CC BY
641DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING NAZARIY VA HUQUQIY
ASOSLARI
Sarvarbek Rasuljonovich Abduazizov
Farg'ona politexnika instituti, magistr sarvarbek.abduazizov@mail .ru
ANNOTATSIYA
Maqolada davlat moliyaviy nazoratining nazariy va huquqiy asoslari, moliyaviy nazoratning tushunchalari va mohiyati, uning mazmuni va turlari bo'yicha moliyaviy huquq sohasidagi olimlarning qarashlari o'rganildi. O'rganib va ko'rib chiqilgan nazariy qarashlar va tavsiyalar moliya sohasidagi olimlar va amaliyotchilar uchun qiziqarli va foydali bo'lishi mumkin.
Kalit so'zlar: davlat moliyaviy nazorati; moliyaviy nazorat; davlat moliyaviy nazoratining mazmuni; moliyaviy nazoratning mohiyati; moliyaviy nazoratni tasniflash; nazorat belgilari, nazorat turlari.
THEORETICAL AND LEGAL BASIS OF STATE FINANCIAL CONTROL
ABSTRACT
The article examines the views of scientists in the field of financial law on the theoretical and legal foundations of state financial control, the concepts and essence of financial control, its content and types. The considered theoretical provisions and recommendations may be of interest and useful both for financial scientists and for practitioners in the field of finance.
Keywords: state financial control; financial control; the content of state financial control; the essence of financial control; classifications of financial control; signs of control, types of control.
Kirish. Davlat moliyaviy nazorati-davlat boshqaruvining eng muhim vazifalaridan biri bo'lib, u qonuniylik, muvofiqlik va moliyaviy resurslarni hamda boshqa davlat mulkini boshqarish samaradorligining qabul qilingan qonunlar va standartlaridan chetga chiqishlarni nazoratni o' z ichiga oladi.
Moliya sohasidagi huquqiy fan va amaliy faoliyat uchun "davlat moliyaviy nazorati" va "davlat auditi" tushunchalarini ajratish muhim ahamiyat kasb etadi, [7, 21] shu maqsadda ushbu tadqiqotda davlat moliyaviy nazoratining nazariy va huquqiy asoslarini, moliyaviy nazoratning kontseptsiyasi va mohiyatini ko'rib chiqish hamda o'rganish vazifasini oldi.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Tadqiqot davomida moliya sohasida "nazorat" yoki "moliyaviy nazorat" (bundan buyon matnda - moliyaviy nazorat) tushunchalarini talqin qilishda ilmiy adabiyotlarning tahlili shuni ko'rsatdiki, nazorat qilishning ikkita maqsadi: - bu haqiqiy ko'rsatkichlarning rejalashtirilgan ko'rsatkichlar orasidagi munosabatlar yoki boshqaruv qarorlarining natijaga ta'sirining aniqlashdir.[5, 18]
Shunday qilib, S. O. Shohin, L. N. Voronina moliyaviy nazoratni tashkilotlarning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini nazorat qilish vakolatiga ega bo'lgan davlat va jamoat organlari tizimi sifatida belgilaydi, ularning faoliyatining iqtisodiy samaradorligini baholash, iqtisodiy va moliyaviy operatsiyalarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash va davlat byudjetiga daromad olishning o'z vaqtida va to'liqligi [1, 25]. Nazorat, o'z navbatida, qonunlarni ustivorligini ta'minlash maqsadida, doimiy ravishda amalga oshiriladi. Shunday qilib, moliyaviy nazoratni nazorat qilish orqali talqin qilishda nazorat maqsadi buziladi.
Boshqa mualliflar, masalan, Yu. M. Voronin, moliyaviy nazoratni faqat qonuniylikni belgilash jarayoni sifatida emas, balki boshqaruv ob'ektining samaradorligi va natijadorligini baholash jarayoni sifatida ham ko'rishadi [2].
Xuddi shunday, "davlat moliyaviy nazorati" (DMN) tushunchasi boshqaruvning nazorat funktsiyasi yoki moliya nazorat funktsiyasi sifatida qaraladi.
Shunday qilib, individual mutaxassislar [3, 24] to'g'ridan-to'g'ri moliya nazorat funktsiyasi bilan DMN bog'laydi.
Haqiqatan ham, DMN yalpi ichki mahsulotning taqsimlanishini, tegishli mablag'lar bo'yicha milliy daromadni nazorat qilishni va ularni maqsadga yo'naltirishni o'z ichiga olgan moliyaviy nazorat funktsiyasidir. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan talqinga asoslanib, DMN doirasida faqat markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag'larini shakllantirish,[17, 19, 21] taqsimlash va ulardan foydalanishning qonuniyligini aniqlash ko'zda tutilgan.
Biroq, DMN ning moliyaviy nazorat funktsiyasi bilan aloqasini ko'rsatib, uning mohiyati noto'g'ri ekanligini ko'rsatadi, chunki DMN ham boshqaruv funktsiyasini o'z ichiga oladi.
Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, DMN tasnifi bo'yicha ilmiy nashrlarda tasniflash uchun turli asoslar mavjud:
B. V. Burtsev 38 turli tasniflash asoslarini taklif etadi [4];
C. V. Stepashin, V. A. Dvurechenskiy, E. A. Chegrinets, yu. A. Chernavin to'rtta asosni tashkil etadi(1-rasm).[27]
DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI
huquq sohasida sud nazoratini, konstitutsiyaviy adolat prokuratura nazorati
1-rasm. Davlat moliyaviy nazorati tasnifi
Shunday qilib, so'zning keng ma'nosida davlat moliyaviy nazorati milliy mulkni shakllantirish, ulardan foydalanish va ko'paytirishni nazorat qilishdir. Shu munosabat bilan, DMN jamiyatda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini davlat boshqaruvi funktsiyasidir. [6, 12]
Tahlil va natijalar. Yuqorida aytib o'tilganlarni tahlil qilish va umumlashtirish orqali muallif davlat moliyaviy nazoratining quyidagi ta'rifini berishga imkon beradi: davlat moliyaviy nazorati davlat siyosatini amalga oshirishni ta'minlaydi davlat boshqaruvining funktsiyasi, uning maqsadi davlat tomonidan boshqariladigan tizimning davlat tomonidan belgilangan moliyaviy resurslarni boshqarish me 'yorlari va qoidalaridan kelib chiqqan holda, bunda farqlarni aniqlash vakolatli organlarni tegishli tuzatuvchi va profilaktik chora — tadbirlarni qabul qilish taminlashdir.
Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi ishlab chiqarishning barcha sohalarida moliyaviy resurslarni boshqarish amaliyotining davlat moliyaviy siyosatining vazifalariga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Davlat moliyaviy nazoratining eng muhim vazifasi davlat organlari va jamiyatni davlat mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish bo'yicha keng qamrovli va ishonchli axborot bilan ta'minlashdan iborat [13].
Davlat moliyaviy nazoratining maqsadi davlat byudjeti va byudjetdan tashqari moliyaviy vositalar va davlat mulkidan foydalanishning qonuniyligi va samaradorligini ta'minlashdan iborat. Ushbu asosiy vazifalarga muvofiq, DMN quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- byudjet va byudjetdan tashqari jamg'armalarning hajmi, tuzilishi va maqsadlari bo'yicha daromad va xarajatlar moddalarining o'z vaqtida bajarilishini tashkil etish va nazorat qilish;
- davlat mablag'lari sarf-xarajatlarining samaradorligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash va davlat mulkdan foydalanish; [15]
- byudjet va byudjetdan tashqari jamg'armalarning daromad va xarajatlar moddalarining haqiqiyligini baholash;
- qonunlar loyihalarining moliyaviy ekspertizasi, shuningdek davlat organlarining normativ-huquqiy hujjatlari, byudjet mablag'lari hisobidan qoplanadigan xarajatlar yoki byudjet va byudjetdan tashqari jamg'armalarning shakllantirish va ijro etishga ta'sir qiladi;
- byudjet va byudjetdan tashqari jamg'armalar byudjetlarining belgilangan ko'rsatkichlaridan aniqlangan og'ishlarni tahlil qilish va ularni bartaraf etishga qaratilgan takliflarni tayyorlash, shuningdek, umuman byudjet jarayonini takomillashtirish; [23]
-markaziy bank, tijorat banklarning boshqa moliya va kredit muassasalarida byudjet mablag'lari va byudjetdan tashqari fondlarning qonuniyligi va o'z vaqtida harakatlanishini nazorat qilish;
- davlat byudjetining daromad qismini shakllantirishni ta'minlaydigan soliq, bojxona va boshqa to'lovlar davlat byudjetining daromad qismiga tushishini ta'minlash;[8, 20]
- vazirliklar va idoralarning davlat byudjeti va byudjetdan tashqari mablag'lardan foydalanish bo'yicha faoliyati samaradorligini baholash;
- buxgalteriya hisobi va hisobotning to'g'riligini nazorat qilish;
- byudjet va soliq intizomini takomillashtirish; [9, 11]
- turli darajadagi byudjetlarning daromad bazasining o'sish zaxiralarini aniqlash va byudjet xarajatlarini kamaytirish;
- byudjetlararo munosabatlar mexanizmini amalga oshirishni nazorat qilish;
- banklar va boshqa kredit muassasalarida byudjet mablag'lari va byudjetdan tashqari mablag'larning muomalasini tekshirish;
- mintaqalarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash maqsadli byudjet fondlarini shakllantirish va taqsimlashni nazorat qilish; [10]
- soliq va bojxona imtiyozlari, davlat subsidiyalari, subvensiyalar va ayrim toifadagi to'lovchilarga yoki hududlarga boshqa yordam ko'rsatish bo'yicha noqonuniy qarorlar qabul qilinishini oldini olish;
- byudjet va byudjetlararo munosabatlar sohasida moliyaviy suiiste'molliklarni aniqlash;
- moliyaviy intizomni oshirish maqsadida profilaktika ishlarini olib borish. [22]
O'zbekiston Respublikasidagi davlat moliyaviy nazoratining vazifalari 2014 yil 1 yanvaridan kuchga kirgan "O'zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi" asosida tashkil etiladi, bu byudjet mablag'laridan foydalanishning samaradorligi va tejamkorligi, byudjetning ishonchliligi, byudjet mablag'laridan maqsadli foydalanishni nazorat qilishning asosi hisoblanadi. [14, 25]
Xulosa va takliflar. Shunday qilib, quydagi xulosalarni berish mumkin. Birinchidan, siyosiy tizimning ishlashini ta'minlashda muhim rol o'ynaydigan davlat moliyaviy nazorati bir vaqtning o'zida quyidagi funktsiyaga ega bo'lishi mumkin:
• ijtimoiy boshqaruv; [ 16]
• siyosiy rahbarlik;
• demokratiya;
• huquqiy tartibga solish.
Ikkinchidan, davlat faoliyatining muayyan shakli sifatida nazorat faoliyati o'z funktsiyalariga ega:
og'ishlarni aniqlash; tahlil qilish; [26] tuzatishlar;
ijtimoiy ogohlantirishlar; huquqni muhofaza qilish.
Shunday qilib, tizimli yondashuvni qo'llash orqali biz davlat moliyaviy nazoratining mohiyatini va ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini aniqladik, davlat moliyaviy nazoratining maqsad va vazifalarini, asosiy funktsiyalarini ko'rib chiqdik.
REFERENCES
1. Шохин С.О., Воронина Л. Н. Бюджетно-финансовый контроль и аудит. Теория и практика применения в России: научно-методическое пособие. М.: Финансы и статистика, 1997.
2. Воронин Ю. М. Государственный финансовый контроль. М.: Финансовый контроль, 2005.
3. Рябухин С. Н. Аудит эффективности использования государственных ресурсов: монография. М.: Наука, 2004.
4. Бурцев В. В. Организация системы государственного финансового контроля в Российской Федерации: Теория и практика: монография. М.: Дашков и К , 2002.
5. Temirkulov, A. A. (2020). The correct acceptance of the investment decision is a factor of success of implementation of the process. ISJ Theoretical & Applied Science, 05 (85), 689-692.
6. Кудбиев, Д. К., & Турсунова, Д. Д. (2018). ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЁТА ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ. In Бухгалтерский учет: достижения и научные перспективы XXI века (pp. 87-93).
7. Атабаева, З. А. (2019). Организация учета инвестиций на Капитальные вложения. Проблемы современной науки и образования, (12-1 (145)).
8. Kunduzova, K. I. (2020). Ways to attract investment and improve its accounting. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(6), 216-221.
9. Нурматов, О. Т. (2017). ПРОЦЕСС МОДЕРНИЗАЦИИ В УЗБЕКИСТАНА: ВЧЕРА И СЕГОДНЯ. Theoretical & Applied Science, (4), 206-210.
10. Tohirovich, Q. N. (2021). International financial accounting standards in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(4), 328-333.
11. Savinova, G. A. (2020). Economic analysis and management of small businesses. ISJ Theoretical & Applied Science, 06 (86), 227-230.
12. Abduraximov, Boburjon Umarjon O'g'li, Qudbiyev, Nodir Tohirovich, & Mominov, Ikromjon Luxmonjon O'g'li (2021). AYLANMA MABLAG'LARNI BOSHQARISH TIJORAT KORXONASI MUVAFFAQIYATINING ASOSI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 724-733.
13. Rasulova, Shaxnoza Xatamovna (2021). ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINI KAMAYTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI VA UNI TO'G'RI HISOBGA OLISH ZARURIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 713-718.
14. Abduxalimovna, A. Z., & Nabiyevich, I. I. (2021). Organization of Long-Term Asset Accounting on the Basis of International Standards. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 86-92.
15. Raximjonov, Umidjon Raximjon O'G'Li, Qudbiyev, Nodir Tohirovich, & Qayumov, Nozimjon Adxamjon O'G'Li (2021). BILVOSITA SOLIQLARNING SOLIQ TIZIMIDAGI TUTGAN O'RNI VA AHAMIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 719-723.
16. Qudbiyev, Nodir Tohirovich. (2021). Xalqaro moliyaviy hisob standartlariga o'tish dolzarbligi - Relevance of the transition to international financial accounting standards. SJ international journal of theoretical and practical research, 1(2), 56-64.
17. Shokiraliyevich, G. I. (2021). Role of information and communication technologies in accounting and digital economy. SOUTH ASIAN JOURNAL OF MARKETING & MANAGEMENT RESEARCH, 11(5), 17-20.
18. Темиркулов, А. А. (2021). Страхование жизни: зарубежный опыт и необходимость развития в Узбекистане. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 56-63.
19. Темиркулов, А. А. (2019). Государственное управление инвестиционной деятельностью. Проблемы современной науки и образования, (12-2 (145)).
20. Давлятшаев, А. А. (2021). Процессы Интернационализации и Их Роль в Развитии Межвузовских Отношений. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 48-55.
21. Давлятшаев, А. А. (2020). СОЦИАЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ. In МИНТАКД ЩТИСОДИЁТИНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШНИНГ МОЛИЯВИЙ-^У^У^ИЙ ВА ИННОВАЦИОН ЖИХДТЛАРИ (pp. 516-520).
22. Rakhimovich, F. I., & Rakhimovich, F. H. SOME ASPECTS OF ECONOMIC ANALYSIS IN THE ACTIVITIES OF ECONOMIC OBJECTS.
23. Якубов, В. (2021). ИНВЕСТИЦИЙ И ЗАДАЧА ИХ СТАТИСТИЧСКОГО ИЗУЧЕНИЯ. Збiрник наукових праць SCIENTIA.
24. Akbaralievich, P. E. A. (2021). Theoretical Bases Of The Organization Of Private Capital Accounting In The Republic Of Uzbekistan. EFFLATOUNIA-Multidisciplinary Journal, 5(2).
25. Kurbonalievna, I. G., & Adxamovna, B. G. (2021). The main causes of conflicts in higher educational institutions and the concept of their management. Asian Journal Of Multidimensional Research, 10(6), 239-244.
26. Муминова, Э. А., Кундузова, К. И., & Умаралиев, З. Б. (2018). МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ И ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА. In НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКИЙ ПРОГРЕСС: СОЦИАЛЬНЫЕ, ТЕХНИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ ФАКТОРЫ (pp. 194-198).
27. Rasm muallif tomonidan tuzilgan.
