CC BY
382YneHHH XXI BeKa • 2022 • № 4 (85)
BOSHLANG ICH MATEMATIKA KURSIDA OG ZAKI HISOBLASHGA O RGATISHNING O RNI
Sh.N. Ergashova1, G.I. Ortiqova2
Maqolada boshlangMch matematika kursida og'zaki hisoblashga o'rgatishning o'rni haqida ma'lumot berilgan.
Kalit so'zlar: matematika, ta'lim, og'zaki hisob, matematik tusubcha, o'qituvchi, o'quvchi.
Matematik ta'lim sohasi bo'yicha standart ko'rsatkichlar bolalarda natural sonlar va nol to'g'risida tasavvurni shakllantirish, puxta hisoblash ko'nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlarni va arifmetik amallarni qo'llay olishga o'rgatish, eng sodda geometrik shakllar hamda og'zaki hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilish nuqtai nazaridan belgilandi.
Og'zaki hisoblashga doir mashg'ulotlarning samaradorligi mashqlarning hajmi va mazmunigagina emas, balki ularning berilishi va tekshirilishi, o'quvchilarning bilimini sinash, og'zaki va yozma mashqlarning almashtirib turilishiga ham bog'liqdir. Og'zaki hisoblash malakalarining uzluksiz takomillashib borishi uchun og'zaki va yozma hisoblash usullarini qo'llashda to'g'ri munosabat o'rnatish, chunonchi og'zaki hisoblash qiyin bo'lgandagina yozma hisoblash zarur. O'quvchilarning topshiriqni eshitib qabul qilishlarida o'qituvchi topshiriqni o'qib beradi, ular esa eshitadi. Bunda asosiy kuch xotiraga qaratiladi, bunday mashqlar juda foydali bo'lib, eshitish xotirasini rivojlantiradi.
Bolalarning og'zaki hisoblash malakalarini har doim tekshirib turish kerak. Og'zaki hisoblashga doir mashqlarni birinchi darslardanoq kiritilsa, samarasi ancha yuqori boladi. O'quvchilarning og'zaki hisoblash malakalari turli-tuman mashqlarni bajarishlari jarayonida shakllanadi.
Asosiy matematik tushunchalar hosil qilish, sonlarning xossalarini va arifmetik amallarning qonunlarini o'rganish bilan bir qatorda boshlangMch ta'limda bolalarda hisoblash malakalari hosil qilish doim eng muhim o'rin tutib kelgani hammaga ma'lum. Bolalarga hisoblashni o'rgatish sistemasi va metodikasida turli zamonlarda va turli mamlakatlarda prinsipial farqlar faqat og'zaki va yozma hisoblash usullarini aniqlashga, hamda tegishli malakalar hosil qilish yo'liga nisbatangina bo'lgan.
Har bir kishi uncha murakkab bo'lmagan hisoblashlarni "zehnda" tez va to'g'ri bajarishni bilishining amaliy ahamiyatidan tashqari, og'zaki hisobni o'zbek uslubshunoslari doim bolalarning arifmetika darslarida olgan nazariy bilimlarini chuqurlashtirishning yaxshi vositalaridan biri deb qaraydilar. Og'zaki hisob asosiy matematik tushunchalarni shakllantirishga sonlarning qo'shiluvchilardan, ko'paytuvchilardan iborat tarkibi bilan yanada chuqurroq tanishishga, arifmetik amallarning qonunlarini va boshqalarni yaxshi o'rganishga yordam beradi. Og'zaki hisob mashqlarga tarbiyaviy jihatdan ham yuksak baho berib kelingan: og'zaki hisob bolalarda fahm-farosat, zehn, diqqatning rivojlanishiga, bolalar xotirasini, aktivligini, chaqqonligini, sezgirlik va fikrlashda mustaqilligini rivojlantiradi deb hisoblangan.
Hozirgi zamon maktabida og'zaki va yozma hisoblar qanday o'rin tutishi kerak? Shu asosiy masala bilan bog'langan qanday xususiy masalalar maktab tajribasida tekshirib ko'rishni talab qiladi.?
Hisoblashning ikkala turi ham boshlangMch matematika ta'limi sistemasida muhim ro'lini saqlashi kerak. Matematik ma'lumotnoma jadval o'quvchilar turmushda uchratadigan hollarning hammasini o'z ichiga ololmaydi. O'quvchilar mustaqil bajargan arifmetik shakl almashtirishlar ularga shakl almashtirishning o'zi nima
1 Ergashova Shalola Norpolot qizi - Shofirkon tumani 29-maktab boshlangMch sinf o'qituvchisi (Buxoro, O'zbekiston).
2Ortiqova Gulsanam Ilhomovna - Shofirkon tumani 29-maktab boshlangMch sinf o'qituvchisi (Buxoro, O'zbekiston).
Ученый XXI века • 2022 • № 4 (85)
ekanini tushunishga yordam etadi, busiz o'quvchilarga jadvallarni tushunib olishning o'zi ham qiyin bo'ladi. Ammo dasturga hamda metodikaga maqsadga muvofiq o'zgarishlar kiritib, og'zaki va yozma hisoblashni o'rgatishni ratsionallashtirish zarur.
Bundan buyon yozma hisoblash usullarini, hozirgi dastur bo'yicha nazarda tutilganidek, ming ichida emas, balki, mumkin bo'lgancha ilgariroq, yuz ichida kiritish mumkinligini tekshirib ko'rish kerak Mingni alohida konsentr qilib olishni bekor qilib, konsentrlarni kamaytirish imkonini ham tekshirish lozim.
Dasturdagi yozma hisoblashning ko'p xonali sonlarga taalluqli ba'zi xollarini qisqartirish masalasini qo'yishga jiddiy asoslar bor. Birinchi navbatda uch xonali songa ko'paytirish va bo'lishning ba'zi xollarini qisqartirish o'rinli bo'lsa kerak. Hisoblash usullari kichik sonlarga nisbatan qanday bo'lsa, katta sonlarga nisbatan ham shundayligicha qoladi. O'quvchilar kichik sonlar bilan ish ko'rganlarida bu usullarni to'la egallab oladilar. Agar o'quvchiga amaliyotda katta sonlar bilan hisoblash kerak bo'lib qolsa, u hisoblashni uddalay oladi. Hisoblash usullari o'quvchida paydo bo'lgan, faqat butun hisoblash jarayoni davomida diqqat-e'tiborni saqlash kerak bo'ladi, xolos.
Shuni ham qayd qilib o'tish lozimki, maktabda bolalar (katta sonlar bilan) yozma hisoblashlarda ko'p xato qiladilar; buning sababi ular hisoblashni bilmaganliklaridan emas, balki hisoblash jarayoni ustida o'z diqqatlarini tutib tura olmaganliklaridadir.
Og'zaki mashqlar o'qituvchiga darsda o'quvchilarni biroz erkin va qulay tutishiga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Jumayev M.E. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi.T.:-2005yil
2. Имомова Ш.М., Орзиева М.С. Использование современных информационных технологий при обучение математике// УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА. № 12 (25), 2016. С.34-35.
3. Имомова Ш.М., Фаттоева Г.Ш. Методика преподавания темы квадратных уравнений// УЧЕНЫЙ XXI BEKA. №1 (48), 2019.С.29
4. Имомова Ш.М., Исмоилова М.Н. Вычисление наибольшего собственного значения матрицы и соответствующего ей собственного вектора в среде Mathcad// ACADEMY. 2020. № 6(57). C9.
© Sh.N. Ergashova, G.I. Ortiqova, 2022.
