CC BY
1INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
BOSHLANG'ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK MATERIALNI ORGANISH
Po'latova Kamola Nuraliyevna
O'zPFITI doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11531728
Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlang'ich sinflarda matematika darslarida geometrik shakllar va materiallarni o'rganishda turli xil usullar va yondashuvlarning samarali jihatlari ko'rsatib o'tilgan. Shuningdek maqolada bugungi ta'lim tizimidagi eng muhim vazifalardan bo'lgan o'quvchilarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish va ularga individual yondashuvlarning ahamiyati matematika darslari misolida tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: aqliy qobiliyat, individual yondashuv, arfimetik masalalar, pedagogik vostalar, formulalar, amaliy mashqlar.
Аннотация. В данной статье показано эффективные аспекты различных методов и подходов в изучении геометрических фигур и материалов на уроках математики в начальных классах. Также в статье на примере уроков математики анализируется важность развития умственных способностей учащихся и индивидуальных подходов к ним, что является одной из важнейших задач в современной системе образования.
Ключевые слова: умственные способности, индивидуальный подход, арифметические задачи, педагогический инструментарий, формулы, практические упражнения.
Abstract. This article shows the effective aspects of different methods and approaches in learning geometric shapes and materials in mathematics lessons in elementary grades. Also, the article analyzes the importance of developing mental abilities of students and individual approaches to them, which is one of the most important tasks in today's education system, on the example of mathematics lessons.
Keywords: mental ability, individual approach, arithmetic problems, pedagogical tools, formulas, practical exercises.
Bugungi kunda boshlang'ich ta'lim tizimidagi eng muhim vazifalaridan biri bu har bir bolaning rivojlanishi, insonning aqliy, axloqiy va hissiy rivojlanishiga ko'maklashish, uning ijodiy va individual qobiliyatlarini ochib berishga harakat qilish har bir o'qituvchining vazifasidir. Rivojlanmaydigan qobiliyat-bu amalda odam foydalanishni to'xtatadigan va vaqt o'tishi bilan yo'qoladigan rivojlanish. Bu faqat texnik ijodkorlik, tasviriy san'at, matematika va boshqalar kabi murakkab inson faoliyatini tizimli o'rganish bilan bog'liq doimiy mashqlar orqali amalga oshiriladi. O'qituvchining vazifasi tegishli qobiliyatlarni saqlab qolish va yanada rivojlantirishdir. Agar bolaning faoliyati ijodiy bo'lsa, u doimo uni o'ylashga majbur qiladi va uning sevimli mashg'ulotiga aylanadi. O'qituvchi o'quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish uchun zamonaviy innovasion texnologiyalar, g'oyalar, o'qitish shakllari va usullaridan keng foydalanishi kerak. Geometrik tasavvurlarni shakllantirish aqliy qobilyatni rivojlantirishda muhim o'rin tutadi va insonning barcha bilim faoliyatida keng ahamiyatga ega. SHu nuqtai nazardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, ushbu mavzu hozirgi kunda dolzarb ahamiyatga egadir, chunki yosh o'quvchining zamonaviy shaxsini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri bu bolaning kognitiv, ijodiy faoliyatidir[1; 26.].
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
Matematika fani boshqa fanlarga qaraganda murakkab hisoblansada, lekin fanga nisbatan tushunchalarni ongli ravishda tushunilsa bu fandan qiziq fan bo'lmaydi. Matematikani asosi masalalardan iborat bo'lib, har bir matematik belgi o'zida mantiqiy bir fikrni mujassamlashtirgan. Ko'pgina olimlarimiz bu fanni rivojlanishida o'zlarining metodik qo'llanmalari, kitob va darsliklari bilan o'z hissalarini qo'shib kelmoqdalar.
N.U.Bikbayeva, R.I.Sidelnikova, G.A.Adambekova — "Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi" metodik qo'llanmasida matematik masala, masalalar turlari, masalalar yechishdagi metodlar, tarkibli masalalar, geometrik masalalar, sodda masalalar, murakkab masalalar, mantiqiy masalalar va ularni yechish usullari haqida keng to'xtalingan hamda o'qitish metodlari ko'rsatib berilgan [7; 41.].
Boshlang'ich sinflarda geometrik materialni o'rganishning asosiy vazifalari bolalarda aniq va to'g'ri geometrik tasvirlarni yaratish, fazoviy tasvirlarni rivojlantirish, ularni katta hayotiy amaliy ahamiyatga ega bo'lgan chizish va o'lchash ko'nikmalari bilan jihozlash va shu bilan o'quvchilarni tizimli geometriya kursini muvaffaqiyatli o'rganishga tayyorlashdir. Geometrik tasavvurlarni shakllantirish uchun ish quyidagicha bajarilishi kerak: 1) o'quvchilar shakllarning xususiyatlarini eksperimental ravishda aniqlaydilar, shu bilan birga zarur atama va ko'nikmalarni o'rganadilar; 2) mashg'ulotlarda asosiy o'rinni o'quvchilarning amaliy ishlari, kuzatish va geometrik ob'ektlar bilan ishlash egallashi kerak[6; 12.].
Geometrik tasvirlarni shakllantirish metodologiyasida "narsalar" dan shaklga (uning tasviriga), shuningdek, aksincha - shakl tasviridan haqiqiy narsaga o'tish muhimdir. Bunga geometrik tasvirlarni moddiylashtirish texnikasidan muntazam foydalanish orqali erishiladi. Masalan, to'g'ri chiziq faqat o'lchagich yordamida chizilmaydi, uning asosi - chizg'ichning cheti, cho'zilgan ip, qog'oz varag'ining qatlama chiziqlari, ikkita tekislikning kesishish chizig'i (masalan, devor tekisligi va shift tekisligi) va hokazo. Moddiy narsalarning o'ziga xos xususiyatlaridan chalg'itib, o'quvchilar geometrik bilimlarni o'zlashtiradilar. Shunday qilib, masalan, ko'pburchakni segment bilan qismlarga bo'lish usulini o'zgartirishingiz mumkin. Dastlab, bu qog'oz ko'pburchakni egish orqali bo'lishi mumkin.
O'quvchilar birinchi sinfda asosan raqamlar va ularning nomlari bilan dastlabki tanishishni yakunlaydilar. Bu atrofdagi narsalarni, tayyor modellarini va shakllarning rasmlarini ko'rib chiqish asosida amalga oshiriladi. Bolalar asta-sekin raqamlarni o'rganish sxemasini, har bir raqamning xususiyatlarini o'zlashtirishni osonlashtiradigan tahlil va sintez sxemasini ishlab chiqadilar.
Metodologiyada geometrik shakllarni taqqoslash va qarama-qarshi qo'yish texnikasidan foydalanish muhim o'rin tutadi. 1-sinfda bu ko'plab raqamlardan ko'plab doiralarni, ko'plab ko'pburchaklarni, ko'plab chiziqlarni va hokazolarni vizual tarzda aniqlash im konini beradi. 2 va 3-sinflarda shakllarning xususiyatlarini aniqlab, ularni tasniflashlari mumkin. Yassi shakllarni (aylana - ko'pburchak, doira - aylana va boshqalarni) solishtirish va taqqoslashga katta e'tibor beriladi.), yassi va fazoviy shakllar (kvadrat - kub, aylana - shar va boshqalar.) qarama-qarshi qo'yish va solishtirishga katta e'tibor beriladi.
Bundan tashqari 1 -sinfda raqamlar boshqa moddiy narsalar bilan bir qatorda ro'yxatga olish ob'ekti sifatida ishlatiladi. Biroz vaqt o'tgach, shakllarning elementlari, masalan, ko'pburchaklarning tepalari, tomonlari, burchaklari bunday ob'ektlarga aylanadi. O'quvchilar asta -sekin chiziq segmentlarni o'lchash bilan tanishadilar. Segmentlar (nuqtalar) va raqamlar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa o'rnatiladi.
O'quvchilarni kasrlar bilan tanishtirish uchun ham geometrik shakllardan foydalaniladi. Yuqoridagi hollarda geometrik jismlarni o'rganish jarayonida 1-4 sinflarda matematika kursiga
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
kiritilgan arifmetik material bilan uzviy bog'lash uchun ko'proq imko niyatlar ochiladi. 1- 4-sinflarda allaqachon burchaklarning eng oddiy tasniflari (to'g'ri, o'tkir, o'tmas), ko'pburchaklarning (burchaklar soni bo'yicha) eng oddiy tasnifi va hokazo ijro etiladi. Umumiy va tur tushunchalarini o'rganish bolalarni jins va tur farqlarini ko'rsatish asosida ta'riflarni tushunishga tayyorlaydi. Bolalar shaklga yoki bir nechta shakllarga tegishli yoki tegishli bo'lmagan nuqtalarni belgilaydigan mashqlardan foydalanish geometrik shaklni nuqtalar to'plami sifatida yanada izohlashga yordam beradi. Bu esa o'quvchilarga shaklni qismlarga bo'lishni yanada ongli ravishda bajarishga imkon beradi, ya'ni asosan nuqta to'plamlarini birlashtirish, kesish, qo'shish amallarini bajaradi.
Geometrik materialni o'rganishda boshlang'ich matematika kursining qolgan savollari bilan aloqani amalga oshirishning muhim umumiy uslubiy yo'nalishi shakllar, ularning munosabatlarini, xususiyatlarini o'rganishda to'plamlar nazariyasi va eng oddiy mantiqiy-matematik tushunchalarga bevosita tayanishdir. Kuchli geometrik bilimlarni ta'minlaydigan umumiy uslubiy texnika-bu o'quvchilarning aniq real narsalarni bevosita idrok etishi orqali fazoviy tasavvurlarni shakllantirish; geometrik tasvirlarning moddiy modellaridir.
Boshlang'ich sinflarda o'qitish natijasi yasash va o'lchovlarning aniqligi to'g'risida dastlabki bilimlarni shakllantirish bo'lishi kerak. 1-sinfda fazoviy tasvirlar "yuqorida", "pastda", "o'ngda", "chapda", "old", "orqada" va boshqalar bilan ifodalangan ob'ektlarning o'zaro pozitsiyasi munosabatlarini o'rganishda bolalar tomonidan amaliy tajriba orttirish jarayonida ishlab chiqiladi. 1-sinfda o'quvchilar chizg'ich yordamida (1 sm aniqlik bilan) segmentlarni o'lchash va yasash ko'nikmalarini egallaydilar.
2-sinfdan boshlab bolalar muammolarni hal qilish jarayonida bilvosita uzunlikni topish bilan tanishadilar. Masalan, bitta sinfning uzunligini va bitta qavatdagi sinflar sonini bilib, maktab binosining uzunligi hisoblanadi; xonalarning balandligi va uyning qavatlari sonini bilib, siz taxminan uyning balandligini hisoblaydilar va hokazo.
3-sinfda, harakat tezligi bilan tanishib, tezlik - vaqt - masofa qiymatlari o'rtasidagi bog'liqlikni o'rgangandan so'ng, o'quvchilar harakat tezligi va vaqtini bilib, masofani hisoblash mumkinligini bilib olishadi.
2-4 sinflarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish bo'yicha ishlarning tabiati murakkablashadi. Masalan, bir shakl haqidagi tasavvurlar boshqasiga asoslanib shakllanadi. Shunday qilib, umuman uchburchak haqidagi bilimlarga asoslanib to'g'ri burchakli uchburchak haqida bilimlarni olish mumkin.
Geometrik materialni o'rganishning muhim uslubiy tamoyillaridan biri uning boshqa fanlar: informatika, tasviriy san'at, mehnat va tashqi dunyo bilan bog'liqligi. "Matematika -bu haqiqiy dunyoning miqdoriy munosabatlari va fazoviy shakllari haqidagi fan"[6; 18.]. Matematikaning bu ikkala tomoni bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lishi, bir-birini to'ldirishi va bir-birini ta'minlashi kerak.
Kattalik, shuningdek raqam, boshlang'ich maktab matematika kursining asosiy tushunchasi bo'lib, uning vazifasi bolalarning kattalik haqidagi tasavvurlarini ob'ektlar va hodisalarning ma'lum bir xususiyati sifatida shakllantirishdir, bu birinchi navbatda o'lchov bilan bog'liq. Boshlang'ich sinflarda miqdorlar ham hisobga olinadi: uzunlik, maydon, massa, sig'im, vaqt va boshqalar. O'quvchilar ushbu miqdorlar haqida aniq tasavvurga ega bo'lishlari, ularning o'lchov birliklari bilan tanishishlari, miqdorlarni o'lchash ko'nikmalarini egallashlari, qanday qilishni o'rganishlari kerak. Miqdorlarni o'rganish katta ahamiyatga ega, chunki kattalik tushunchasi matematikaning eng muhim tushunchasidir.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" 4 JUNE, 2024
1-2-sinflarda geometrik materialni o'rganish jarayonida bolalarning tekis geometrik shakllarning xususiyati sifatida maydon haqidagi g'oyalari aniqlanadi. Shakllar har xil va sohada bir xil bo'lishi mumkinligi aniqroq bo'ladi. Bunga qog'ozdan shakllarni kesish, ularni daftarlarga chizish va bo'yash bo'yicha mashqlar yordam beradi. Geometrik tarkibdagi muammolarni hal qilish jarayonida o'quvchilar hududning ba'zi xususiyatlari bilan tanishadilar. Ular figuraning tekislikdagi holati o'zgarganda maydon o'zgarmasligiga ishonch hosil qilishadi (rasm katta yoki kichik bo'lmaydi). Bolalar butun figura va uning qismlari o'rtasidagi munosabatni qayta-qayta kuzatadilar (bir qismi butundan kichikroq), bir xil ko'rsatilgan qismlardan turli shakldagi shakllarni tuzishni mashq qiladilar (ya'ni, teng tuzilgan figuralarni qurish). O'quvchilar asta-sekin shakllarni teng bo'lmagan teng qismlarga bo'lish, ustma -ust qo'yish orqali olingan qismlarni taqqoslash haqida g'oyalarni to'playdilar. Bolalar bu bilim va ko'nikmalarning barchasini figuralarni o'zlari o'rganish bilan birga amaliy yo'l bilan egallaydilar.
O'qituvchi chizma va o'lchash vositalaridan foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish, geometrik shakllarning tasvirlarini qurish, talaba tomonidan bajarilgan ish jarayonini va uning natijasini og'zaki tasvirlash qobiliyati, o'rganilgan belgilar va atamalarni qo'llash qobiliyatini muntazam ravishda olib borishi kerak. Ko'nikmalarni shakllantirish bo'yicha ishlar taqsimlangan va bosqichma-bosqich, deyarli har bir darsda (va nafaqat matematika darslarida) amalga oshirilishi kerak. Bu ushbu ko'nikmalarni o'quv va amaliy faoliyatda tez-tez qo'llash uchun sharoit yaratadi.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki bizning bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biri bu har bir bolaning rivojlanishidir. Shaxsning aqliy, axloqiy, hissiy rivojlanishiga hissa qo'shish, uning ijodiy imkoniyatlarini, individual qobiliyatlarini ochib berishga harakat qilish har bir o'qituvchining vazifasidir. Matematik ta'limning eng muhim vazifasi o'quvchilarni fikrlashning umumiy usullari, fazoviy tasavvurlar bilan jihozlash, muammoning ma'nosini tushunish qobiliyatini rivojlantirish, mantiqiy fikrlash, algoritmik fikrlash ko'nikmalarini o'zlashtirish qobiliyatidir. 1-4-sinflarda geometrik materialni o'rganishning asosiy vazifalari bolalarda aniq va to'g'ri geometrik tasvirlarni yaratish, fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish, ularni katta hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan chizish va o'lchash qobiliyatlari bilan jihozlash va shu bilan talabalarni geometriyaning tizimli kursini muvaffaqiyatli o'rganishga tayyorlashdir. Boshlang'ich maktab o'quvchilarida geometrik tasavvurlarni, umumlashtirish qobiliyatini rivojlantirishning vazifasi ularni atrofdagi geometrik tasvirlarni ko'rishga o'rgatish, ularning xususiyatlarini ta'kidlash, shakllarni loyihalash, o'zgartirish va birlashtirish, ularni rasmda tasvirlash, zarur hollarda o'lchovlarni bajarishdir. Boshlang'ich sinf o'qituvchisi har bir bolaning psixologiyasini bilgan holda unga nisbatan munosabat o'rnatadi. Matematika darsligidan masalalar ishlash jarayonida ham o'qituvchi bolaning bilim darajasiga qarab masalaning arifmetik amallarini hayot bilan bog'lagan holda unga tushuncha berib boradi. Masalalar yechishning boshlang'ich sinflardagi ahamiyati shundan iboratki, o'rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o'zlashtirish va o'quvchilarni fikrlash qobilyatlarini o'stirishdir. Masalalar yechish matematika o'qitishning tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan turib matematikani o'zlashtirishni tasavvur ham qilib bo'lmaydi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi bo'lib odatda o'z ichiga ayrim bilimlarni oladi. Bu bilimlarni qidirish masala yechuvchida n analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o'rgatish matematika o'qitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Masalalarni yechishda predmetga bo'lgan qiziqish rivojlanadi, umuman mustaqillik, erkinlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, maqsadga intilishlik rivojlanadi. O'quvchilarga tarbiya berishda ham hayotiy masalalar fikr doiralarni kengaytirishga yordam beradi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" 4 JUNE, 2024
REFERENCES
1. Amelina M.V. Raznourovnevbie zadaniya na urokax matematiki pri izuchenii geometricheskogo materiala /Nachalnaya shkola/2010g. №8 s.57.
2. Abdullayeva B. va boshqalar "Boshlang'ich kursi nazariyasi",T.: "Tafakkur bo'stoni" 2018. - 496 bet
3. Alixonov S. "Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi" T. "Cho'lpon" 2011. -306 b
4. Verne J. Rebenok, matematika i realnost: problemb prepodavaniya matematiki v nachalnoy shkole. - M.: In-t psixologii RAN, 1998.
5. Kazakova M.A. Ispolzovaniye geometricheskogo materiala pri izuchenii deleniya v nachalnom kurse matematiki/Nachalnaya shkola/ 2008g. №3 s.44.
6. Skurulova ye.V. Aktivizatsiya mbislitelnoy deyatelnosti mladshix shkolnikov pri izuchenii geometricheskogo materiala. Vbipusknaya kvalifikatsionnaya rabota. Torjok. 2012. diplom skurlovoy.docx (live.com)
7. Bikbayeva N.U., Sidilinikova R.I., Adambekova G. A. "Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi", -T.: "O'qituvchi'' 1996. - 512 bet.
