CC BY
2УДК 657.423.4
БИОЛОГИЯЛЫК АКТИВДЕРДИН ЖАНА АЙЫЛ ЧАРБА ПРОДУКЦИЯЛАРЫНЫН СИНТЕТИКАЛЫК ЖАНА АНАЛИТИКАЛЫК ЭСЕБИН УЮШТУРУУДАГЫ МАСЕЛЕЛЕР
Тоокеева Дильфуза Тоокеевна, магистрант ОшМУ,
дХоокееуа@,о$кж. кх Бекмуратов Алтынбек Топчуевич, э.и.к., доцент, ОшМУ
abekmuratov@oshsu.kg Ош, Кыргызстан
Аннотация: Бул макалада биологиялык активдердин жана айыл чарба продукцияларынын эсебин КОЭСтин №41 стандартына ылайык уюштуруудакелип чыккан айрым маселелер каралып, аталган активдердин синтетикалык жана аналитикалык эсебин жацы счетторду пайдалануу менен чагылдыруу жолдору каралды.
Ачкыч свздвр: биологиялык актив, айыл чарба продукциясы, биологиялык активдердин эсеби, субсчеттор, бухгалтердик жазуулар.
ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ СИНТЕТИЧЕСКОГО И АНАЛИТИЧЕСКОГО УЧЕТА БИОЛОГИЧЕСКИХ АКТИВОВ И СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРОДУКЦИИ
Тоокеева Дильфуза Тоокеевна,магистрант ОшГУ,
dtookeeva@oshsu. кх Бекмуратов Алтынбек Топчуевич, э.и.к., доцент, ОшГУ
abekmuratov@oshsu.kg Ош, Кыргызстан.
Аннотация: В данной статье рассмотрены некоторые вопросы, возникающие при организации учета биологических активов и сельскохозяйственной продукции в соответствии со стандартом коэс №41, рассмотрены пути отражения синтетического и аналитического учета указанных активов с использованием новых счетов.
Ключевые слова: биологический актив, сельскохозяйственная продукция, учет биологических активов, субсчета, бухгалтерские записи.
ISSUES OF ORGANIZATION OF SYNTHETIC AND ANALYTICAL ACCOUNTING OF BIOLOGICAL ASSETS AND AGRICULTURAL
PRODUCTS
105
Tookeeva Dilfuza Tookeevna, Osh State University,Master's student,
dtookeevaaoshsu. kg Bekmuratov Altynbek Topchuyevich, Osh State University,Candidate of Economics, Associate professor,
abekmuratov@oshsu.kg Osh, Kyrgyzstan.,
Abstract: This article discusses some issues that arise when organizing the accounting of biological assets and agricultural products in accordance with the standard of the COEC No. 41, the ways of reflecting synthetic and analytical accounting of these assets using new accounts are considered.
Keywords: biological asset, agricultural products, accounting of biological assets, sub-accounts, accounting records.
Айыл чарба уюмдарынын биологиялык активдери активдердин бухгалтердик эсептин счетторунда обочолонгон керсетууну талап кылган e3YH4e категориясы катары каралаарын билебиз. Биологиялык активдерди жана айыл чарба продукциясын эсепке алууда адилеттуу нарк боюнча баалоо сунуш кылынган. Биологиялык активдерди баалоо YчYн адилеттYY нарк сыпатында рыноктук нарк, орун алмаштыруу наркы, дисконттолгон нарк, баштапкы чыгашаларды ишке ашыруу учурунан тартып олуттуу биотрансформация болуп етпеген шартта факт жYЗYндeгY чыгашалардын eздYк наркы пайдаланышы мYмкYн.
Биологиялык активдердин жана айыл чарба продукцияларынын учурдагы эсеби еткен, салттуу эсеп системасынан айырмаланып курамында узак жана кыска мeeнeттYY активдерди камтыйт. Ошол себептен бул каражаттардын эсебинин eзгeчeлYктeрY узак жана кыска меенеттегу активдердин эсеп жоболору менен тыгыз байланышта жYргYЗYлeт. Айтсак, биологиялык активдердин катарына жалац эле тел берYYЧY чоц малдар эмес, алардын тeлY, тел берYYгe жетише элек жана бордоого коюлган малдар дагы кирет. Демек, Каржылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттарынын (КОЭС)биздин eлкeнYн улуттук эсеп системасына негиз болгондон тартып бул баалуулуктардын эсебинин татаалдашышын байкайбыз. Андыктан бул эсепти жYргYЗYYДe айыл чарба ишканалары жалгыз эле №41 «Айыл чарбасы» стандартынан тышкары дагы тиешелYY башка стандарттарды жетекчиликке алышы керек.
Азыркы убакта Кыргызстандын эсеп системасында eсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн жана мал чарбачылыгынын биологиялык активдерин айыл чарба продукциясынын, ошондой эле алардын биотрасформациялык процесстерин чагылдыруу YчYн темен^ синтетикалык счеттор каралган: 2200 «Биологиялык активдер», 1630 «Буттаген eндYPYш», 1650 «Биологиялык активдерден алынган айыл-чарба продукциясы», 6110 «Кирешелер», 6300 «Биологиялык активдерден пайдалар жана зыяндар». Ошол эле мезгилде счеттордун планында биологиялык активдердин жана айыл чарба продукциясынын адилеттYY наркы жeнYндeгY маалыматтарды чагылдырууну камсыз кылуу YЧYн синтетикалык счеттор алдын ала каралган эмес. Мындай абал КОЭСтинпринциптерине ылайык эсепти уюштурууну кыйындатат. Ушуга байланыштуу бухгалтердик эсептин жацы счетторун киргизYY жана счеттордун негизги планында колдонуудагы счетторду дагы тактоо зарылчылыгы келип чыгат.
Ошондуктан, биологиялык активдер жана айыл чарба продукциясы жeнYндe маалыматтардын ишеничтYYЛYГYн жогорулатуу максатында биз жацы синтетикалык счетторду жана аларга субсчетторду киргизYYHY, ошондой эле кээ бир счетторду тактоону сунуш кылабыз.
Узак мeeнeткe колдонулуучу биологиялык активдердин эсебин жана алардын амортизациялык чегерYYCYн eз алдынча счеттордо алып барууну сунуштайбыз. Ошондой эле «Узак мeeнeттYY биологиялык активдер» айыл чарбасынын негизги тармактарына тиешелYY счеттор менен толукталышы мYмкYн.
Мисалы, eздYк наркы боюнча эсептеги узак мeeнeттYY биологиялык активдер бeлYГYндeгY 2200 счетун тактоо катары атайлап «Узак мeeнeттYY биологиялык активдерди амортизациялоо» счетун киргизYYHY карасак болот.
Анткени, биологиялык активдер боюнча эсептелген амортизациянын суммасын биз бухгалтердик эсепте тиешелYY суммаларды «Негизги каражаттарды жана узак мeeнeттYY биологиялык активдерди амортизациялоо» счетун «Узак мeeнeттYY биологиялык активдерди амортизациялоо» eзYнчe субсчетун киргизYY менен маалыматтарды тактоого жетишебиз. Бул кeрсeтYЛгeн активдердин эсебин олуттуу тYPдe тартипке келтирет деп мурунку изилдeeлeрдe айтылган.
Глобалдуу булгануу учурунда экологиялык таза жана органикалык азык продукциясын eндYPYY eнYккeн мамлекеттердин байлыгынын чоц курамын тYзeт. Ошондуктан биологиялык активдин бул тYрлeрYHYн эсеп -кысабын жакшыртуу максатында белгиленген сапаттагы продукцияларды eз алдынча счеттордо ЖYPГYЗYYHYH зарылдыгы келип чыгат. Ушуга
107
бaйлaныштyy Kыргызстaндын бyxгaлтердик эсебинин системaсындa колдонулуучу счеттор raahbiH синтетикaлык счеттор менен толуктоону сyнyштaйбыз.
Айыл чaрбa ишкaнaлaрындa биологиялык aктивдердин тaрмaктык eндYPYШYн эсепте чaгылдырyy мaксaтындa кошyмчa синтетикaлык жaнa aнaлитикaлык счетторду киргизYYбYЗ керек. Aлaр, «Man чaрбaчылыгынын yзaк мeeнeттYY биологиялык aктивдери» счету, aHbiH субсчету «Maл чaрбaчылыгынын yзaк мeeнeттYY экологиялык жaктaн тaзa биологиялык aктивдери», жaнa «ЭсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн yзaк MeeHerrYY биологиялык aктивдери» счету, aHbiH субсчету «0CYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн yзaк MeeHerrYY экологиялык жaктaн тaзa биологиялык aктивдери».
Ошондой эле счеттор плaнындa биологиялык aктивдерди сaтyy, eлYYCY, жaрaксыздыккa чыгаруу оперaциялaры дaгы eз aлдынчa «Узaк мeeнerтYY биологиялык aктивдердин чыгып кетYYCY» счетyндa чaгылдырылышы зaрыл.
Счеттор боюнчa тaртипке келтирYY менен жaцы синтетикaлык счеттун aртыкчылыгы эсепти aйыл чaрбa ишмердYYЛYгYHYн тYрлeрY боюнчa бeлYштYPYYДe тyрaт, себеби aйыл чaрбa ишмердYYЛYгYHYн aр бир TYPY YЧYн eзYHYн технологиялык, жaрaтылыш жaнa eндYPYштYк eзгeчeлYктeрY бaр.
Бул эсептеги дaгы бир оорчундуу мaселе - жaныбaрлaрдын (керектелYYЧY биологиялык aктивдеринин) эсебинин уюштурулушу. Бул жaгдaйдa «Жaныбaрлaр (керектелYYЧY биологиялык aктивдер)» счетун тaктоо иретинде тeмeндeгYлeргe токтолсок. «Жaныбaрлaр (керектелYYЧY биологиялык aктивдер)» счетунун araH «Maл чaрбaчылыгынын yчyрдaгы биологиялык aктивдери» aтынa eзгeртYY жaнa aгa тeмeнкY 2-клaсстaгы субсчетторду aчyy сунуш кылaбыз:
субсчет «Maл чaрбaчылыгынын yчyрдaгы биологиялык aктивдери» субсчет «Maл чaрбaчылыгынын экологиялык жaктaн тaзa yчyрдaгы биологиялык aктивдери»
Aйтa кетсек, биз мaл чaрбaчылыгынын yчyрдaгы биологиялык aктивдерине окшотуп эле eсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн yчyрдaгы биологиялык aктивдерин дaгы eзYнчe бeлYп кeрсeтYYHY тyyрa деп эсептейбиз.
Ал эми «Maл чaрбaчылыгынын экологиялык жaктaн тaзa yчyрдaгы биологиялык aктивдери» субсчетун киргизYY эсепте мaл чaрбaчылыгынын экологиялык жaктaн тaзa yчyрдaгы биологиялык aктивдерин чaгылдырyyгa мYмкYндYк берет.
Ошондой эле дыйкaнчылык тaрмaктaн aлынгaн биологиялык aктивдер
дaгы, afern чaрбa продyктылaры дaгы eз aлдынчa эсепке aлyyгa мyктaж. Aгa
«0CYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн yчyрдaгы биологиялык aктивдери» счетун
108
киргизYY жана аларга тиешелYY субсчетторду ачуу. Ал болсо бYГYн Кыргызстандын экологиялык таза жана органикалык продуктылардын эсебин тактайт жана кeбeйтYY аракетин колдойт.
Буга байланыштуу счеттордун системасын «ЭсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн учурдагы биологиялык активдери» счету, ага субсчет «0CYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн учурдагы экологиялык жактан таза жана органикалык биологиялык активдери» менен толуктаса болот.
Сунушталган жацы синтетикалык жана аналитикалык счетторду киргизYY ишкананын бухгалтердик эсебинде eсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн биологиялык активдери жeнYндe маалыматты чагылдыруу бeлYГYндe КОЭС №41 «Айыл чарбасынын» талаптарын аткарууга мYмкYндYк берет. Жацы «0CYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн учурдагы экологиялык жактан таза жана органикалык биологиялык активдери» субсчетун бeлYп кeрсeтYY дагы эсепте eсYмдYк eстYPYYЧYЛYктYн экологиялык жактан таза учурдагы биологиялык активдерин eстYPYY маалыматын кецейтет.
Ар кандай мезгилдерде ишкананын активдеринин абалына сырткы факторлор терс таасирин тийгизYY коркунучу бар. Ушуга байланыштуу, биологиялык активдердин эсебин eркYндeтYYДe жана алардын бааланышынын негиздYYЛYГYн кYчeтYYДe сунушталган «Биологиялык активдердин наркынын тeмeндeeсYнe резервдер» счету эц керектYY. Бул счет биологиялык активдер менен байланышкан тобокелчиликти алдын алууга жардам берет. Биологиялык активдердин наркынын тeмeндeп кетYY учуруна биз тараптан «Биологиялык активдердин наркынын тeмeндeeсYнe резервдер» жацы счетун пайдалануу сунушталат. КeбYнчe резерв тYЗYY бул узак мeeнeттYY биологиялык активдерге керек. Себеби, кыска мeeнeттYY биологиялык активдерден айырмаланып узак мeeнeттYY биологиялык активдерге кайра баалоо талап кылынат. Бул талапты аткарууда сунуш кылынып жаткан субсчет биологиялык активдерди адиле"пуу нарк боюнча нарктан четтeeсYHYн резерви жeнYндe маалыматты жалпылоого шарт тYзeт. Биологиялык активдердин наркынын тeмeндeeсY алардын адилеттYY наркынын азаюу жагына eзгeрYYCYHYн натыйжасында болуп eтYШY мYмкYн. Натыйжада тYЗYЛгeн резерв биологиялык активдердин баланстык жана адилеттYY нарктарынын ортосундагы айырманы эсепте чагылдырууга негиз берет.
Практика кeрсeткeндeй, айыл чарба ишканаларынын кeпчYЛYГYндe eздYк наркы боюнча эсепке алынуучу биологиялык активдер баанын тYШYYCYнe кабылышы мYмкYн. Ушунун себептери ар кандай -атаандаштыктын кYчeшY, технологиялык eзгeрYYлeр, рынок бааларынын
109
туруксуздугу, eндYPYY чыгымдарынын eсYШY ж.б. Баанын темендеесунен болгон зыян биологиялык активдердин баланстык наркынын баанын тушуусу чагылдырылган теленуп жаткан нарктан ашып кеткен учурунда пайда болот. Бирок, бул учурда баанын тушуусунен туруктуу эмес зыян келиши мумкун. Бардык чарбалык операциялар счеттордо чагылдырылуусу тийиш болгон бухгалтердик эсепте мындай абалдарды иретке салуу, ал эми кээ бир учурларда алдын алуу керек. Мындай абалдан чыгуунун бир чарасы, биз жогоруда керсеткендей - зыяндарга резерв тузуу. Сунушталгандай счеттор планында «Биологиялык активдердин наркынын темендеесуне резервдер» жацы счетту ачуу ушул максатка ылайыктуу жана жетиштуу деп эсептейбиз. Биологиялык активдердин баанын тушуусунен болгон зыяндарды темендегудей бухгалтердик жазуу менен керсетсек болот:1 Дт«Биологиялык активдерди встуруугв чыгашалар» Кт«Биологиялык активдердин твмвндввсунв резервдер» Тескери бухгалтердик жазуу менен биологиялык активдердин мурда чагылдырылган зыяндын суммасына баанын тушуусунен болгон зыянды калыбына келтируу чагылдырылат.
Айыл чарба продукциясын адилеттуу жана тарыхый нарк боюнча ез-езунче эсеп кылуу учун «Биологиялык активдерден алынган айыл чарба продукциясы» счетуна субсчетторду ачууну сунуштайбыз.
Кыска меенеттегу биологиялык активдердин курамы болгон айыл чарба продукциялары дагы «Биологиялык активдерден алынган айыл-чарба продукциясы» синтетикалык счетунда эки турдуу нарк менен бааланышы мумкун: адилеттуу нарк жана тарыхый нарк менен. Ошондуктан бул счетко дагы субсчет ачууга туура келет. Алар, «Мал чарбачылыгынын продукциясы» счету, ага субсчет «Мал чарбачылыгынын экологиялык жактан таза продукциясы», «Эсумдук естуруучулуктун продукциясы» счету, ага субсчет «Эсумдук естуруучулуктун экологиялык жактан таза жана органикалык продукциясы».
Сунушталып жаткан субсчетторду «Биологиялык активдерден алынган айыл-чарба продукциясы» счетуна пайдалануу, айыл чарба продукциясынын эсебин ишмердуулуктун турлеру боюнча так, даана ажыратууга мумкундук берет, бул ез кезегинде КОЭС №41 «Айыл чарбасынын» биологиялык активдерди жана айыл чарба продукциясын эсепте езунче чагылдыруу белугунде талаптарын сактоого жооп берет.
Биологиялык активдердин жана айыл чарба продукциясынын эсеп жургузуусунун жыйынтыктоочу белугу болуп алардын ишкананын каржылык жыйынтыгындагы ордун аныктоо болот. Буга ылайык, счеттордун
110
планындагы «Биологиялык активдерден кирешелер жана чыгашалар» синтетикалык счетту боюнча тeмeнкY субсчетторду колдонсо туура болот:
- субсчет «Биологиялык активдерди адилеттYY нарк боюнча баштапкы таануудан кирешелер жана чыгашалар»;
- субсчет «Биологиялык активдердин жана айыл чарба продукциясынын адилеттYY наркынын eзгeрYYCYнeн кирешелер жана чыгашалар»;
- субсчет «Айыл чарба продукциясын адиле"пуу нарк боюнча баштапкы таануудан кирешелер жана чыгашалар»;
- субсчет «Биологиялык активдерди кармоого жана айыл чарба продукциясын алууга чыгашалар»;
- субсчет «Айыл чарба ишмердYYЛYГYнeн пайда (зыян).
Сунуш кылынып жаткан счеттордун жардамы аркылуу биологиялык активдерди адилеттYY нарк боюнча баштапкы таануудан кирешелерди жана чыгашаларды, биологиялык активдердин жана айыл чарба продукциясынын адиле"пуу наркынын eзгeрYYCYнeн кирешелерди жана чыгашаларды, акырында айыл чарба ишмердYYЛYГYнeн пайданы (зыянды) баалоого толук мYмкYнчYЛYк жаралат.
Мындан сырткары, биологиялык активдердин, айыл чаба продукцияларынын бухгалтердик эсеби YЧYн сунушталган счеттор бухгалтердик эсепте тeмeндeгYлeргe жол ачат:
- биологиялык активдердин жана айыл чарба продукцияларынын ишкананын ишмердYYЛYГYHYн жыйынтыгындагы так ордун аныктоого;
- эл аралык стандарттардын бухгалтердик эсепти эсептин eзYнчe объекттери боюнча систематизациялоо жeнYндe талаптарын аткарууга;
- экологиялык жактан таза биологиялык активдерди жана айыл чарба продукциясын бухгалтердик эсепте бeлYп чагылдырууга.
Жогорудагы келтирилген жоболордун жана сунуштардын негизинде биологиялык активдердин жана айыл чарба продукциясынын эсебинин тeмeндeгYдeй бухгалтердик жазууларын келтирсек болот:
Узак мeeнeттYY биологиялык активдердин келип тYШYШY:
Дт«Узакмввнвттвгу биологиялык активдер»
Кт«Акчалай каражаттар» же «Толонуучу счеттор»
Сатууга кеткен чыгашаларды алып салуу менен узак мeeнeттYY биологиялык актив адилеттYY нарк боюнча эсептелди:
Дт «Биологиялык активдер»
Кт «Биологиялык активдерди чыныгы баасынын озгоруусунон тушкон киреше»
Кыска меенеттуу биологиялык активдердин келип тушушу:
Дт «Кыска мввнвттвгу биологиялык активдер» Кт «Акчалай каражаттар» же «Твлвнуучу счеттор» Кыска меенеттуу биологиялык активдердин кайра ендурууну эсебинен келип тушушу:
Дт«Кыска мввнвттвгу биологиялык активдер» Кт«Биологиялык активдерди алгачкы таануу»
Эндурулген кыска меенеттуу биологиялык активдердин ездук наркы чагылдырылды (ездук нарк боюнча баалоо):
Дт«Биологиялык активдерди вндуруугв кеткен чыгымдар» Кт«Биологиялык активдерди алгачкы таануу»
Кыска меенеттуу биологиялык активдер узак меенеттуулерге которулду:
Дт«Узакмввнвттвгу биологиялык активдер» Кт«Кыска мввнвттвгу биологиялык активдер» Айыл чарба продукциясын алуу: Дт «Айыл чарба продукциялары»
Кт«Айыл чарба продукциясын жыйноодон кирешелер» Эздук нарк боюнча эсептелген узак меенеттуу биологиялык активдердин амортизацияланышы жана баасынын тушушу:
Дт«Аморотизациялык чыгымдар»
Кт «Узак мввнвттвгу биологиялык активдер»
Мал чарбачылыгынын узак меенеттуу биологиялык активдерине амортизация кошулду (продуктивдуу жумушчу мал): Дт«Аморотизациялык чыгымдар»
Кт «Узак мввнвттвгу биологиялык активдерге амортизация» Узак жана кыска меенеттуу биологиялык активдердин, айыл чарба продукциясынын чыгып кетиши:
Дт «Биологиялык активдердин чыгып кетуу чыгымдары» Кт «Кыска мввнвттвгу, узак мввнвттвгу биологиялык активдер, айыл чарба продукциялары»
Сатуулардын ездук наркы чагылдырылды: Дт «Сатылган продукциянын вздук наркы»
Кт «Кыска мввнвттвгу, узак мввнвттвгу биологиялык активдер, айыл чарба продукциялары»
Жылдын жыйынтыктары боюнча каржылык натыйжанын калыптанышы:
- пайда алуу:
Дт 5999«Кирешелердинжаначыгашалардынжыйнагы » Кт «Бвлуштурулбвгвн пайда» - зыян тартуу: Дт «Бвлуштурулбвгвн пайда»
Кт 5999«Кирешелердинжаначыгашалардынжыйнагы»
№41 «Айыл чарбасы» каржылык отчеттуулуктун эл аралык стандартынын алкагында жогоруда келтирилген бухгалтердик жазуулар ишкананын биологиялык активдеринин жана айыл чарба продукцияларынын алардын баштапкы эсепте чагылдыруу процессинен баштап трансформациясын, топторунун eзгeрYштeрYн ж.б.у.с. кыймылын эсепке алуу менен бирге булардын чарбанын каржылык жыйынтыгын так аныктоону камсыздайт жана толук маалымат берет.
Колдонулган адабияттар:
1. Международный стандарт финансовой отчетности (IAS) 41 «Сельское хозяйство» (2016), IFRS Foundation.
2. Бекмуратов, А.Т. (2014). О признании и оценке биологических активов в учете в соответствии с МСФО 41 «Сельское хозяйство». Известия Иссык-Кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии.4(7). С. 106-111.
3. Жанузаков, Б.Ш. Бухгалтердик каржылык эсеп: Окуу куралы. 1-белук (2013). Жалал-Абад. 248 б.
4. Международный стандарт финансовой отчетности (IAS) 41 «Сельское хозяйство» (2016).
5. Жанузаков, Б.Ш. Бухгалтердик каржылык эсеп: Окуу куралы. 1-белук (2013). Жалал-Абад.
6. Бекмуратов, А.Т. (2014). О признании и оценке биологических активов в учете в соответствии с МСФО 41 «Сельское хозяйство». Известия Иссык-Кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии. 4(7). С. 106-111.
7. Жанузаков, Б.Ш. Бухгалтердик каржылык эсеп: Окуу куралы. 1-белук (2013). Жалал-Абад.
