CC BY
13BURG'ULASH ISHLARIDA QO'LLANILADIGAN DIZEL ELEKTR STANSIYASI ICHKI YONUV DVIGATELINING TUTUN GAZLARI EJEKSIYASI UNING SAMARADORLIGIGA TA'SIRINI TADQIQ QILISH
Djurayev R.U
tfd.prof, Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti Navoiy shahri Rayxonov Sh.Z Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali, Olmaliq shahri Ganiyev S.T Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali, Olmaliq shahri https://doi.org/10.5281/zenodo.7487325
Annotatsiya: Brn-g'ilash uskunalarining ekspluatatsiyasi ene^iya samaradorligini oshirish, foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilishning muddatlarini kamaytirish hamda geologik qidiгuv ishlaгining yoqilg'i eneгgiya sarflarini kamaytirish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Ushbu maqolada buгg'ilash ishlaгida qo'llaniladigan dizel elektг stansiyalaгining ichki yonuv dvigateli tutun gazlari ejeksiyasi uning samaгadoгligiga ta'sirini tadqiq qilish keltirilgan.
Kalit so'zlar: energiya samaradorlik, dizel elektr stansiyasi, issiqlik, utilizatsiya, ichki yonuv dvigateli, tutun gazlari, ene^iya yo^otilishla^ buгg'ilash, skvajina.
Mamlakatimizda yangi foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish ishlarini jadallashtirish, bwg'ilash uskunalaгini ishlatishda eneгgiya tejovchi va iqtisodiy samarali usullami tadqiq qilish, skvajinalami buгg'ilash ishlaгida гesuгstejamkoг texnologiyalami qo'llash, buгg'ilash ishlaгi tannarxini kamaytirish bo'yicha ilg'oг ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni joriy qilib, bir qator ilmiy-amaliy natijalarga erishilmoqda.
Buгg'ilash texnikasi va texnologiyalarini takomillashtiгish, buгg'ilash uskunalarining energiya samaradoriigini oshiгish va skvajinalami bwg'ilash xarajatlarini kamaytirish foydali qazilma konlarini qidirish va qazib olishning dolzarb vazifasidir.
Skvajinalami brn^'ilashning samaгadoгligini oshirish yangi innovatsion va yuqori samarali texnik echimlarni joriy etishni talab qiladi.
Burg'ilashning energiya sarfi dizel elektr stansiyalari qurilmalaridan foydalanish tufayli ortadi, chunki uning yuritmasi ishlashi katta energiya yo'qotishlariga asosiy sabab bo'ladi. Yoqilg'ining, taxminan, 30 % foydali quvvatga aylansa, uning 70 % issiqlik shaklida yo'qoladi, shu sababli, yo'qotishlarning aksariyati dizel elektr stansiyalarining ichki yonuv dvigatellariga to'g'ri keladi [1].
Dizel elektr stansiyalarining ishini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, energiya yo'qotishlarining katta qismi ichki yonuv dvigateliga tushadi, chunki yongan yoqilg'ining hammasi ham foydali quvvatga aylantirilmaydi. Ichki yonuv dvigatelida yongan yoqilg'idan ajralgan issiqlikning katta qismi dvigatelning sovutish tizimi va tutun gazlari bilan olib ketiladi [2].
Ichki yonuv dvigatelida yoqilg'i yonganda issiqlikning faqat bir qismi foydali ishga aylanadi. Ushbu qism dvigatelning samarali foydali ish koeffiitsienti bilan belgilanadi, uning qiymati bir qator omillarga bog'liq va real sharoi tda 30-35% dan oshmaydi. Boshqa barcha issiqlik atmosferaga tutun gazlari va dvigatelning sovutish tizimi orqali chiqarilib yuboriladi. Hozirgi vaqtda bu issiqlik foydali ishlatilmaydi va atrof-muhitni zararlagan holda yo'qotiladi.
1-Rasmda Dizel elektr stansiyasi dvigatelidagi issiqlik yo'qotishlari diagrammasi keltirilgan [2].
2%
OoMiflanu rçyBBaTra aM.naHTupu.nraH mccmk.uk
CoByrurn TM3UMUflaru uccu^nuK MyK,OTunumu
' TyTyH ra3.apu 6unaH MyK,OTunafluraH mccuk.uk
nopmeHHM uwK,anaHuwu Ty^aMnu uyKpTunafluraH uccuk.uk
1-Rasm. Dizel elektr stansiyasi ichki yonuv dvigatelining issiqlik ko'rinishidagi energiya yo'qotilishlari.
Hozirgi kunda tutun gazlaridan foydalanilmaydigan dvigatelni kamdan-kam uchratish mumkin. Chunki bu iqtisodiy samarasiz mashina hisoblanadi, sababi u bir qator tizimlar yordamida to'liq qayta ishlatilishi mumkin bo'lgan energiyani katta miqdorda atmosferaga chiqarib yuboradi.
Dizel elektr stansiyasining ichki yonuv dvigatelidan ajraluvchi issiqlikni sanoat va maishiy ob'ektlarni isitishga, issiq suv bilan ta'minlashga, ishlab chiqarishning texnologik ehtiyojlariga foydali ishlatish mumkin.
Вш-g'ilash isЫaгini tuгg'un bulmagan sharoitlaMa olib boгilganda, ya'ni ko'chma bwg'ilash komplekslaгi qo'llanilganda dizel elektг stansiyasidan ajralayotgan issiqlikni utilizatsiya qilish uchun qobiq-quvurli issiqlik almashgichlarni qo'llash samarali hisoblanadi.
Ichki yonuv dvigatelining samaradorligiga tutun gazlari ejeksiyasining ta'sirini aniqlash maqsadida uyurmali quvurdan havo oqimi bilan tutun gazlari ejeksiyasida yoqilg'i saf tajribada tadqiq qilindi.
Tajriba ishlarini bajarishda 2-rasmda sxematik ko'rinishi keltirilgan moslamadan foydalanildi.
2 - rasm. Ichki yonuv dvigatelining tutun gazlari ejeksiyasi uning samaradorligiga ta'sirini tadqiq qilishni tajribaviy qurilmasining sxemasi.
1 - ichki yonuv dvigateli; 2 - tarozi; 3 - tutun gazlari quvuri; 4 - kompressor;
5 - uyurmali quvur; 6 - ejeksiyali soplo; 7 - issiqlik almashtirgich;
8 - lampalar bloki; 9 - ventilyator;
t1 - issiqlik almashtirgichga kiruvchi tutun gazining harorati, (°C);
t2 - issiqlik almashtirgichdan chiquvchi tutun gazining harorati, (°C);
toxl1 - issiqlik almashtirgichga uzatilayotgan sovutuvchi havoning harorati, (°C); toxl2 - issiqlik almashtirgichdan chiqayotgan havoning harorati, (°C);
Vvx - issiqlik almashtirgichga uzatilayotgan tutun gazi oqiminig tezligi, (m/s); Voxl - issiqlik almashtirgichga uzatilayotgan sovutuvchi havo oqimining tezligi, (m/s); tg.vx - uyurmali quvurning issiq havosi harorati, (°C).
Dvigatel va issiqlik almashgich o'rtasidagi tutun gazlari quvurida ejeksiyali soplodan foydalanish dvigatelning yoqilg'i sa^ni kamaytiгish imkonini beгdi.
Tajriba-sinov ishlaгi geneгatoгining quvvati 2 kVt bo'lgan benzoagгegatni qo'llab o'tkazildi. Generator yuklama sifatida cho'g'lanma lampad qo'llanildi. Yuklama 0 Vt dan 1800 Vt gacha, 300 Vt dan oshirib borildi. Uyurmali quvur issiqlik
almashtirgichdan oldinda benzoagregatning tutun gazlari quvurida joylashgan ejeksiyali soploda o'rnatüdi. Uyurmali quvurga siqilgan havo kompressor orqali berildi.
Tajriba-sinov ishlari ikki bosqichda o'tkazildi. Birinchi bosqich benzoagregatning tutun gazlari quvuriga issiqlik almashtirgichni ulab ejeksiyali soploni qo'llamagan holda o'tkazildi. Ikkinchi bosqichda benzoagregat va issiqlik almashtirgich orasidagi tutun gazlari quvurida ejeksiyali soploni qo'llab o'tkazildi.
3-rasmda ichki yonuv dvigateli yoqilg'i sarfi qiymatining dvigatel yuklamasiga
bog'liqligi grafigi keltirilgan.
$
w
s
■9*
o,
n
u
tí
:UJ
Z^EHraieara fOKjmia, N (Barr)
—•— 3HieM1411 avh :oi/iccn3 —íK— 3w;e-íi4na/iM con/iü 6M/iaH
3 - Rasm. Ichki yonuv dvigateli yoqilg'isi sarfining dvigatel yuklamasiga bog'liqligi grafigi
Bajarilgan tadqiqot ishlari ichki yonuv dvigateli yoqilg'i sarfi qiymatining dvigatel yuklamasiga bog'liqligini aniqlash imkonini berdi.Tajriba-sinov jarayonida ejeksiyali soplodan foydalanish, ichki yonuv dvigatelining yoqilg'i sarfini kamaytirishi kuzatildi. YOqilg'ining tejalish qiymati dvigatelga yuklama ortishi bilan ortib boradi.
Utkazilgan tadqiqot natijalariga asoslanib quyidagi xulosalarni keltirish mumkin:
-Dizel elektr stansiyalari va kompressor uskunalarining yuritmasining ichki yonuv dvigatellaridagi issiqlik kurinishidagi energiya yo'qotilishlar miqdori 50-55 % gacha etadi;
-Burg'ilash ishlarida qo'llaniladigan dizel elektr stansiyalari va kompressor uskunalari yuritmasining ichki yonuv dvigatelini issiqligini utilizatsiya qilish qurilmasi qo'llanilishi, tutun gazlarining issiqligidan unumli foydalanish imkonini beradi, hamda issiqlik ta'minoti uchun sarflanadigan xarajatlarni kamaytirib uskunaning foydali ish koeffitsientini 30-40% gacha oshiriradi;
-Tajriba-sinov tadqiqotlari natijalari shuni ko'rsatadiki, ejeksiyali soplodan foydalanish ichki yonuv dvigatelining yoqilg'i sarfini o'rtacha 10% ga kamaytirish imkonini beradi.
300 600 900 1200 1500 1SÜÜ
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Джураев Р.У., Меркулов М.В. О возможности применения вихревых труб при бурении геологоразведочных скважин // Известия Вузов. Геология и разведка. Москва. 2013. №3. С.76-78.
2. Джураев Р.У., Меркулов М.В. Нормализация температурного режима скважин при бурении с продувкой воздухом // Навоий, «А. Навоий», 2016.
3. Головин С.В. Повышение эффективности разведочного бурения путем оптимизации теплоутилизационных систем автономных энергетических комплексов // Дисс. ...канд. техн. наук. - Москва, 2016. - 174 с.
4. Джураев Р.У., Меркулов М.В.Утилизация теплоты ДВС привода компрессора и избытков воздуха при бурении геологоразведочных скважин с продувкой воздухом. // Горный информационно-аналитический бюллетень -ГИАБ, №7. Москва. 2016 г. С 186-192.
5. Джураев Р.У., Меркулов М. В., Косьянов В. А., Лимитовский А. М. Повышение эффективности породоразрушающего инструмента при бурении скважин с продувкой воздухом на основе использования вихревой трубы. // Горный журнал. - Изд. «Руда и металлы». - Москва, 2020. - №12. С. 71-73. DOI: 10.17580/gzh.2020.12.16
6. Merkulov M.V., Djuraev R.U., Leontyeva O.B., Makarova G.Y., Tarasova Y.B. Simulition of thermal power on bottomhole on the bases of experimental studies of drilling tool operation // International Journal of Emerging Trends in Engineering Research. Volume 8, No.8, 2020. - pp. 4383-4389.
7. Меркулов М.В. Косьянов В.А. Теплотехника и теплоснабжение геологоразведочных работ: Учебное пособие. - Волгоград, Ин-фолио, 2009. -272 с.
