CC BY
181Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
BOSHQARUV HISOBI TIZIMIDA KORXONA FAOLIYATINI BYUDJETLASHTIRISHNI TAKOMILLASHTIRISH TAMOYILLARI
Dilnoza Abdusalomova
Toshkent Davlat transport universiteti talabasi
Ilmiy rahbar: Ismoil Ubaydullayevich Raximberdiyev
Toshkent Davlat transport universiteti dotsenti
Maqolada O'zbekiston Respublikasida faoliyat yuritadigan korxonalar faoliyatini byudjetlashtirishni takomillashtirish yangi usul va tamoyillari ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: korxona, menejment, iqtisodiy o'sish, takomillashtirish,iqtisodiy barqarorlik.
PRINCIPLES OF IMPROVING THE BUDGETARY OF ENTERPRISE ACTIVITIES IN THE MANAGEMENT ACCOUNTING SYSTEM
The article discusses new methods and principles for improving the budgeting of enterprises operating in the Republic of Uzbekistan.
Keywords: enterprise, management, economic growth, improvement, economic stability.
Ma'lumki, hisobot, korxona, birlashma, uyushma, konsern, korporatsiya, aksiyodorlik jamiyati va shu kabilaming o'tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari to'g'risidagi ma'lumotlar majmui bo'lib, u xo'jalik faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida tegishli subyektlarga topshiriladi. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ulaming ishlab chiqarish xarajatlari, xo'jalik mablag'lari va ulaming tashkil bo'lish manbalari, ishlaming moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar to'g'risidagi ma'lumotlami o'z ichiga oladi. Buxgalteriya hisobi yordamida xo'jalikda mavjud bo'lgan har xil turdagi moddiy qiymatliklar va pul mablag'larining miqdori, boshqa korxona va tashkilotlar bilan hisob-kitoblarning holati, undagi boshqa resurslarning umumiy hajmi haqida ma'lumotlar olinadi; tayyorlangan materiallar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi va tannarxi
+998 90 186 44 83 e-mail: ismoilQ 153 @gmail.com
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
aniqlanadi; xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalari - foyda (sof daromad) yoki zarar hisoblab chiqiladi; korxonaning rentabelligi hamda korxona va uning tarkibiy qismlarining boshqa qator ko'rsatkichlari hisoblab aniqlanadi. Buxgalteriya hisobida ham, tezkor va statistika hisobidagi kabi, barcha o'lchagichlar - natura, mehnat va pul o'lchagichlari qo'llaniladi. Lekin unda pul (qiymatli) o'lchagichga alohida ahamiyat beriladi, chunki u buxgalteriya hisobining umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarini olish imkonini beradi. Shuning uchun pul o'lchagichda buxgalteriya hisobining barcha ob'ektlari, garchi ular natura va mexat o'lchagichlarida aks ettirilgan bo'lsa ham, albatta, pul o'lchagichida ifodalanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Kompaniyaning muvaffaqiyatli kaliti uning ishini malakali tashkil etishdir. Ish jarayonlarini soddalashtirish, tizimlashtirish va avtomatlashtirish korxonaning raqobatbardoshligini sezilarli darajada oshiradi.
Aniq va tegishli korxonada moliyaviy rejalashtirish va byudjetlashtirish -ishni tashkil etishning juda muhim va istiqbolli qismi. Har qanday menejer va biznes egasi, hatto kichik bo'lsa ham, jarayonning asoslarini aniq bilishi va uni o'z kompaniyasida amalga oshirishi kerak.
Moliyaviy rejalashtirish - bu kompaniyaning butun faoliyatini tashkil etadigan kit.
Bu boshqa rejalashtirish bilan bog'liq, har qanday biznesda mavjud (faqat har xil shakllarda), shuningdek, zarur mablag'lar va ulaning o'z vaqtida mavjudligini hisobga olgan holda kompaniyaning missiyasi va intilishlarini baholash.
Moliyaviy rejalashtirish quyidagi davrlarda amalga oshiriladi;
■ Uzoq muddatli yoki strategic. Tashkilodning asosiy maqsadlarini, unga erishish yo'llarini, uning hajmi va ish hajmini 5 yildan ortiq muddatga sifat yoki umumiy miqdoriy shaklda tavsiflaydi.
■ O'rta yoki taktik rejalashtirish. 1 yildan 5 yilgacha tuziladi va strategic maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan mablag'larni belgilaydi.
■ Qisqa muddatli yoki operatsion rejalashtirish. Korxonaning hozirgi ishida shakllanadi, aslida byudjetlashtirmoqda.
Boshqacha qilib aytganda, korxonani byudjetlashtirish - bu qisqa muddatli rejalashtirish.
Kengroq ayttganda bu nafaqat resurslarni rejalashtirish, balki korxonaning boshqaruvi, uning mezonlari yordamida kompaniya, uning bo'limlari va hodimlarining o'sishiga qo'shgan hissasini hisobga oladi.
Byudjet tuzishning natijasi byudiet - kompaniyaning yaqin kelajakdagi hujjati.
Korxona byudjeti funktsiyalari
Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
1. Byudjetlashtirish bozor holatini hisobga olgan holda resurslarni taqsimlash usullarini izlash va uning imkoniyatlari, muammolar va xavflami ta'minlaydi, ularni hal qilish yo'llarini taklif qiladi. O'zida aks ettiradi bo'limlar va hodimlarning moliyaviy nazorati, rejalashtirilgan natijalar va erishilgan natijalar solishtirish orqali samaradorlik tahlilini o'tkazadi.
Turli o'lchovlarni kuztish ularning pastki chiziqdagi ta'sirini ko'rish va o'zgartirishlar imkonini beradi.
2. Korxonani byudjetlashtirish tizimi menejerlarning ishini kuzatish imkoniyatini beradi, o'z maqsadlarini bajarishga asoslangan, shuningdek, hodimlarning ishi uchun moliyaviy rag'batdir.
3. Byudjetlar rejalar formatida yuqoridan pastga ma'lumot tufayli yaxshi ta'sir ko'rsatadi. Bu qo'llab- quvvatlanishini anglatadi turli darajadagi hodimlar o'rtasidagi aloqa va ular orasida har bir hodim va bo'limning, umuman butun korxonaning vazifasi va vazifalari to'g'risida tushuncha shakllanadi.
4. Bo'limlar o'rtasidagi aloqani mustahkamlaydi, har bir bo'limning xususiyatlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Byudjet davrining 3 bosqichi
Korxonada moliyaviy rejalashtirish va byudjetlashtirish davriy va ma'lum davr ( byudjet davri) uchun amalga oshiriladi. Va byudjet davri ma'lum bosqichlarga bo'linadi:
Korxonani byudjetlashtirish bosqichlari:
1. Rejalashtirish- byudjet davri boshlanishidan oldin amalga oshiriladi va quyidagilarni nazarda tutadi:
■ Byudjet davri uchun vazifalarni belgilash;
■ Ma'lumotlarni tanlash, tahlil qilish, guruhlash;
■ Smetalarni loyihalash, ularni tahlil qilish, tuzatish va tasdiqalash.
■ Amalga oshirish- smetalarni bajarish, operatsion ko'rsatkichlarni tahlil qilish va tuzatish.
■ Tugatish - smetalarning bajarilishi va ularning maqsadlari to'g'risida hisobotlar yozish, ko'rsatkichlarni tahlil qilish, smetalarni keying tuzish uchun xulosalar.
Byudjet jarayonining asosiy maqsadlari:
■ Davrlar bo'yicha kelajakdagi xarajatlarni tahlil qilish;
■ Korxonaning ish rejalarini o'z vaqtida bajarish ;
Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
■ Har xil turdagi faoliyat uchun kompaniyaning samaradorligini hisoblash bazisini yaratish.
Byudjetni tayyorlash va ijro etishda bir qator cheklovlar hisobga olinadi. Qisqa muddatli (operatsion) rejalashtirishning muhim komponenti sifatida byudjetlashtirish tashkilotning strategiyasi, marketing va boshqa niyatlariga mos kelishi kerak. Uni joriy etishning majburiy mezoni axborot texnalogiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu tizim kompaniyaning o'ziga xos xususiyatlariga va uning faoliyat sohasiga mos kelishi kerak.
Asosiy tamoyillar byudjetni rejalashtirish: birlik, izchillik, moslashuvchanlik va aniqlik.
Birlik kompaniyani va uning barcha bo'limlarini tizimli ravishda byudjetlashtirishni anglatadi, chunki byudjetni shakllantirishda ishtirok etadigan ma'suliyat markazlari bosh rejani tuzish, uning bajarilishini tekshirish va tuzatishlar kiritish yo'li bilan umumiy va global maqsadga intilishlari kerak. Nazorat natijalariga asoslangan keying loyihalar, rejalashtirilgan bajarilish monitoringi.
Aniqlik printspi ishlab chiqilgan byudjetdan korxonaning operatsion rejalarini maksimal darajada belgilashni talab qiladi.
Bundan tashqari, byudjetni rejalashtirishning boshqa tamoyillari ko'rib chiqiladi, masalan:
■ Byudjet parametrlarining rasmiy hisobot shakllariga muvofiqligi:
■ Byudjet tsikllarini, ularning iqtisodiy faoliyatining xususiyatlarini hisobga olmagan holda korxona va tashkiliy bo'linmalar uchun rejalar tuzish shakllari va tartiblarini standartlashtirish:
■ Korxona va uning bo'linmalarining umumiy harajatlari bo'yicha taqsimlanishi;
■ Har bir bo'linmaning moliyaviy, maqsadlarini aniq rentabellik stavkalarini qabul qilish usuli bilan oldindan aniqlash;
■ Byudjet va byudjet jarayonining barqarorligi, bu kelgusi davr uchun oldingi prognozlarni muntazam qayta ko'rib chiqish va takomillashtirishga olib keladi, bu esa joriy tugashini kutmasdan;
■ Vaqtga mos keladigan hisob birliklarida daromadlar (xarajatlar) , kreditlar va pullarning hisobdan chiqarilishini hisobga olish;
■ Aniq sotishdagi usuli ancha yuqori bo'lgan xarajatlarning eng muhim moddalarini batafsil hisobga olish.
Byudjet mazmuni jihatidan kompaniya tomonidan qabul qilingan namunavi moliyaviy hujjat bo'lib, unda belgilangan vaqt oralig'ida belgilangan bandlar va rejalashtirilgan ko'rsatkichlar mavjud.
Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
Byudjetlashtirish jarayonini tshkil qilishni boshlash uchun har bir moliyaviy rejani tuzish uchun farqni tushunish kerak. Muayyan turdagi byudjet uchun elementlarni tanlash
Korxonada byudjetlashtirish jarayonini qanday samarali tashkil etish kerak. Byudjetlashtirish: muammolar, funksionallik va amalga oshirish bosqichlari Korxona byudjeti nima
Korxonani byudjetlashtirish va moliyaviy rejalashtirish: byudjetlashtirishning 5 funktsiyasi va 3 bosqichi + amalga oshirish uchun 9 batafsil qadam + avtomatlashtirishning 2 yondashuvi + Excel va 1C dasturlarida byudjetlashtirishning umumiy ko'rinishi.
Kompaniyaning muvaffaqiyat kaliti uning ishini malakali tashkil etishdir. Ish jarayonlarini soddalashtirish, tizimlashtirish va avtomatlashtirish korxonaning raqobatbardoshligini sezilarli darajada oshiradi.
Ekspertiza - tuzilgan buxgalteriya hisobi hujjatlarini, hisob registrlari va moliyaviy hisobotlarni qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar talablariga mos kelish darajasiga baho berish bo'yicha olib borilgan ish faoliyati. Inventarizatsiya - bu korxona aktivlari va majburiyatlarining haqqoniy mavjud holatini aniqlash, ularni hisob ma'lumotlariga mos kelishligini belgilash bo'yicha amalga oshirilgan ish faoliyati. Konsalting - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga ularni qiziqtiruvchi turli bilimlar va amaliy ko'nikmalar bo'yicha maslahatlarni berish borasida olib borilgan ish faoliyati. Kasbiy xizmatlar - bu auditorlik tashkilotlarining shartnomalar asosida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga hisobni yuritib berish, uni tiklash, soliq deklaratsiyalarini tuzib berish, biznes rejani tuzish va boshqa kasb ishlarini bajarib berish borasidagi ish faoliyati. Shunday qilib, yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqgan holda audit va auditorlik faoliyatlariga quyidagicha ta'rif berish mumkin. Audit - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy xo'jalik faoliyatini davlat va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning manfaatlari nuqtai nazaridan qonunlar va va boshqa me'yoriy hujjatlarga
Korxona byudjetini tuzish
Byudjetlashtirish Bu kompaniyaning faoliyatini optimallashtirish uchun moslashuvchan maqsadlarni belgilashga asoslangan boshqaruv kontseptsiyasi.
Byudjetlashtirish - bu biznesning strategik maqsadlariga erishish uchun pul va jismoniy jihatdan tavsiflangan resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanishni boshqarish vositasi.
Byudjetlashtirish rejalashtirishni, korxona ichidagi barcha jarayonlarni qamrab oluvchi byudjetlarning bajarilishini tayyorlashni va nazorat qilishni o'z ichiga oladi. Byudjetlar ma'lum davrlarga tuziladi va korxonaning joriy va kelajakdagi maqsad va vazifalarini hisobga olgan holda moliyaviy rejalarning ifodasidir. Korxonaning umumiy byudjeti ko'plab bo'limlar va bo'linmalar byudjetlaridan iborat.
XULOSA
Google scholar www.carjis.org
ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
Byudjet tuzishning maqsadi- kelajakdagi rivojlanish va byudjetni prognoz qilish asosida moliyaviy -xo'jalik faoliyatini rejalashtirish, boshqarish va samaradorligini nazorat qilish metodologiyasini shakllantirish.
1. Tasdiqlash printsipi
2. Ustuvorlik printsipi
3. Sabablilik printsipi
4. Mas'uliyat printsipi
5. Qat'iylik printsipi.
REFERENCES:
1. Akhmedov, B. A. (2021). Dynamic identification of the reliability of corporate computing cluster systems. Academic Research in Educational Sciences, 2 (3), 495- 499.
2. Akhmedov, B. A. (2021). Problems of ensuring the reliability of cluster systems in a continuous educational environment. Eurasian Education Science and Innovation Journal, 1 (22), 15-19.
3. Akhmedov B.A., Shayxislamov N., Madalimov T., Maxmudov Q. (2021). Smart texnologiyasi va undan ta'limda tizimida klasterli foydalanish imkoniyatlari. Scientific Progress. № 1(3). Р. 102-112.
4. Akhmedov B. A. (2021). Zadachi obespecheniya nadejnosti klasternix sistem v neprerbivnoy obrazovatelnoy srede. Eurasian education science and innovation journal. № 1 (22). Р. 15-19.
5. Akhmedov, B. A. (2020). On the development of skills of interactive online courses in the distance conditions of modern society (model program for teachers of educational institutions). Universum: Engineering Sciences, 12-1 (81).
6. Akhmedov, B. A. (2020). Mathematical models for evaluating the characteristics of the quality and reliability of software. Eurasian Education Science And Innovation Journal, 3 (10), 97-100.
7. Якубов, М. С., Ахмедов, Б. А., Дуйсенов, Н. Э., Абдураимов, Ж.Г. (2021). Анализ и новые тенденции использования нейросетей и искусственного интеллекта в современной системе высшего образования. Ekonomika i sotsium, 5(84), 1148-1162.
8. Якубов, М. С., Ахмедов, Б. А. (2021). Применение цифровых технологий в формировании структуры системы образований. Ekonomika i sotsium, 5(84), 1163-1177.
9. Rakhimov, S. М., Djamirzaev, A. А., Akhmedov, B. А. (2021). Methods of teaching Informatics in Higher Education Problems and Observations. Ekonomika i sotsium, 9(88).
10. Rakhimov, S. М., Ahmedov, B. А. (2021). O'rta ta'lim maktabida informatikani o'rgatish metodikasi. Ekonomika i sotsium, 9(88).
Google scholar ISSN:2181-2454
www.carjis.org VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021
11. Ахмедов, Б. А., Султанов, Б. (2021). Анализ и новые тенденции использования кластерных систем и искусственного интеллекта в современной системе высшего образования. Ekonomika i sotsium, 8(87), 344-358.
