщ жэне барлы; жасушалардагы цитохромоксидаза фермент белсендттнщ тeмeндeуi жасушаны энергиялы ;амтудагы зат алмасулы жэне фepмeнттi Yдepiстepдiц кYзeлiскe тYсiп, энергиялы тапшылы;та болганы бeлгiлi болды. Аталмыш ;убылыс ;осарлы эсердщ 3 кYнгi нэтижелерден аны; кepiндi. Тeксepiскe тYCкeн сыгынды тежелген ферменттердщ бeлсeндiлiгiн арттыру багытындагы ы;палы аны;талды.

Корытынды. ^ос фактордыц - гамма-сэуленщ кeйiнгi кезецдег эсepi мен эмоциялы; ^йзелютщ ;осарлы эсepiнe ушыраган топтардагы жануарларда энергиялы; алмасу ферменттердщ белсендтт тeмeндeгeн. ^ос фактордыц эсершен тeмeндeгeн энергиялы; алмасу фepмeнттepi белсендттн 2,5 мг/кг мeлшepдe eнгiзiлгeн Эминиум Регелдщ ы;палынан арт;ан.

Нег']зг'] свздер: эмоциялы; ^йзелю, радиация, энергиялы; алмасу, Эминиум Регел.

Summary

effect of extract on activity of energy metabolism enzymes after combined effect of emotional stress and sublethal dose of y-radiation in remote period

Gulzhan O. Ilderbayeva, http://orcid.org/0000-0002-5854-8410

State Medical University, Semey, Kazakhstan Doctoral PhD student of "Medicine" 3 rd year

Introduction. During adaptation process complex changes occur in metabolic pathways; functional and structural changes occur in organs and tissue. Despite the great interest of researchers to this problem, the pathogenetic mechanisms of influence of stress, especially combined effect of stressors on the metabolic processes hasn't been studied enough. Main criterion for the stability of the adaptive behavior of the organism is to maintain energy potential of biosystems constant. Given the importance of this system, it is necessary to define its role in formation of pathological process in animals in remote period under combined effect of Y-radiation and emotional stress and their corrections.

Purpose - study effect of extract Eminium Regelii on activity of energy metabolism enzymes in immunocompetent organs in remote period under combined effects of sublethal doses of Y-radiation (6 Gy), and emotional stress.

Materials and methods. To achieve this goal, experiments were performed on 70 white male laboratory Wistar rats, weighing 240 ± 20 g, which were divided into 7 groups. Emotional stress was modeled in animals by tail suspension, and were withdrawn from the experiment after 1, 2, 3 days by partial decapitation, previously put to sleep with ether anesthetics. Prior to research, animals were exposed to radiation once with 6 Gy for 90 days on radiotherapy installation TERAGAM Co60 («ISOTREND spol. s.r.o.», Czeck Republic)

Results. Decrease in activity of succinate dehydrogenase in spleen, adrenal glands and peripheral blood lymphocytes and in all investigated organs cytochrome oxidase's activity has shown stressed conditions of metabolic and enzymatic processes, leading to a shortage of energy supply. Under combined effects, result was more pronounced on day 3. Research has shown positive effect of the extract in increasing enzyme activity.

Conclusion. Under effect of double factors - combination of sublethal doses of Y-radiation and emotional stress in remote period, a decline in the activity of energy metabolism enzymes occur. Administration of 2.5 ml / kg of Eminium Regelii causes an increase in enzyme activity, which was decreased as a result of combined effects.

Key words: emotional stress, radiation, energy metabolism, Eminium Regelii.

влияние экстракта на активность ферментов энергетического метаболизма после сочетанного действия эмоционального стресса и сублетальной дозы y-излучения в отдаленном периоде

Гульжан О. Ильдербаева, http://orcid.org/0000-0002-5854-8410

Государственный медицинский университет города Семей, докторант 3 курса по специальности «Медицина», г. Семей., Республика Казахстан

Введение. При адаптационном процессе происходят сложные изменения в системе энергетического обмена, функциональные и структурные перестройки в органах и тканях.

Несмотря на большой интерес исследователей к этой проблеме, патогенетические механизмы влияния стресса, особенно сочетанное действие стрессогенных факторов на обменные процессы изучены не достаточно. Основным критерием устойчивости адаптивного поведения организма является поддержание постоянства энергетического потенциала биосистемы. С учетом значимости данной системы, необходимо определить ее роль в формировании патологического процесса у животных в отдаленном периоде при комбинированном воздействии Y-излучения и эмоционального стресса, и их коррекции.

Цель работы - изучение действия экстракта Эминиум Регеля на активность ферментов энергетического метаболизма в иммунокомпетентных органах в отдаленном периоде при сочетанном воздействии сублетальной дозы Y-излучения (6 Гр) и эмоционального стресса.

Материалы и методы. Для решения поставленной цели проведены эксперименты на 70 белых лабораторных крысах-самцах линии Wistar массой 240±20 г, которые были подразделены на 7 групп. Эмоциональный стресс у животных моделировали путем подвешивания за хвост, выводили из эксперимента через 1, 2, 3 сутки после воздействия, путем неполной декапитации, предварительно усыпив эфирным наркозом. Животных облучали за 90 суток до исследования на радиотерапевтической установке TERAGAM Со60 («ISOTREND spol. s.r.o.», Чехия) однократно по 6 Гр.

Результаты. Снижение активности сукцинатдегидрогеназы в селезенке, надпочечниках и лимфолизатах периферической крови и во всех исследуемых органах активности цитохромоксидазы показывают о стрессовом напряжении обменных и ферментативных процессов, приводящие к дефициту энергообеспечения. При комбинированном воздействий, полученный результат был более выражен на 3 сутки. Иследование показало положительный эффект исследуемого экстракта к повышению активности ферментов.

Выводы. При воздействии двойного фактора - сочетанного воздействия сублетальной дозы Y-излучения и эмоционального стресса в отдаленном периоде, происходит снижение активности ферментов энергетического метаболизма. При введении Эминиума Регеля в дозе 2,5 мл/кг вызывает повышение активности ферментов сниженного в результате сочетанного воздействия.

Ключевые слова: эмоциональный стресс, радиация, энергетический обмен, Эминиум Регеля.

Библиографическая ссылка:

Ильдербаева Г.О. Влияние экстракта на активность ферментов энергетического метаболизма после сочетанного действия эмоционального стресса и сублетальной дозы у-излучения в отдаленном периоде / / Наука и Здравоохранение. 2016. №3. С. 107-118.

Ilderbayeva G.O. Effect of extract on activity of energy metabolism enzymes after combined effect of emotional stress and sublethal dose of у-radiation in remote period. Nauka i Zdravookhranenie [Science & Healthcare]. 2016, 3, pp. 107-118.

1лдербаева Г.О. Сублеталды дозадагы иондагыш сэуленщ кейЫп мерзiмi мен эмоциялык, ^йзелютщ косар эсерЫдеп энергиялы алмасу фермент^ белсендттне сыгынды эсерi / / Гылым жэне Денсаулык сактау. 2016. №3. Б. 107-118.

Юрюпе

^йзелю деген тYсiнiк 1954 жылы Ганс Сельенщ кемепмен дYниеге келдк ^йзелютщ Yш кезецшН YPей жэне адаптация кезендерi агзаныц калыпты реакциясыныц катарына жататыны белгл ал бул куйзелю жш, созылмалы тYPде болса жэне ^йзелюш эсер агзаныц бешмделу кабтетшен артып кетсе, онда агза ^йзелюке

келт, тYрлi психосоматикалык ауруларга шалдыгуы мYмкiн [13]. Агзада ^йзелюш факторларга бешмделуш камтамасыз ететш Yдерiстер бар. Кез келген ^йзелюш факторлардыц агзага эсерi кезшде агзаныц жауап беру касиетi 6y^ агзадагы функционалды резервтi жумылдыра отырып, физиологиялык кабтеттттнщ ец биiк децгешнде жYредi. КYЙзелiстiк агенттердщ

созылмалы тYPде немесе бiрнеше рет ;айталана келетiн жагдайда уза; уа;ытты адаптация жYретiнi белiгi [11].

Агзадагы булшы; еттН жумысы кезшде ;осымша физикалы; жYктеме тYCсе, оны энергиямен ;амтамасыз ету Yшiн бауырдыц ;ызмет арта тYседi. Энергиямен ;амтуда бузылыс орын алса, шаршацды;;а, делсалды;;а, тiптi кейбiр агзалар мен тшдерде патологиялы; взгерютердщ жYPуi мYмкiн [9,12]. Поллютанттардыц эсерiнен агзада нуклеин ;ыш;ылдары жэне а;уыздардыц синтезi артуынан тотыгу-тоты;сыздану реакцияларына жэне макроэргиялы; фосфорлы ;осылыстар, антиоксиданттар, простагландиндер жэне ;урылымды а;уыздар синтезiне ;ажеттi ферменттердН синтезшН жогарылай тYседi. ЖYрген ;убылыстар адаптация Yдерiсiндегi доминантты жYЙелерде ;урылымды; взгерiстерге экеледi. Туындайтын ;урылымды взгерютердН ы;палымен уза; уа;ытта жYретiн адаптация агзадагы вгерiске шалды;;ан гомеостазды ;алпына келтiре, кYЙзелiстi реакцияны жогалтуга экеледi [10,16]. ТYрлi патологиялы; жагдайлар кезшде ферменттердН белсендттн зерделеу мацызды багыт болып тур. Себебi, фермент белсендтт кврсеткiшi мYшенiц ;айсысы за;ымдалганын аны;тап ;оймай, мYшедегi алмасу YДерiстерiнH ;аншалы;ты дэрежеде взгергенiн аны;тауга болады. Агзадагы адаптациялы; синдромыныц дамуы эр;ашан да энергетикалы; шыгынмен ;атар жYретiнi аны;, адаптивтi ^йшН бешмдттнН негiзгi кврсеткш болып, биожYЙелердH энергиялы; тура;тылыгын тура;тангдырып туру болып саналады [20]. Бiрнеше галымдар вздершН зерттеу жумыстары кезшде иондагыш сэулелердН эсерiнде ЛДГ, СДГ ферментшщ белсендiлiгi твмендегенiн аны;таган [21].

Кейшп мерзiмде сэулеленген агзага эмоциялы; стресстН ;осарлы эсерi туралы гылыми деректер тапшы келедi, ал взгерюке тYCкен Yдерiстердi ;алпына келтiру туралы жумыстар кездеспедi. Сонды;тан, кейiнгi кезецде стрессогендi факторлардыц ;осарлы эсерi кезшде иммуногенез мYшелерiндегi алмасу YPДiстерiн зерттеп, взгерген Yдерiстерге препараттардыц ы;палын зерттеу вте взект мэселе.

Зерттеу жумыстыц негiзгi максаты -сублеталды дозалы Y-сэуле эсершН кейiнгi кезеН мен эмоциялы; ^йзелютН ;осар эсерiнде агзадагы энергиялы алмасу ферменттерi взгерiсiне Эминиум Регел сыгындысыныц ы;палын зерттеу.

Материалдар мен эд^тер

^ойылган ма;сатты шешу Yшiн, жасы 35 апталы, салмагы 240±20гр, 70 аталы; а; егеу;уйры;тарга эксперимент жYргiзiлдi. Жануарларды устау жэне оларга жYргiзiлген барлы; манипуляциялар ^Р Денсаулы; са;тау МинистршН 2007 жылы 25 шiлдедегi №442 «^аза;стан Республикасындагы клиникага дейiнгi, медициналы;-биологиялы; эксперименттердi жэне клиникалы; сына;тарды жYргiзу туралы Ережеа» [7] талаптарына жэне Семей ;. мемлекетш медицина университетшН этикалы комитетшщ шешiмiне сэйкес (13.11.2013ж. № 2 хаттама) жYргiзiлдi. Экспериментке бул зертханалы; жануарлардыц алыну себебi: ;ол жетiмдi жануар, зерттеуге тYсетiн нысаналар квлемшН жэне ;ан мвлшершН жетюлттттне байланысты. Экспериментке алынган жануарлар жумыс басталмай турып, 30 кYндей жеке усталынып, патологиялы; белгiлерi жануарларга тэн объективт кврiнiстерi болмагандар iрiктелiп алынды. Экспериментте жумыстыц ма;сатын сэйкес межеде шамалы эфир наркозындагы шала уй;ыда шыгарылды.

Тэжiрибелi жануарлар жетi топ;а бвлiнген: I - ;алыпты топ; II - Y-сэулесшН кейiнгi кезецдеп эсерi мен эмоциялы; кYЙзелiс алган топ, 1 кYнi; III - Y-сэулесшН кейiнгi кезендеп эсерi мен ^йзелю алган топ, 2 ^i; IV - y-сэулесшН кейшп кезендеп эсерi мен кYЙзелiс алган топ, 3 кYнi, V - ;ос фактордыц эсерiне ушырап, сыгынды ;абылдаган топ, 1 кYнi; VI -;ос фактордыц эсерiне ушырап, сыгынды ;абылдаган топ, 2 ^i; VII - ;ос фактордыц эсерше ушырап, сыгынды ;абылдаган топ, 3 ^нк

II, III, IV топтагы жануарларды ^йзелютН сына;;а алу уа;ытына жэне Y-сэуленН кейiнгi кезецше сэйкес болатындай зерттеуге алынды. V, VI, VII топтагы жануарлар кYЙзелiске жэне Y-сэулесше ушыраган жэне ;осымша сыгынды ;абылдагандар. Жануарларды эксперименттен шыгару

эмоциялык ^йзелю алганнан кейш 1, 2 жэне 3 тэулт еткеннен кейiн жэне радиацияныц кейшп мерзiмiне сэйкес декапитация эдiсiмен шыгарылды. Жануарларга Эминиум Регелдщ этанолды сыгындысы асказан iшiне зонд аркылы 2,5 мл/кг мелшермен сынакка аларга 14 ^н калганда кYнiне 6ip реттен, тацертец аш карынга енгiзiлдi [1].

Cэулелеудiц дурыс жYргiзiлуi жэне кажетт дозаны беру багытында жэне эксперименту тазалыгы Yшiн топометриялык дозиметриялык дайындык жYргiзiлдi [2]. Ол Yшiн Чехиялык «^rasix» рентгенсимуляторы колданылды. Эксперименттiк жануарларды сэулелеу Yшiн арнайы жасалган, колданыска енгiзiлген тордыц уяшыктарына бiр мезетте тэжiрибелiк егеукуйрыктар жеке-жеке орналастырылды [3]. Сэулелеуге дайындык барысында жануарлардыц топографиялы-анатомиялык келденец кесiндiсi сызылып, дигитайзер аркылы компьютердН жоспарлау жYЙесiне енпзтдк Физикалы-дозиметриялык есептеулер «^rasix» симуляторыныц «PlanW» жоспарлау жYЙесiнiц кемегiмен жасалып, сэулелеу дозасы, ыргагы, терецдт, бiркелкiлiгi нактыланган топометриялы-дозиметриялык картасы жасалынды [4].

Сэулелеу алдындагы топометриялы дозиметриялык дайындык жYргiзiлгеннен соц, жануарлар Чехиялык «Тегадат» (ошактык дозасы 6,0 Гр болганда: SSD - 97,2 см, SAD -100,0 см, алац 40х40 см, t = 352 сек.) радийтерапевш кондыргысымен эксперимент серияларына сай межелi уакытта сублеталдык 6 Гр Y-сэулеамен сэуле берiлдi. Сэуле ^i ретiнде Co60 радийбелсендi элементi колданылды. Сэулелендiру Ш^О №2 онкодиспансерiнiц радиология белiмшесiнде радиологтыц жэне радиолог-физик мамандарыныц кемегiмен жYргiзiлдi.

Иондайтын радиация мен эмоциялык кYЙзелiстiц узак мерзiмдегi косар эсерлерiн тэжiрибелiк жануарлар иондайтын y-сэулесiмен сэулеленгеннен соц зерттеуге 1,2,3 кYн калганда эмоциялык ^йзелюке ушыратылды. Жалпы сынак басталган уакыттан 3 айдан соц зерттеулер жYргiзiлдi.

Гамма-сэулесiн алганнан кейiн узак мерзiмi ретiнде 3 айды алганымыз гылыми басылымдарга шыккан галымдардыц Чернобыль апатына катыскан адамдарды

зерттеген кезде, узак мерзiмi ретiнде апаттан кейшп 10, 15 жылдарды алган [8,14,17,18]. Ал Шабалкин И.П., Григорьева Е.Ю., Гудкова М.В., Стукалова Ю.В. ездершН зерттеу жумыстарында узак мерзiм ретшде 90 кYндi алган [19].

Иондайтын сэулелердН узак мерзiмiн зерттеу ретшде (радиациялы апаттардыц эсерiнен) адамдарды апаттан 10 жыл еткеннен кейiн зерттеген. Адамныц емiр CYPУ шамасы орташа 70 жыл деп, егеукуйрыктардыц емiр CYPУ узактыгы 2-2,5 жыл деп санап, егеукуйрыктарда узак мерзiмi уакыты шамасын есептелдi.

Эмоциялык кYЙзелiс Б.Жеттсбаев жэне авторлардыц эдiсi бойынша Yлгiлендi [5]. Сыгындысын кабылдаган топтарды ^йзелютен кейiнгi кYндерiне сэйкес салыстырылды. Барлык жануарларда тYрлi агзалар мен жасушаларда энергиялык алмасу ферменттерi белсендiлiктерi аныкталды. Тексерiске шеткерi канынан лимфоциттерi жэне бауыр, кекбауыр, тимус, жНшке шек лимфатYЙiндерi жэне бYЙрек Yстi безшен гомогенаты жасалынып, энергиялы алмасу ферменттери цитохромоксидаза (ЦХО) жэне сукцинатдегидрогеназаныц (СДГ) белсендтт зерттелдi.

Тэжiрибелiк жануарларды декапитациядан кейш олардьщ бауырын, кекбауырын, тимусын, бYЙрекYCтi безiн, жНшке iшек лимфатYЙiндерiн усакталып, оларды салкындатылган (0°С) 0,25 М сахароза ертц^а бар Петри ыдысына салынды. Тiндердi суыганнан кейш салкындатылган 0,25 М сахароза ергг^сшде канныц iзi кеткенше мукият жуылды. Содан кейiн, есеппен 1 г тшге 8 мл 0,25 М сахароза косылып, тефлон пестигiмен шынылы Поттер гомогенизатор ыдысында салкын ортада тагы да унтакталды. Бауыр тшш унтактау кезiнде пестик айналымы 25 секунд шнде 600 айн/мин-ка тец болды. Гомогенат тiндерiн стерилденген дэке кабатынан CYзiлiп, 0-2°С температурасында 3000 айн/мин 30' кереказ белiмдерiнен арылу Yшiн центрифугаланды. Ферменттер белсендiлiгiн тексеру барысы кезiнде гомогенат бар пробиркалар муздыц iшiнде болды.

Сукцинатдегидрогеназа (СДГ) ферментшН белсендiлiгi С.О.Тапбергеновтыц [15] эдiсiмен

wacanflbi. Heri3ri npuHquni Cflr ^epMeHTmin TeTpa3onuM Ty3bH ToTbiK;cbi3flaHflbipa OTbipbin, 6oanfaH eHÎMre 9KeneTrnrne 6aünaHbicTbi ($opMa3aH,qap). 1,0 Mn MHKyôaqManbiK; opTafa 0,5 Mn 1% 2,3,5-TpM^eHMnTeTpa3onMM xnopuqici, 0,1 Mn HaTpuM cyKqMHaTbi, 0,1 Mn 3epTTeneTiH tîh roMoreHaTb 6ipre KyMbinflbi. ^anbnTafb cbHa^rapflafb MHKy6aqMAHbi 1 Mn 5% YmxnopcipKe Kbim^binbi apKbnb TOKraTbinflbi (YXC). MHKyGaqua Kapa^fb wepfle, 37°C cy 6ynaybiHfla wYpri3in,i. PeaKqMflHbi TOKTaTy Y^iH 1 Mn 5% YXC Kocbinflbi. ^HTpu^yraflaH co^ cnuprre $opMa3aH cyMbfb wacbn wapbK $MnTp,qe, 450 hm KonopMMeTpneHfli. Cflr 6enceHfliniriH (Mr) a^yb3fa maKKaHfla HMonb/ceK TOTb^cb3flaHfaH TeTpa3onMM maMacb 6oübmma 6enrineHfli.

^ToxpoMoKcu,qa3a ^XO) 6enceHfliniriH aHbKTay P.E.KpuBneHKoBa agici 6oübmma aHb^ranflb [6]. npuHquni ЦXO-нbц peaKqM^Hb KaTanM3fleyiHe Heri3flenreH:

^ToxpoMooKcufla3a Fe ± 1/2 O = Fe3 ± O2 roMoreHaTTb MHKy6upney Ke3iHfle quTOxpoM C w9He AMMeTMn-napa-^eHMneHflMaMMH 6ap TiHflep co^fbCbHbH TOTbfyb H9TMweciHfle ЦXO 6enœHfliniriHiH nponopquoHanflbi MenmepiHfle 510 hm wyTbiny MaKCUMyMbMeH Kbi3bin nurMeHT TY3inefli. OepMeHTaTMBTi peaKqua 6apbCbHfla qMTOxpoM C-Hi^ KannbHa KenreH wafflaübi AMMeTMn-napa-^eHMneHflMaMMHHin (flnOfl) apTbK MenmepiMeH ycran Typaflb. OepMeHT 6enœHflininH 536 HM-fle KonopMMeTpneHfli. EcenTey Ke3iHfle ^epMeHrrepflin YnecTi 6enceHfliniriH 100-re Ke6eÜTinreH opTama экcтeнцмaнb wannb arçyb^ roMoreHaTbHb^ Menmepi (Mr) MeH MHKy6aqMA ya^biTbrna (muh) 6enefli. 3epTTeyfli^ H9TMwenepi STATGRAPHICS Plus for Windows (Statpoint Technologies, Inc.) 6afflapnaMa naKeTi KonflaHbn, CTaTMCTMKanbiK e^qey wYpri3infli. 3epTTeyfli^ H9TMwenepi opTama apu^MeTMKa-nbK, aybTKy KaTeci, CTb^fleHT KpuTepuMnepi KonflaHbnbn, opTa KepceTKimTepflin aribipMambinbifbi canbicTbipbinflbi.

HaTwwenep waHe Ta^flay

CaHflbiK ManiMeTTep KepceTKeHfleM, raMMa-cayneci acepmi^ KeMiHri Mep3iMi MeH эмoцмanb KYM3enicKe rçocapnbi ymbparaH waHyapnapflbi^ 1 KYHHeH KeMiHri 3eprreyfle (II Ton) waHyapnapflbH 6aybp roMoreHaTbiHflafb (KecTe) ЦXO 6enceH,iniri I TonneH

canbicTbipfaHfla TeMeHflereHi 6aÜKanflbi 0,237±0,024 HMonb/Mr.ceK-TaH 0,107±0,012 HMonb/Mr.ceK-Ka fleüiH (p<0,01), III TonTa 0,098±0,009-fa fleüiH (p<0,001), IV TonTa -0,102±0,011-re fleMiH (p<0,001) TeMeHflereH. AnbHfaH KepceTKimTepfli^ cbifbiHflbi birçnanbi Ke3iHfleri e3repiciHe KenceK, V TonTa 0,107±0,012-geH 0,167±0,013-Ke fleüiH (p<0,05) apTKaH, VI TonTa 0,098±0,009-flaH 0,155±0,012-re fleMiH (p<0,05), VI TonTa - 0,102±0,011-fleH 0,161±0,012-re fleMiH (p<0,05) worapnaraHb aHb^Tanflb. Cflr 6enceHflinirme KeneTiH 6oncaK, Koc ^aKTopflbH aceprne manflbKKaHflapflbH 1 KYHiHfle 6aybp roMoreHaTbHfla Cflr 6enceH,iniri ôarçbinay To6bMeH canbicTbipfaHfla apTrçaHbi 6aÜKanflbi 0,012±0,001 -re fleMiH (p<0,001), cbfbHflb bKnanbHaH 6yn KepceTKim 0,011 ±0,001 maMafla 6onraH. 3eprreyfliH 2 KYHiHfle 0,009±0,0008-re fleMiH (p<0,001), cbfbHflb bKnanbHaH KeMiH 0,014±0,001-re apTKaH (p<0,05). 3epTTeyflin 3 KYHiHfle 0,005±0,0006-fa fleMiH (p<0,001), cbfbHflb birçnanbrnaH KeMiH 0,007±0,0006-fa fleMiH apTKaHb aHb^ranflb (p<0,05).

KeKÔaybpflafb (KecTe) KepceTKimTepre KenceK, pafl^aq^aHb^ waHe KYM3enicTi^ bKnanbHaH 1 KYHHeH co^ 3epTTeyfle ЦXO 6enceHfliniri 0,088±0,009-fa fleMiH (p<0,01) TeMeHflece, cbfbHflb acepiHeH 6yn KepceTKim 0,137±0,011-re fleMiH (p<0,05) apTKaH, 2 KYHi 6enceHfliniri 0,093±0,009-fa fleMiH (p<0,01) TeMeHflece, cbfbHflb acepiHeH 6yn maMa 0,170±0,013-Ke fleMiH (p<0,01) apTTb, 3 KYHi OepMeHT 6enceHfliniri 0,080±0,008-re fleMiH (p<0,01) TeMeHflece, cbfbHflb acepmeH 0,162±0,013-Ke fleMiH (p<0,001) apTKaHb 6enrini 6onflb. Cflr 6enceHfliniriHe KeneTiH 6oncaK, Koc ^aKTopflbH acepiHe manflbKKaHflapflbn 1 KYHiHfle 6aybp roMoreHaTbHfla Cflr 6enceHfliniri 6a^bnay To6bMeH canbicTbipfaHfla TeMeHflereHi 6aMKanflb 0,016±0,002-re fleMiH (p<0,05), cbfbHflb bKnanbHaH 6yn KepceTKim 0,021±0,002-re ap^aH. 3epTTeyfli^ 2 KYHiHfle 0,023±0,002-re fleMiH (p<0,05) TeMeHflereH maMa cbfbHflb b^nanbHaH 0,029±0,002-re fleMiH apTKaH (p<0,05). 3epTTeyfli^ 3 KYHiHfle 0,012±0,001-re fleMiH (p<0,01) TeMeHflereH maMa cbfbHflb birçnanbrnaH KeMiH 0,017±0,002-re fleMiH apTKaHb aHb^Tanflb (p<0,05).

Зерттеу барысында гамма-сэулес мен ^йзелютщ косарлы эсершщ 1, 2 жэне 3 ^ндершде (кесте) тимус гомогенатында СДГ белсендiлiгi тежелгенi белш болды. Осы тежелген шамалар ЭР ыкпалынан артканы тiркелдi. Атап айтканда, кос фактордыц 1 кYнiнде 16,66 %-га (р>0,05), 2 кYнiнде 30,0 %-

га (р<0,05), 3 ^ншде 50,0 %-га (р<0,05) арткан. Осы кос фактордыц эсерiнде ЦХО белсендттндеп взгерiстер СДГ взгерiсiндегi сиякты сипатта врбiдi. Бiр ерекшелiгi сыгынды ыкпалында статистикалык айырмашылык болмаса да артканы белгiлi болды. (Кесте)

Кесте

Иондагыш сэуленщ кейiнгi кезе^ мен эмоциялык ^йзелютщ косарлы эсерiндегi агзадагы ЦХО жэне СДГ фермент^ белсендштнщ eзгерiсiне сыгындыньщ ыкпалы.

Нысана Зерттелетiн топттар

I топ II топ III топ IV топ V топ VI топ VII топ

^алыпты гамма- гамма- гамма- гамма- гамма- гамма-

жануарлар сэуле + ЭК сэуле + ЭК, сэуле + ЭК, сэуле + ЭК+ЭР, сэуле + ЭК+ ЭР, сэуле + ЭК +ЭР,

1 ^н 2 ^н 3 ^н 1 ^н 2 ^н 3 кYн

Сукцинатдегидрогеназа, нмоль/мг.сек

Бауыр 0,002± 0,012± 0,009± 0,005± 0,011± 0,014± 0,007±

0,0007 0,001*** 0,0008*** 0,0006 * 0,001 0,001 + 0,0006+

Квкбауыр 0,032± 0,016± 0,023± 0,012± 0,021 ± 0,029± 0,017±

0,004 0,002* 0,002* 0,001 ** 0,002 0,002 + 0,002 +

Тимус 0,017± 0,012± 0,010± 0,008± 0,014± 0,013± 0,012±

0,002 0,001* 0,001 * 0,0009 ** 0,001 0,001 + 0,001 +

БYЙрекYCтi 0,087± 0,019± 0,026± 0,010± 0,025± 0,029± 0,017±

безi 0,007 0,002*** 0,002*** 0,001 *** 0,002+ 0,002 0,002+

1шек 0,004± 0,019± 0,008± 0,005± 0,012± 0,011± 0,011±

л/тYЙiнi 0,0005 0,002*** 0,0009* 0,0006 0,001 + 0,001 + 0,0008+++

Лимфоцит 0,025± 0,010± 0,009± 0,005± 0,019± 0,022± 0,013±

0,002 0,001*** 0,0008*** 0,0006*** 0,001+++ 0,002+++ 0,001+++

Цитохромоксидаза, нмоль/мг.сек

Бауыр 0,237± 0,107± 0,098± 0,102± 0,167± 0,155± 0,161±

0,024 0,012** 0,009 *** 0,011 *** 0,013 + 0,012 + 0,012+

Квкбауыр 0,185± 0,088± 0,093± 0,080± 0,137± 0,170± 0,162±

0,020 0,009** 0,009 ** 0,008 ** 0,011 + 0,013 ++ 0,013+++

Тимус 0,185± 0,099± 0,112± 0,089± 0,123± 0,121 ± 0,108±

0,017 0,011** 0,009 * 0,008 *** 0,009 0,010 0,009

БYЙрекYCтi 0,211 ± 0,172± 0,167± 0,128± 0,186± 0,187± 0,159±

безi 0,022 0,015 0,013 0,011 * 0,012 0,014 0,012

1шек 0,174± 0,098± 0,124± 0,089± 0,112± 0,139± 0,156±

л/тYЙiнi 0,021 0,010* 0,010 * 0,008 * 0,009 0,011 0,012 ++

Лимфоцит 0,145± 0,112± 0,089± 0,075± 0,128± 0,121 ± 0,099±

0,011 0,010* 0,008 ** 0,007 *** 0,011 0,012 + 0,008 +

топка сэйкес айырмашылык нактылыгы * - р<0,05, ** р<0,01, *** - р<0,001.

II-V, Ш-У!, IV-VII арасындагы айырмашылык нактылыгы + +++ - р<0,001. р<0,05, ++ - р<0,01,

ЭК - эмоциялык KYЙзелiс, ЭР - Эминиум Регел.

Санды; мэлiметтер кврсеткендей, гамма-сэулесi эсершН кейiнгi мерзiмi мен эмоциялы ^йзелюке ;осарлы ушыраган жануарлардыц 1 ^ннен кейiнгi зерделеуде жануарлардыц бYЙрекYCтi безi гомогенатында ЦХО белсендiлiгi I топпен салыстырганда твмендеген: II топта 18,48 %-га дейiн, III топта 20,85 %-га дейiн, IV топта - 39,33 %-га дейiн (р<0,05). Осы алынган кврсетюштердщ сыгынды ы;палы кезшдеп взгерiсiне келсек, V топта 8,14 %-га, VI топта 11,97 %-га, VI топта 24,21 %-га дейш жогарлау YPДiсi аны;талды. СДГ белсендттне назар аударатын болса;, ;ос фактордыц эсерiне шалды;;андардыц 1 кYнiнде бYЙрекYCтi безi гомогенатында ба;ылау тобымен салыстырганда кYрт тежелгенi бай;алды 0,019±0,002-ге дейш (р<0,001), сыгынды ы;палынан бул кврсетюш 0,025±0,002 шамасында (р<0,05) болды. ЗерттеудН 2 кYнiнде 0,02б±0,002-ге дейш твмендеп (р<0,001), сыгынды квмегiмен на;ты болмаса да 0,029±0,002-ге встi (р<0,05). Зерттеудщ 3 кYнiнде 0,010±0,001-га дейш (р<0,001), сыгындыныц эсерiнен кейiн 0,017±0,002-ге дейiн жогарлаганы аны;талды (р<0,05).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жумыстыц ма;сатына сэйкес жНшке iшек лимфатYЙiндерiнiц гомогенатындагы

кврсеткiштерге келетiн болса;, радиацияныц жэне ^йзелютщ ы;палынан кейiн 1 ^ннен соц зерттеуде ЦХО белсендтт 0,098±0,010-га дейiн (р<0,05) твмендесе, сыгынды эсерiнен бул кврсетюш 0,112±0,009-га дейiн (р>0,05) арт;ан, 2 ^i белсендiлiгi 0,124±0,010-га дейiн (р<0,05) твмендесе, сыгынды эсерiнен бул шама да 0,139±0,011 -ге дейш (р>0,05) арту YPДiсi бай;алды, 3 кYнi фермент белсендтт 0,089±0,008-ге дейiн (р<0,05) твмендеген болса, сыгындыныц квмегiмен 0,156±0,012-ге дейш (р<0,01) арт;аны белгiлi болды. Келес фермент СДГ белсендiлiгiне келетiн болса;, ;ос фактордыц эсерiне шалды;;андардыц 1, 2, 3 ^ндершде жНшке шек лимфатYЙiндерi гомогенатында ба;ылау тобымен салыстырганда арт;аны бай;алды 1 кYнi - 4,75 есеге дейш (р<0,001), 2 ^i - 2,0 есеге дейш (р<0,05), 3 кYнi - 1,25 есеге дейш (р>0,05). Сыгындыныц ы;палында бул кврсеткiштер тYрлi багытта взгерт, препараттыц реттеушi ретiнде эсер еткен аны;талды. Атап айт;анда, 1 ^ншдеп

шамадан тыс арт;ан кврсеткiштi твмендеткен, 2 ^ншдеп шамалы арт;ан кврсетюшт арттырганы, 3 кYнiндегi взгерiссiз ;алган шаманы арттырганы тiркелдi.

Зерттеу нысанасы ретiнде алынган шеткi ;ан лимфоциттерше келетiн болса;, гамма-сэулесi мен ^йзелютН ;осарлы эсер еткеннен кейшп 1, 2 жэне 3 ^ндершде СДГ белсендiлiгi на;ты тYPде тежелген белгiлi болды, атап айт;анда: ;ос фактордыц эсерiндегi ^йзелютН 1 ^нжде 60,0 %-га (р<0,001), 2 ^ншде 64,0 %-га (р<0,001), 3 ^ншде 80,0 %-га (р<0,05) твмендеген. Белш болган тежелген кврсетюштердщ Эминиум Регелдщ ы;палынан на;ты тYPде арт;аны аны;талды: ;ос фактордыц эсерiндегi ^йзелютщ 1 ^ншде 0,010±0,001 -ден 0,019±0,001 нмоль/мг.сек-;а дейiн (р<0,001), 2 ^ншде 0,009±0,0008-ден 0,022±0,002-ге дейiн (р<0,001), 3 кYнiнде 0,005±0,0006-дан 0,013±0,001 -ге дейш (р<0,001).

Гамма-сэулесi мен ^йзелютщ ;осарлы эсер еткеннен кейшп ^ндершде шеткi ;ан лимфоциттерiндегi ЦХО белсендтт на;ты тYPде тежелген: 1 ^ншде 0,145±0,011 -ден 0,112±0,010-га дейiн (р<0,05), 2 кYнiнде 0,089±0,008-ге дейiн (р<0,01), 3 ^нжде 0,075±0,007-ге дейiн (р<0,001). Осы твмендеген кврсетюштердщ сыгынды ы;палынан арт;аны аны;талды: 1 кYнiнде 0,128±0,011 -ге дейш (р>0,05), 2 ^нжде 0,121±0,012-ге дейiн (р<0,05), 3 ^нжде 0,099±0,008-ге дейiн (р<0,05).

Алынган мэлiметтер гамма-сэулесi мен ^йзелютщ ;осарлы эсершен кейiнгi кYндерiнде сатысында зерттелген нысаналарда ЦХО ферментшщ на;ты тежелгенiн кврсетп, екiншi кYнi алынган нэтижелер нысаналарда тежелген кврсетюштер агзадагы жYЙелердi жумылдыра отырып, шамалы арта тYCкен. Эаресе, 3 кYн вткеннен кейiнгi алынган кврсеткiштер энериялы; алмасу ферменттерi белсендттнщ на;ты тYPде тежелгенi аны;талды. Зерттеуге алынган квкбауыр, тимус, бYЙрек Y^i безi жэне лимфолизатта сукцинатдегидрогеназа ферментшщ жэне барлы; жасушалардагы цитохромоксидаза фермент белсендттнщ твмендеуi жасушаны энергиялы ;амтудагы зат алмасулы жэне ферменттi YДерiстердiц кYзелiске тYCiп,

энергиялык тапшылыкта болганы белг^ болды. Аталмыш кубылыс косарлы эсердН 3 KYHri нэтижелерден анык кершдк TeKcepicKe TYCKeH сыгынды тежелген ферменттердщ белсендiлiгiн арттыру багытындагы ыкпалы аныкталды.

Корытынды

^ос фактордыц - гамма-сэуленщ кейiнгi кезеидегi эсерi мен эмоциялы ^йзелютщ эсерiне ушыраган топтардагы жануарларда энергиялык алмасу ферменттердщ белсендтт накты темендеп, iшкi гомеостазды турактылыкты камтамасыз етуде кYЙзелiс жYрген. ^ос фактордыц эсерiне шалдыккан агзаныц резистенттiлiгiн арттыру максатында жэне алмасу Yдерiстерiн реттеу багытында сыгынды оцды ыкпалын керсетп.

Эдебиеттер:

1. Жарыкбасова К.С., Жетписбаев Б.А., Силыбаева Б.М., Кыдырмоолдина А.Ш., Тазабаева К.А., Малик М.М. Реакция Т-системы иммунитета на введение фитопрепарата Эминиум Регеля и экстракта левзей у экспериментальных животных // Биологические науки Казахстана. 2014. № 4. С. 32-37.

2. Жетпюбаев Б.А., 1лдербаев О.З., Сандыбаев М.Н., Базарбаев Н.А., Ерменбай Q.T. Тэжiрибелiк егеукуйрыктарды сэулелендiру алдындагы топометриялык дайындык эдютемеа. Энертабыска №21845 инновациялык патент. Автордыц куэлiгi №61964. 03.06.2009.

3. Жетпюбаев Б.А., 1лдербаев О.З., Сандыбаев М.Н., Базарбаев Н.А. Эксперимента жануарларды сэулелендiруге арналган тор. Энертабыска №21532 инновациялык патент. Бюллетень №8, 14.08.2009ж. Автордыц куэлiгi №61036.

4. Жетпюбаев Б.А., Сандыбаев М.Н., Базарбаев Н.А., 1лдербаев О.З. Эксперимента сэулелендiру жYргiзiлетiн жануарларга топометриялык дайындык // Наука и здравоохранение. 2008. № 3. С. 48-49.

5. Жетписбаев Б.А, Нурмухамбетов Ж.Н., Шабдарбаева Д.М. Способ воспроизведения стрессового состояния у мелких лабораторных животных. Авторское свидетельство №25907. Опубл. 02.04.1999.

6. Кривченкова Р.С. Определение активности ЦХО (цитохром оксидазы) в суспензии митохондрий. В кн.: Современные методы в биохимии. - М., 1974. С. 47.

7. Приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 25 июля 2007 года N 442. «Об утверждении Правил проведения доклинических исследований, медико-биологических экспериментов и клинических испытаний в Республике Казахстан». Астана, 2007. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V070004894_/compare.

8. Лишманов Ю.Б., Чернов В.И., Теплякова О.В. Исследование качества жизни ликвидаторов аварии на ЧАЭС в отдаленный период и влияние суставного синдрома на основные составляющие их жизнедеятельности // Медицинская радиология и радиационная безопасность. 2007. № 5. С. 19-25.

9. Мартусевич А.К., Соловьева А.Г., Ашихмин С.П., Перетягин С.П. Влияние ингаляций оксида азота на состояние окислительного и энергетического метаболизма крови крыс // Российский физиологический журнал. 2015. № 2. С. 180-188.

10. Мартусевич А.А., Соловьева А.Г., Мартусевич А.К. Влияние ингаляций синглетного кислорода на состояние про- и антиоксидантных систем крови и энергетический метаболизм // Бюллетень экспериментальной биологии и медицины. 2013. № 8. С. 149-152.

11. Меерсон Ф.З. Защита сердца от ишемических повреждений: роль стресс-лимитирующих систем и стабилизации структур и стабилизации структур миокарда // Российский кардиологический журнал. 2001. № 5. С. 49-59.

12. Рахманов Р.С., Сапожникова М.А., Блинова Т.В., Страхова Л.А., Разгулин С.А., Берзин И.А. Оценка некоторых биохимических показателей системы энергообеспечения организма при значительных физических нагрузках // Медицинский альманах. 2015. № 1. С. 141-143.

13. Селье Ганс Стресс без дистресса, М.: Прогресс, 1982. 125с.

14. Сосоюкин А.Е., Каоамуллин М.А., Екимова Л.П., Недоборский К.В., Шутко А.Н. Возможная роль возрастных изменений лимфопоэза в динамике заболевемости

ликвидаторов последствий чернобыльской аварии в отдаленный период // Медицинская радиология и радиационная безопасность. 2006. № 4. С. 42-51.

15. Тапбергенов С.О. Взаимоотношения и особенности энергетической и тиреоидной регуляции ферментов энергетического обмена // Проблемы эндокринологии. 1982.Т. 28, № 4. С. 67-73.

16. Фоменко С.Е., Кушнерова Н.Ф., Спрыгин В.Г., Момот Т.В. Нарушение обменных процессов в печени крыс под действием стресса // Тихоокеанский медицинский журнал. 2013. № 2. С. 67-70.

17. Цыб А.Ф, Дьякова А.М., Сушкевич Г.Н., Ляско Л.И., Сушкевич А.Г., Фоминенкова Н.А., Артамонова Ю.З. Роль эндотоксинов в развитии психических расстройств у участников ликвидации последствий аварии на ЧАЭС в отдаленном периоде // Проблемы клинической медицины. 2005. № 2. С. 112115.

18. Цыб А.Ф, Воронцова Е.В., Ляско Л.И., Сушкевич А.Г., Артамонова Ю.З. Эффективность антистрессовых реабилитационных мероприятий у ликвидаторов в отдаленный периода после авариии на Чернобыльской АЭС // Медицинская радиология и радиационная безопасность. 2006. № 3. С. 45-48.

19. Шабалкин И.П., Григорьева Е.Ю., Гудкова М.В., Стукалова Ю.В. Отдаленные последствия изменения синтеза ДНК после однократного облучения клеток в конце S-периода митотического цикла // Клеточные технологии в биологии и медицине. 2015. № 2. С. 120-124.

20. Khunderyakova N.V., Zakharchenko A.V., Zakharchenko M.V., Muller H., Fedotcheva I., Kondrashova M.N. Effects of Light Near-Infrared Radiation on Rats Assessed by Succinate Dehydrogenase Activity in Lymphocytes on Blood Smears // Biofizika. 2015. Vol.60, № 6. P. 11041108.

21. Zceng Y.F., Ge W., Xu H.L., Cao D.D., Liu L, Ming P.P., Li C.H., Xu X.M., Tao W.P., Tao Z.Z. Endostar enhances the antitumor effects of radiation by affecting energy metabolism and alleviating the tumor microenvironment in a Lewis lung carcinoma mouse model // Oncol Lett. 2015. Vol.10, № 5. P. 3067-3072.

References:

1. Zharykbasova K.S., Zhetpisbaev B.A., Silybaeva B.M., Kydyrmooldina A.Sh., Tazabaeva K.A., Malik M.M. Reaktsiya T-sistemy immuniteta na vvedenie phitopreparata Eminium Regelya I ekstrakta levzei u eksperimentalnykh zhivotnikh [Immune's T-system reaction to administration of phytomedicinal Eminium Regel and Lewisia extract on experimental animals]. Biologicheskie nauki Kazakhstana [Biological sciences of Kazakhstan]. 2014. № 4. pp. 32-37. [in Russian]

2. Zhetpisbaev B.A., llderbayev O.Z., Sandybaev M.N., Bazarbaev N.A., Ermenbay O.T. Tazhiribelik egeukuiryktardy saulelendyru aldyndagy topometriyalyk daiyndyk adistemesi [Topometric preparation methodology for experimental rats prior to irradation]. Onertabyska №21845 innovatsiyalyk patent. Avtordyn kualigi №61964 [Invention №21845 innovational patent. Author's certificate №61964]. 03.06.2009. [in Kazakh]

3. Zhetpisbaev B.A., llderbayev O.Z., Sandybaev M.N., Bazarbaev N.A. Eksperimenttik zhanuarlardy saulelendiruge arnalgan tor. Onertabyska №21532 innovatsiyalyk patent. [Cage for irridation of experimental animals. Invention №21532 innovational patent]. Avtordyn kualigi [Author's certificate] №61036. Byulleten' [Bulletin], №8, 14.08.2009. [in Kazakh]

4. Zhetpisbaev B.A., Sandybaev M.N., Bazarbaev N.A., llderbayev O.Z. Eksperimenttik saulelendiru zhurgiziletin zhanuarlarga topometriyalyk daiyndyk [Topometric preparation for experimental animals that undergo irridation]. Nauka i zdravookhranenie [Science and healthcare]. 2008. № 3. pp. 48-49. [in Kazakh]

5. Zhetpisbaev B.A, Nurmuhambetov Z.N., Shabdarbaeva D.M. Sposob vosproizvedeniya stressovogo sostoyaniya u melkikh laboratornykh zhivotnykh [Method for reproducing a stress state in small laboratory animals]. Avtorskoe svidetel'stvo [Author's certificate] №25907. Opublikovan [Published] 02.04.1999. [in Russian]

6. Krivchenkova R.S. Opredelenie aktivnosti SKHO (citokhrom oksidazy) v suspenzii mitokhondrii [Determination of CCO activity (cytochrome oxidase) in the mitochondrial suspension]. V kn.Sovremennye metody v biokhimii [In book.: Modern methods in biochemistry]. Moskau. 1974. p. 47. [in Russian]

7. Prikaz ministra zdravookhraneniya Respubliki Kazakhstan ot 25 iyul'ya 2007 goda №442 [Order of the Minister of Health of the Republic of Kazakhstan dated July 25, 2007 N 442]. «Ob utverzhdenii Pravil provedeniya doklinicheskikh isledovanii, medico-biologicheskikh eksperimentov I klinicheskikh ispytanii v Respublike Kazakhstan» [«On approval of Rules of carrying out clinical trials, medico-biological experiments and clinical trials in the Republic of Kazakhstan»]. Astana, 2007. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V070004894_/compa re [in Russian]

8. Lishmanov Y. B., Chernov V.I., Teplyakova O.V. Issledovanie kachestva zhizni likvidatora avarii na CHAES v otdalennyi period vliyanie sustavnogo sindroma na osnovnye sostavlyayushie ikh zhiznedeyatel'nosti [Research of Chernobyl accident liquidators's quality of life in the remote period and the effect of the articular syndrome on the main components of their life]. Meditsinskaya radiologiya I radiatsionnaya bezopasnost' [Medical Radiology and Radiation Safety]. 2007. № 5. pp. 19-25. [in Russian]

9. Martusevich A.K., Soloveva A.G., Ashihmin S.P., Peretyagin S.P. Vliyanie ingalyatsii oksida azota na sostoyanie okislitel'nogo i energeticheskogo metabolizma krovi krys [Effect of inhaled nitric oxide on oxidative and energy metabolism conditions of rat blood]. Rossiiskii fiziologicheskii zhurnal [Russian Journal of Physiology]. 2015. № 2. pp. 180-188. [in Russian]

10. Martusevich A.A., Soloveva A.G., Martusevich A.K. Vliyanie ingalyatsii singletnogo kisloroda na sostoyanie pro- i antioksidantnykh sistem krovi i energeticheskii metabolizm [Effect of inhalation of singlet oxygen on the state of the pro- and antioxidant systems of blood and energy metabolism]. Byulleten' eksperimental'noi biologii i meditsiny [Bulletin of Experimental Biology and Medicine]. 2013. № 8. pp. 149-152. [in Russian]

11. Meerson F.Z. Zashita serdtsa ot ishemicheskikh povrezhdenii: rol' stress-limitiruyushikh system I stabilizatsii struktur miokarda [Protection of heart from ischemic damage: the role of stress-limiting systems and stabilization of structures and stabilization of myocardial structures]. Rossiskii kardiologicheskii zhurnal [Russian Cardiology Journal]. 2001. № 5. pp. 49-59. [in Russian]

12. Rakhmanov R.S., Sapozhnikova M.A., Blinova T.V., Strakhova L.A., Razgulin S.A., Berzin I.A. Otsenka nekotorykh biokhimicheskikh pokazatelei systemy energoobespecheniya organizma pri znachitel'nykh fizicheskikh nagruzkakh [Evaluation of some biochemical indicators of the body's energy system under little physical exertion]. Meditsinskii al'manakh [Medical Almanac]. 2015. № 1. pp. 141-143. [in Russian]

13. Sele Gans «Stress bez distressa» [«Stress without distress»], Moskow.: Progress, 1982. 125p. [in Russian]

14. Sosoyukin A.E., Kaoamullin M.A., Ekimova L.P., Nedoborskiy K.V., Shutko A.N. Vozmozhnaya rol' vozrastnykh izmenenii limphoeza v dinamike zabolevaemosti likvidatorov posledstvii chernobyl'skoi avarii v otdalennyi period [The possible role of age-related changes of lymphopoiesis in dynamics of morbidity of Chernobyl accident liquidators in remote period]. Meditsinskaya radiologiya I radiatsionnaya bezopasnost' [Medical Radiology and Radiation Safety]. 2006. № 4. pp. 42-51. [in Russian]

15. Tapbergenov S.O. Vzaimootnosheniya I osobennosti energeticheskoi I tireoidnoi regulyatsii fermentov energeticheskogo obmena [Relationships and pecularities of energy and thyroid regulation of energy metabolism enzymes]. Problemy endokrinologii [Problems of Endocrinology]. 1982. Vol. 28, № 4. pp. 67-73. [in Russian]

16. Fomenko S.E., Kushnerova N.F., Sprygin V.G., Momot T.V. Narushenie obmennykh processov v pecheni krys pod deistviem stressa [Changes of metabolic processes in the liver of rats under stress]. Tikhookeanskii meditsinskii zhurnal [Pacific Medical Journal]. 2013. № 2. pp. 67-70. [in Russian]

17. Cyb A.F, Dyakova A.M., Sushkevich G.N., Lyasko L.I., Sushkevich A.G., Fominenkova N.A., Artamonova Y.Z. Rol' endotoksinov v razvitii psikhicheskikh rasstroistv u uchastnikov likvidatsii posledstvii avarii na CHAES v otdalennom periode [The role of endotoxin in the development of mental disorders in Chernobyl accident liquidators in remote period]. Problemy klinicheskoi meditsiny [Problems of Clinical Medicine]. 2005. № 2. pp. 112-115. [in Russian]

18. Cyb A.F, Voroncova E.V., Lyasko L.I., Sushkevich A.G., Artamonova Y.Z. Effektivnost'

antistressovykh reabiliatatsionnykh meropriyatii u likvidatorov v otdalennom periode posle avarii na Chernobyl'skoi AES [The effectiveness of antistress rehabilitation for Chernobyl nuclear power plant accident liquidators in remote period]. Meditsinskaya radiologiya I radiatsonnaya bezopasnost' [Medical Radiology and Radiation Safety]. 2006. № 3. pp. 45-48. [in Russian]

19. Shabalkin I.P., Grigoreva E.Y., Gudkova M.V., Stukalova Y.V. Otdalennyie posledstviya izmeneniya sinteza DNK posle odnokratnogo oblucheniya kletok v kontse S-perioda mitoticheskogo tsikla [Long-term effects of changes in DNA synthesis after a single exposure of cells at the end of S-phase of the mitotic cycle]. Kletochnyie tekhnologii v biologii I meditsine

[Cellular technologies in biology and medicine]. 2015. № 2. pp. 120-124.

20. Khunderyakova N.V., Zakharchenko A.V., Zakharchenko M.V., Muller H., Fedotcheva I., Kondrashova M.N. Effects of Light Near-Infrared Radiation on Rats Assessed by Succinate Dehydrogenase Activity in Lymphocytes on Blood Smears. Biofizika. 2015. Vol.60, № 6. pp. 11041108.

21. Zceng Y.F., Ge W., Xu H.L., Cao D.D., Liu L., Ming P.P., Li C.H., Xu X.M., Tao W.P., Tao Z.Z. Endostar enhances the antitumor effects of radiation by affecting energy metabolism and alleviating the tumor microenvironment in a Lewis lung carcinoma mouse model. Oncol Lett. 2015. Vol.10, № 5. pp. 3067-3072.

Контактная информация:

1лдербаева Гулжан Оралбещызы - Семей ;аласыньщ. Мемлекетш медицина университет!, «Медицина» мамандыгы бойынша 3 курс PhD докторанты, Семей ^аза;стан Республикасы Почтовый адрес: Восточно-Казахстанская область, 071400, г. Семей, ул. Абая, 103 E-mail: guljanacademy@mail.ru Телефон: 87077367757

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.