Научная статья на тему 'БЕНЗОЛИЛ ХЛОРИДНИ БАЪЗИ УЧЛАМЧИ АМИНЛАР БИЛАН ҲОСИЛ ҚИЛГАН ТУЗЛАРИНИ АЦИЛЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИДА ҚЎЛЛАШ'

БЕНЗОЛИЛ ХЛОРИДНИ БАЪЗИ УЧЛАМЧИ АМИНЛАР БИЛАН ҲОСИЛ ҚИЛГАН ТУЗЛАРИНИ АЦИЛЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИДА ҚЎЛЛАШ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

21
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бензоилхлорид / пиридин / N / N-диметиланилин / N / Nдиэтиланилин / триэтиламин / трибензиламин / ациллаш. / benzoyl chloride / pyridine / N / N-dimethylaniline / N / N-diethylaniline / triethylamine / tribenzylamine / acylation.

Аннотация научной статьи по химическим наукам, автор научной работы — Хуршида Камалбаевна Тураева

Бензоилхлориднинг пиридин ва учламчи аминларN,N-диметиланилин, N,N-диэтиланилин, триэтиламин ва трибензиламинларнинг бензоиламмоний хлорид тузлари синтез қилинди. Туз олиш реакцияларининг боришига эритувчи табиати ва аминнинг асослилиги кучининг таьсирини ўрганилди ва уларнинг тузилиши, шунингдек физик-кимѐвий хоссалари ўрганилди. Олинган тўртламчи тузлар асосида метанол ҳамда этанол спиртлар билан этерификация реакциялари амалга оширилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The chloride salts of benzoylammonium pyridine benzoyl chloride and tertiary amines N,N-dimethylaniline, N,N-diethylaniline, triethylamine and tribenzylamines have been synthesized. The effect of the nature of the solvent and the degree of basicity of the amine on the course of salt formation reactions has been studied, their structure has been studied, as well as their physicochemical properties. Reactions with methanolic and ethanolic alcohols were carried out on the basis of the obtained quaternary salts.

Текст научной работы на тему «БЕНЗОЛИЛ ХЛОРИДНИ БАЪЗИ УЧЛАМЧИ АМИНЛАР БИЛАН ҲОСИЛ ҚИЛГАН ТУЗЛАРИНИ АЦИЛЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИДА ҚЎЛЛАШ»

БЕНЗОЛИЛ ХЛОРИДНИ БАЪЗИ УЧЛАМЧИ АМИНЛАР БИЛАН ^ОСИЛ ЦИЛГАН ТУЗЛАРИНИ АЦИЛЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИДА ЦУЛЛАШ

Хуршида Камалбаевна Тураева

Фармацевтика таълим ва тадкикот института, Тошкент, Узбекистан Республикаси

torayevah@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Бензоилхлориднинг пиридин ва учламчи аминлар- ^^диметиланилин, N,N-диэтиланилин, триэтиламин ва трибензиламинларнинг бензоиламмоний хлорид тузлари синтез килинди. Туз олиш реакцияларининг боришига эритувчи табиати ва аминнинг асослилиги кучининг таьсирини урганилди ва уларнинг тузилиши, шунингдек физик-кимёвий хоссалари урганилди. Олинган туртламчи тузлар асосида метанол хдмда этанол спиртлар билан этерификация реакциялари амалга оширилди.

Калит сузлар: бензоилхлорид, пиридин, N,N-диметиланилин, ^^ диэтиланилин, триэтиламин, трибензиламин, ациллаш.

ABSTRACT

The chloride salts of benzoylammonium pyridine benzoyl chloride and tertiary amines N,N-dimethylaniline, N,N-diethylaniline, triethylamine and tribenzylamines have been synthesized. The effect of the nature of the solvent and the degree of basicity of the amine on the course of salt formation reactions has been studied, their structure has been studied, as well as their physicochemical properties. Reactions with methanolic and ethanolic alcohols were carried out on the basis of the obtained quaternary salts.

Keywords: benzoyl chloride, pyridine, N,N-dimethylaniline, N,N-diethylaniline, triethylamine, tribenzylamine, acylation.

КИРИШ

Хрзирги кунда илм-фаннинг шиддат билан ривожланиши асносида, барча фанларнинг максад ва унинг мазмуни бутунлай янгиланиш руй бермокда. Ушбу ривожланиш органик кимёдаги янгиликларда уз аксини топиб бормокда. Бугунги кунда шу кунгача баъзи органик бирикмаларни синтез килиб булмайди деб таъкидлаб келинган органик бирикмаларни синтез килиш имкониятлари топилган. Шу каторда узок вакт талаб этадиган реакциялар ёки махсулот унуми кам булган реакцияларда киска вактда юкори унум билан махсулот олиш имконини берадиган

June, 2023

134

реакцияларнинг мукобил шароитлари топилган. Оганик бирикмаларни синтез килишда самарали катализаторнинг кулланилиши бу синтезларнинг янада соддалашишига, органик бирикмаларни олишнинг кулай усулларини ишлаб чиккишга, махсулот унумининг ортишига, реакциянинг тезлашишига олиб келади. Шундай усуллардан бири, спиртларни учламчиаминлар иштирокида кислота хлорангидридлари билан ациллаш булиб, узида гидроксил гурухи тутган турли хил табиий бирикмаларнинг мураккаб эфирларини синтез килиш, ундаги конуниятларни аниклаш, реакцияни олиб боришнинг оптимал шароитлари ва йуналишларини аниклашга хизмат килади. Бу реакциялар ёрдамида органик бирикмаларнинг янги хосилаларини юкори унум билан синтез килиш мумкин. Ушбу йуналишда Х.К.Тожимухамедов, У.Ч.Ахмедов, М.Р.Юлдашева ва шогиртлари томонидан куп йиллардан буён турли органик бирикмалар синфларини систематик равишда алкиллаш ва ациллаш реакциялари урганилиб келинмокда [1-3]. Спиртларни учламчи аминлар иштирокида бензоилхлорид билан ациллаш реакцияларини урганишга багишланган иш мураккаб эфирларни олишда самарали катализаторлар куллашга булган харакатдир. Спиртларни учламчи аминлар иштирокида бензоилхлорид билан ациллаш реакцияларини урганишга багишланган ишлар мавжуд [4]. Муаллифлар Богадков, Головина, Черкасовлар спиртларни бензоилхлорид билан учламчи аминлар иштирокида бензоиллаш реакциясининг боришига олинган учламчи аминлар ва спирт тузилиши ва эритувчи табиатининг таъсирини урганишган. Аммо бу реакцияларда спирт, учламчи амин ва бензоилхлорид бир пайтнинг узида колбага солинган ва реакциялар олиб борилган. Реакциялар оралик учламчи аминнинг бензоилхлорид билан тегишли туртламчи аммоний типидаги тузлари хосил булиши хисобига содир булиши таъкидлаб утилган. Бирок, оралик туз, яъни тегишли учламчи аминнинг бензоилхлорид билан хосил килган тузи ажратиб олинмаган, бу тузларнинг физик-кимёвий хусусиятлари ва тузилиши урганилмаган. Бу эса спиртларни бензоилхлорид билан учламчи аминлар иштирокида ациллаш реакцияларининг механизмини урганиш заруратини курсатади. Реакциялар натижасида юкори унум билан олиниши мумкин булган мураккаб эфирларнинг турли сохаларда кенг ишлатилиши мумкинлиги ва учламчи аминларнинг бензоилхлорид билан хосил килган тузлари ёрдамида ациллаш реакцияси жуда тез ва юкори унум билан боришини хисобга олган холда спиртларни учламчи аминларнинг бензоилхлорид билан хосил килган тузлари билан ациллашнинг препаратив усулини ишлаб чикиш мумкин булади.

June, 2023

135

НАТИЖАЛАР

Илмий тадкикотлар натижасида, дастлабки тажрибалар триалкилбензоиламмоний хлорид тузини синтез килиш билан бошланди. Бунда хосил булган тузларнинг унуми бир канча омилларга боглик. Масалан, бензоилтриэтиламмоний хлорид тузи билан реакциясини хароратга богликлигини куриб чиксак. Дастлаб, реакцияни хона температурасида (ацетон ёки бензол эритувчи сифатида) олиб борилганда моддаларни аралаштириш билан идиш кизиб, ок тутун хосил булди ва тузнинг унуми 50-55% дан ошмади. Шу реакцияни 0°С да олиб борилганда реакция унуми кескин ортди.

жадвал -1

Триэтиламиннинг бензоилхлорид билан турли х,ароратдаги реакция натижалари

(реагентларнинг моль нисбатлари:триэтиламин:бензоилхлорид 1:1)

№ Реакция харорати, °С Махсулот унуми, %

1 25 50

2 20 66

3 15 78

4 0 90-91

Олиб борилган тажриба натижалари асосида шуни айтиш мумкинки, харорат пасайиши билан, кушимча реакциялар камайиб, юкори унум билан бензоилтриэтиламмоний хлорид тузини олиш имконини беради.

2-Жадвалда бензоилхлориднинг тегишли учламчи аминлар билан реакцияларининг мукобил шароитлари келтирилган.

жадвал -2

Бензоилхлориднинг учламчи аминлар билан реакцияларининг мукобил шароитлари

(реагентларнинг моль нисбатлари БХ : учлами амин 1:1)

Олинган модданинг номи Харорат, °С Эритувчи Реакция давомийлиги Махсулот унум, %

''Бензоилтриэтиламмоний хлорид 0 Ацетон 1 сутка 92

2Бензоилпиридиний хлорид 0 Ацетон 1сутка 82

3Бензоилдиэтилфениламмоний хлорид 20 Ацетон 2 сутка 75

4Бензоилдиметилфениламмоний хлорид 15 Ацетон 2 сутка 70

5Бензоилтрибензиламмоний хлорид 20-25 Ацетон 1 сутка 67

'бтэах, 2бпх, 3бдэфах, 4 БДМФАХ, 5] БТБАХ

Реакцияларда ишлатилган эритувчилар табиатининг махсулот унумига ва реакциянинг боришига кандай даражада таъсир этганлигини таккослаш максадида бензоилхлориднинг учламчи аминлар билан реакцияларида ишлатилган эритувчиларнинг адабиётда маълум булган кутблилик кийматлари солиштириб курилди

June, 2023

136

[5]. Солиштириш натижасига кура нуклеофиль реакцияларда эритувчи сифатида танланган ацетон кутибланувчанлиги юкори булганлиги учун реакциянинг унумини кескин оширди. Бензол эса кутбсиз молекула булганлиги учун реакция унуми ошмади.

Бензоилхлориднинг учламчи аминлар билан реакцияларида аминларнинг асослилиг кучи махсулот табиатига таьсирини урганиш максадида биз реакциялари урганилган кислоталарнинг рКа кийматларини таккослаб курилди

[6]. Учламчи аминларнинг рКа киймати ошиши билан туртламчи тузлар хосил килиш хоссаси ортади.

Куйидаги 3-жадвалда реакция махсулотларнинг табиати келтирилган. Туртламчи тузларнинг тозалик даражаси ЮКХ асосида текширилди (3-жадвал).

жадвал-3

Бензоиламмоний хлорид тузларнинг Rf кийматлари ва элюентлар, физик константалари ва агрегат холати

Текширилган моддалар Rf кийматлари Суюкланиш харорати °C Модда агрегат холати

I II III IV

БТЭАХ 0,2 0,07 0,04 0,11 248-250 Ок кристал

БДЭФАХ 0,15 0,06 0,03 0,07 114-115 Ок кристал

БДМФАХ 0,09 0,07 0,02 0,04 95,5-96 Оч яшил кристал

БПХ 0,42 0,12 0,17 0,06 75-76 Оч кук кристал

БТБАХ 0,07 0,08 0,05 0,02 188-190 Ок кристал

.......................................................................................... хлороформ-бензол(1:1) хлороформ-этанол(1:1) ацетон-гексан-бензол(1:1:1) хлороформ-толуол(1:1)

Юпка катлам хроматография (ЮКХ) (Precoated TLC sheets ALUGAM® Xtra SIL G/UV254), очилтиргич-

УФ лампа (камера).

Тегишли туртламчиаммоний хлорид тузларининг тузилиши ИК-спектроскопия усули асосида урганилди 1-5 расмлар. Олинган бензоиламмоний хлорид тузларининг ИК-спектри тахлил натижалари 5-жадвалда келтирилган.

жадвал-4

Бензоилхлориднинг учламчи аминлар билан ^осил килган тузларнинг *И^-спектридаги

узига ^ос ютилиш со^алари, см-1

Моддалар Ж V (С=О) (N-CO) Ароматик ^алкадаги богнинг валент тебранишлари (С=С) а88 СН3 Алмашинган бензол ^алкасининг деформацион тебранишлари Cl

БТЭАХ 2604-2497 1702 1562 - SCH=707 759

БПХ 2562-2597 1686 1581 - 5CH=707 666

БДЭФАХ 2494-2597 1720 1596 - 5CH=704 716

БДМФАХ 2497-2604 1703 1601 1478 5CH=707 666

БТБАХ 2361-2468 1786 1600 1451 5CH=697 743

*ИК-спектр: IRTracer-100 инфракизил Fur'e-спектрометри (SHIMADZU CORP, Япония, 2017)-(спектрал диапазон 4000-400 см-1 тулкин сонида); улчовлари- 4 см-1, сигнал-шовкин-сезгирлик даражаси - 60,000:1; сканерлаш тезлиги - сониясига 20 спектр).

June, 2023

137

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

EeH30HnaMM0HHH Ty3napHHHHr K^-cneKTpuga TypraaMHH Ty3 xpcun öynraHnnrHHH TacguKnoBHH a30T aTOMHra 2400-2600 cm-1 ga BaneHT

TeöpaHHmnapu, 1686-1786 cm-1 ga aMHH a3OT aTOMHra 6eH3OHn rypyxHHHr öupHKKaHnurHHH TacguKgoBHH

=N+-CO- öorura xoc BaneHT TeöpaHHmnapu

Ky3aTHngu.

-TEA+ BX

100 "

100~P¡r¡d¡n + BX

PacM 1. BT3AXHHHr H^-cneKTpu

PacM 2. EnXHHHr H^-cneKTpu

June, 2023

138

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

- co

PacM 3. B^30AXHHHr H^-cneKTpH

10°~N,NDMA + BX

PacM 4. B^MOAHHHr H^-cneKTpH

June, 2023

139

Кейинги тажрибалар олинган туртламчи тузларни метил ва этил спиртлар билан ациллаш реакцияларини олиб боришда реакцион аралашмани кайнатиш йули билан амалга оширилди. Реакция натижалари 5-жадвалларда келтирилган. Олинган тегишли метил ва этил бензоатларни реакцион аралашмадан вакум асосида хайдаш асосида ажратиб олинди.

жадвал 5

Бензоилхлориднинг турли учламчи аминлар билан ^осил килган тузларини метил ва этил спиртлари билан ациллаш реакциясининг натижалари

Реакциянин Эфир Реакциянинг Эфир

Туртламчи г давомийлиги, унуми, давомийлиги, унуми,

тузнинг номи соат % соат %

Реагентларнинг моль нисбатлари Реагентларнинг моль нисбатлари

туртламчи туз:метил спирт туртламчи туз:этил спирт

1:6 1:6

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

БТЭАХ 4 77 4 80

БПХ 4 58 2,5 68

БДЭФАХ 4 54 4 66

БДМФАХ 4 51 4 59

БТБАХ 5 49 5 53

Спиртларни бензоилхлорид билан триэтиламин иштирокида бензоиллаш реакцияси нуклеофиль алмашиниш механизимида кетади:

June, 2023

140

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

Демак, спиртларни бензоилхлорид билан учламчи аминлар иштирокида бензоиллаш реакцияларининг боришига реакцияга олинган учламчи амининг тузилиши, асослилиги, спирт тузилиши, эритувчининг табиати, реакциянинг харорати ва вакти таьсир килади.

МУХОКАМА

Бензоилхлорид билан спиртларни учламчи аминлар иштирокида ациллаш реакцияларида кулланиладиган оралик махсулот булган бензоиламмоний тузлари, бензолил хлоридни учламчи аминлар билан ацетон эритучсида юкори унум билан синтез килиб олинди. Уларнинг тузилиши ва баъзи физик-кимёвий хоссалари урганилди. Олинган тузлар асосида метанол ва этанол мисолида спиртларни ациллаш реакциясининг лаборатория усули ишлаб чикилди ва УзМУ органик кимё кафедрасида укув жараёнига тадбик этилди. Реакцияларнинг асослилиги юкори булган учламчи аминлар билан юкори унум билан тузларни хосил килиши, метанол ва этанол билан реакциясида аксинча асослилиги нисбатан паст булган учламчи аминларнинг бензоилхлорид билан хосил килган тузлари билан спиртларни ациллаш реакцияси нисбатан паст унум билан бориши аникланди. Амалиётда олинган натижалар назарий маълумотларга мос келиши курсатилди.

ХУЛОСА

Бензоилхлориднинг триэтиламин, пиридин, N^-диметиланилин, ^^диэтиланилин, трибензиламин билан тегишли бензоиламмоний тузларин олинди. Бензоилхлориднинг асослилиги нисбатан юкори булган триэтиламин юкори унум

June, 2023

141

билан туз хосил килиши ва туз хосил килиш реакциялари ацетонда яхши бориши курсатилди. Олинган бензоиламмоний тузларининг тузилиши ИК-спектрида тегишли =N+- ва =N+-CO- богларга хос ютилиш сохаларининг кайд этилиши оркали тасдикланди. Синтез килинган бензоиламмоний тузлари орасида триэтиламин билан хосил килган туз билан этанолни ациллаш реакциясининг юкори унуми билан бориши аникланди ва бу тузлар ёрдамида ациллаш реакциясининг мукобил шароитлари курсатилди. Олинган бензоиламмоний тузлари ёрдамида спиртларни ациллаш реакциясининг лаборатория усули ишлаб чикилди ва укув жараёнига тадбик этилди.

REFERENCES

1. Ахмедов У.Ч., Тожимухамедов ХС., Косимов Ш.И., Тураева Х.К., Хуррамов Э.Н. (2012). Анилиннинг 2-пиридин карбон кислота билан реакциясини урганиш. УзМУ хабарлари №3/1. 84-88.

2. Turaeva K., Yuldasheva М., Khaydarova S. (2019). Methods of synthesis of maleimidoethyl ether of acetic acid. «Austrian Journal of Technical and Natural Sciences». Austria, № 9-10. - Р. 52-58.

3. Turaeva K., Yuldasheva M., Karimov A. (2022). Synthesis of isomer maleimidobenzoic acid esters. AIP Conference Proceedings. - AIP Publishing LLC,-№ 2432. - №. 1. - P. 050032.

4. Ахмедов КН., Йулдошев ХЙ., Ахмедов У.Ч. (2013). Органик кимё усуллари. Укув кулланма. Т.: Университет. 80.

5. Райхардт К. (1991) Растворители и эффекты среды в органической химми Пер. с анг. под ред. д. х. н.., проф. В.С. Петросяна. Москва:. Мир, 584

6. Кнунянц И. Л. (2013). Краткая химическая энциклопедия. Рипол Классик,

June, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.