БАЪЗЕ РОХДОИ ИНКИШОФИ НУТЦИ АЛОЦАНОКИ ХОНАНДАГОН ДАР ТАЪЛИМИ ФЕЪЛ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

БАЪЗЕ PO\\OII ИНКИШОФИ ПУП\И АЛОЦАНОКИ ХОНАНДАГОН

ДАР ТАЪЛИМИ ФЕЪЛ

Шавкат Шаропов

Доктори фанх,ои педагоги, проффесор Донишгох,и давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Faфypoв

Аличон Каримчонов

номзоди фанх,ои педагоги, доценти кафедраи "Таълими ибтидои"

ддшчвт

Дилноза Каримчонова

Муаллимаи кафедраи "Муассисах,ои томактабй" ДДШЧВТ

ЭЗО^

Омузиши хартарафаи забони модарй ба инкишофи тафаккури наели наврас с ах ми босазое мегузорад. Мувофики талаботи программам таълимии забони точдкй дар синфхои ибтидой приципи асосии таълими "забони модарй ва инкишофи нущ" аст ва он пеш аз хама нутки алоканокро дар назар дорад.

Калимахои калидй: Грамматика, мархила, феъл, нутки бачагон, хонандагон, тасрифшаванда, имло, накл, хикоя, замонхои феъл, феълхои мувофик, мантик, масдархо, образнок, бидунок.

SOME WAYS TO DEVELOP SPEAKING OF STUDENTS IN VERBAL

TEACHING

Shavkat Sharopov

Doctor of Pedagogical Sciences, Professor. Khujand State University named after academician Bobojon Ghafurov

Alijon Karimjonov

Candidate of Pedagogical Sciences, Associate Professor of the Department "Primary education"

Dilnoza Karimjonova

The teacher of the Department "Preschool institutions"

ABSTRACT

Comprehensive study of the native language makes a significant contribution to the development of thinking in the younger generation. In accordance with the requirements of the Tajik language curriculum in the primary grades, the main principle of teaching "mother tongue and speech development" is, first of all, it is related speech.

Key words: Grammar, stage, verb, children's speech, readers, adverb, spelling, narration, story, verb tenses, proper verbs, logic, infinitives, figurative, figurative.

МУЦАДДИМА

Барои инкишофи нутки дахонй ва хатии бачагон кием и морфологияи забони модарй замина ва имкониятхои калонеро фар о хам меоварад. Маълум аст, ки танхо калимахо ба сари худ забонро ташкил карда наметавонанд. Танхо дар суръати ба хукми грамматика даромадани калимахо фикр баён кардан мумкин аст. Аз ин чост, ки конуну коидахои грамматикиро донистан имконият медихад, ки калимахо бамавкеъ ва максаднок истифода карда шавад.

Дар нутк ( чй дахонй ва чй хаттй) ба таври амалй истифода карда тавонистани донишхои оид ба шакл ва категорияхои грамматикии хиссахои нутк мархилаи мухими омузиши коидахои грамматикист. Танхо дар суръате, ки хонанда коидахои аз худ кардани грамматикаро амалан дуруст ва бамавкеъ истифода мекунад, боварй хосил кардан мумкин аст, ки дониши гирифтаи у хакикист.

Барои инкишофи нутки бачагон хар як хиссаи нутк мавкеи алохидаро ишгол мекунад. Дар байни хамаи хиссахои нутк феъл махсус аст, зеро вай дорой хусусиятхои зиёде буда, системаи мураккаби хиссахои нутк хисоб меёбад. Х,арчанд феъл дар чумла дар заминаи вазифаи синтаксисй ба исми мубтадо тобеъ аст, мохияти чумла ба вай тобеъ. Хусусияти барчастаи чумла ахборотдихист. Ба феъл чумла ин функцияи худро адо карда наметавонад. Албатта, мо ин ч,о чумлахоро дар назар дорем, ки дар онхо феъл вучуд доранд. Омузиши феъл нутки бачагонро хеле инкишоф медихад. Феъл амалро хамчун процесси фаъол ифода мекунад. Вай кор, харакат, амалиётро ифода карда, ба гуфтор кувват, хусусияти конкретй ва мавзунй мебахшад. А. М. Пешковский навиштааст, ки "феълхо чунон як калимахои чонноке" мебошанд, ки хама чизхои ба онхо вобастаро ч,он мебахшанд. Яке аз хусусиятхои мухимии феъл он аст, ки вай роли канструктивй дорад, яъне идоракунии чумла дар дасти феъл аст. Чунин хусусиятхои мухими феъл дар нутк аст, ки омузиши амалии он аз синфи 1 cap мешавад. Х,ануз дар давраи таълими савод нутки бачагон аз хисоби материалхои феълй ( дар катори дигар калимахо) инкишоф дода мешавад.

АДАБИЁТ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дар ин макола мо чанд сухан дар бобати имкониятхои инкишофи нутк дар процесси таълими феъл дар синфи 3 ва 4 дар асоси баъзе намудхои машкхо сухан ронданием, зеро дар ин синфхо хонандагон ба замми донишхои дар синфхои 1 ва 2 гирифтаашон боз ба хусусиятхои нави феъл: шакдхои замонй ва шахсу шумора дар феъл, шакли тасрифшавандаи феъл мае дар шинос мешаванд. Ин хусусиятхои яеъл барои машкхои инкишофи нутк материали фаровон медихад.

/lap khtoôh 3a6ohh mofl,apnn ôapon chh(|)h III oh,u, 6a c})etji ranp a3 maujkxoh rpammathkfl hmjioh a3 pyn HaKLua 6a mab3yn aoaainyzia habhiiitahh Haiyi ( XHKOima) ABHe 6a Mara capjiaBxa ry3oniTaH, Ma3MyHii MaTHpo Haiyi Kap^aH, Tapraô floflahh caBOJixo a3 pyn Ma3MyHH Mara 6apiiH maujkxoh m at m y ji h hhkhiho(|)h hytk jxojxa. iny^aacT. Ba TycjjaiijiH pnBonëÔHH MeTOflHyan TaBjiHMH 3a6oHH Mo^apii, tan.piiôah 6oh myajijihmohh neiniçaflam habbxoh flnrapn maujkxoh hhkhhio(|)h hytk 6a aman oma^ah/i, kh nah/ie a3 ohxopo iviytoôhkah 6a tatjihmh (jjetji hhhioh Me^HxeM. Oh maujkxoe, kh hh ho hhhioh Me^nxeM, xapaKTepn kohtpojih Haflonrra, a3 ohxo MyanjiHM ,a,ap xap ak ^ape ,a,ap ajiOKaMaHflii 6o MaB3yn HaB Ba Kopxon MycTaKHjiOHan xoHaH,a,aroH flonp 6a MaB3y h oMyxTaniy^a HCTHc})o^a MeKyHafl.

/lap ffy ,a,apcH tatjihmh mab3yn (jjetji, kh 6a py3xon oxnpH nopbflKH II pocT Meoa,a, Ba oh ,a,apcxo xapaKTepn ë^OBapô Ba myctaxakamkyhhh ,u,ohhhixoh nemrHpH(j)TaH TanaôaroHpo jxopajx, a3 Tapa(j)h ¿pirap, ,a,ap hh ,a,apcxo manikh 3Hë,a, 6a ha3ap hamepacafl, 6a 3ammh h^pon manikxoh 226 ba 228 h khtoôh ,a,apcH ba Kopxon flap flactypn mcto^h tabchflhiya,a a3 nyhhh hamya,xoh manikxoh hhkhhio(|)h hytk Hcracjjofla HaMy,a,aH 6a MaKca,a, MyBO(j)HK acT.

MacanaH: nopnapo aBBan ,a,ap maicjiH Honyppaam xoHe,a,. M h c})axMH^e/i? Cohh ohpo 6o xaMpoxHH KajiHMaxoH ,a,ap KaBC AOflainyzia nyppa Kap,a,a xoHe,a,. Mnpo (JmxMHflefl? .^apo?

A3 pyn o^aT AacY py^Mpo

Bo 3aHrn coaT T03a..............

..............a3 xo6 Ba xypay KanoH

MoHaHAH coaT. CanoM................

(KajiHMaxo 6apon Hcra(j)Ofla: Mexe3aM, Memy^M, Mery^M). Hh ryHa ManiKpo 6o xaMHH MaKcafl Hcra(j)Ofla MeHaMoaH^, kh ,a,apcH AKyMH TatjiHMH (jjetji ,a,ap chh(|)h III 6ya,a, MaKca,a,H oh 6apon (j)axMOH,a,aHy MycTaxKaM HaMya,aHH ,u,ohhhih xoHaH,a,aroH oh,u, 6a caBOJixo axaMHara (jjetji ,a,ap HyTK 3aMHHa Taôëp Kap,a,aH acT.

J\ap ,a,apcH HaBÔara ManiKXOH aMajiH ry3apoHH,a,a MemaBafl, 6apo6apn hhpoh hh manikxoh khtoôh ,a,apcH a3 pyn matho c})apKKyHHH c})etjixo, anokan oh 6o hcmy hohhhihh ôapHH ManiKXOH hhkhhio(|)h hytkpo Hcra(j)Ofla HaMya,aH MaKca^hok acT. MacanaH:

nopnapo xoHe,zi, (jjetjixopo nyzio kyhe,a,. Tyefl, kh oh (jjetjixo aMan ë xapaKaTpo Mec})axmohah/i? Oh c^etjixo 6a Ka,a,om KajiHMaxo To6eaH,a,? "Hji" 18 OMaA, meôhham, kh flap hh ^o,

IIoëH (J)apoMaA. -8k xypycaKH 3e6o

A3 flaparn aBBan MyHOH anno MexoHafl,

AxaM ôapoMaA. X,aMa HH3po MeflOHafl.

(a.IIlyKyx,h) (C.MnpmaK)

E>avra xoHflami xap ak nopna 60 poxn caBOJiy naBoS c})etjixo Ba MatHOxoH ohxo MyaH^H Kap,a,a MeraaBaA. J\ap nopnan axyM c^etjixoH OMaA, (j)apoMaA, 6apoMaA, MexoHa,a, Ba MeAOHaA aMan Ba xonaTH npeAMeTpo Me(j)axMOHaA.

Hhxoat flap hh flapc xohahaaroh 60 po\6apHH myanjihm maura Ta6pHKH Ba flatBaTHOMa 6a na,a,apy MOAapaiHOH HaBHiHTa, c})etjixoH oHpo myarara MeKyHaHA.

HaMyHa:

IlaflapH a3H3 Ba MOAapn MexpySoH!

MaH rayMopo 60 Cojih HaB a3 taxth ahji Ta6pnK MeHaMO^M. ,H,ap cojih HaB SapoaTOH canoMaTH Ba MyBa(j)(j)aKraiTxoH Sysypr op3y MeKyHaM.

<5ap3aHaaTOH <I>HpflaBC.

HATH^AX^O

MnHSatfl, xaHroMH OMyxTaira 3aMOHxon (j)ei>ji, raaxcy rayMopa Ba raaicjixoH c})etjih ,a,0mahh MauJKXOH hhkhhio(|)h hytk Bacet merapaaa. J\ap oh a3 MauJKXOH 6a hcmxoh floflarayfla c^etjixoh myboc})hk hjioba kapaah, a3 kajramaby nyiviJiaxoH naperaoH coxTaira nyiviJia Ba MauJKXOH ajiOKaiviaHfl, a3 xHccaxoH AHrapn HyTK coxtahh c})etji ba Sapaicc, myanah kapaahh oh, kh aman 6a hh mohaha kapaa HiyzjaacT, HBa3 KapAaHH raaxcn HaiyiKyHaHAa, 60 c^etjixoH AapKopii nyppa KapAaH Ba tarthp floflahh 3ap6yjiMacany iviakoji, naHAy xhkmatxo SapHH Kopxopo rysapoHAaH xene (})OHfl,aHOKaHfl,. MacanaH:

/Jap rakth TatjraMH 3aMOHxon (Jjetji a3 nyHMH HaMyAXOH Kop mctm(})Ofla Kap^aH MyMKHH acT.

Ba HCMy CH(j)aTX0H AOAarayAa c^etjixoH MyB0c})HKp0 Aap 3aMOHH ry3aniTa HJiOBa KyHe,a, Ba ryeA, kh nopna a3 raetpH KaAOM raonp 6ya,a, homh oh raetp hhct?

MaBCHMH cap mo...............................

OacjiH SaxopoH..................................

eoah myjiohm ......................................

Ca63an HapMaK...................................

KajiHMaxo Sapon HJiOBa: (pacuflaH, ry3aniTaH, flaMHflaH, Ba3M,aaH).

Hh xen ManiKXopo flap BaKTH OMyxTaHH xap ce 3aMOHH (jjetji rysapoHHAaH MyMKHH acT. ke a3 ba3h(j)axoh myxhm xahromh hhpoh hh kasnji manikxo myahflh kapflahh anokan hcmh My6Ta,a,o Ba (j)ei>ji MeSoraafl. Hh Sapon hh 3apyp acT, kh xoHaHflaroH 6a Myanah Kap,a,aHH anoKan ManniKHH kajihmaxo flap nyiviJia oflat KyHaHfl ba hh ince a3 manikxoh myxhmh ycjiy6ii Ba hhkhhio(|)h ta(j)akkyph mahthkhh xoHaHflaroH MeSoraafl. MyraoxHfla hhhioh meflhxafl, kh hatahxo flap chh(|)xoh h6thaoh, SajiKH flap chh(|)xoh Sojioh xaivi xahromh Taxjrajra rpammathkfl 6a Myarara kapflahh anokan kajihmaxo flap Hyivma 3bth6oh hhaah flOfla HaMeraaBafl. Ba xoji oh kh hh Kopn 3apypncT. A3 hh hoct, kh 6a hh Kop mo 6oafl xoHaHflaroHpo a3 chh(|)xoh h6thaoh OMyseM Ba oflat kyhohem.

MatjiyM, kh raaxcy rayMopa ba a3 hh py TacpHc}) Aap c})etji 6a 6ahaakx0h (jjetjih Bo6acTaaHA. A3 Tapacbn AHrap, 6aHAaKxon (j)ei>jra c^etjixoH 3aMOHH ry3aniTa Ba xo3Hpaio

£3

оянда аз хам фар к дорад. Барои шуурона омухта шудани ин хусусиятхои морфологии феъл машкхои зиёди мантики ва мантикй услубй талаб карда мешавад. Бинобарон он хан го ми таълими ин мавзуъхо аз чунин намудхои машкхои инкишофи нутк истифода кардан максаднок аст:

Порчаро ифоданок хонед. Амал ва ичрои онро муайян кунед. Гуед, ки чаро феълхои ин порча дар чунин шакл истифода шудааст? Аз мактаб омад Рах,мон, Рузномаро кард пинх,он. Рузномаат ку? Модар Пурсид аз у сонитар. "Бисьёр бад" ро модар дид, Як охи вазнин кашид. Падар чун бохабар шуд, Аз пусти худ бадар шуд.... (С.Маршак.)

МУХ,ОКИМА

Баъди тахлили феълхои ин порча муаллим диккати бачагонро ба мутолиаи "К,иссаи як талаба "Суруди беша" ро" барои хониши беруназсинфй равона мекунад ва чунин саволхоро ба сифати накша пешкаш мекунад.

1 .Чаро падару модари Рахмон хафа шуданд?

2.Барои чй Рахмон рузномаашро пинхон кард?

3 .Аз чй сабаб Рахмон 5 то як гирифт?

4.Сабабхои хар яки бахои як гирифтаи Рахмонро баён кунед.

Порчаро хонед. Феълуоро бо ислцои алоцамандаш цудо кунед.

Падарам одатан баъд азпешин дам мегирад. Ман машгули сураткашй будам. Дар ин вакт модарам, ки барои ба хохарчаам тухфа харидан рафта буд, баргашта омад ва чун назараш ба дафтарам афтод бо хайрат пурсид:

- Расми макбара?

- Бале, - гуфтам ман.

- Дар назди дари макбара кист?

- Посбон.

- Чаро вай токии точдкй дорад?

- Аз руи одат....

Феълхои шахси якуми тащо мотни болоиро бо шахси якуми цаъм иваз карда, матнро тагъир дщед ва ба он сарласцача гузоред.

Хднгоми таълими замон ва шахсу шумора аз чунин машкхо , монанди, аз калимахо ва чумлахои бетартиб сохтани чумла ва матнхои алокаманд истифода намудан мумкин аст.

1. Аз калимахои додашуда чумла созед. Феълашро муайян кунед ва гуед, ки вай дар кадом замон меистад?

(Х,еч, саркарда, саросема, корро, ва, намекард, ичро, руякй.)

2. Аз чумлахои пароканда матни алокаманд созед. Шахсу шумораи феълхояшро муайян кунед.

Апишер Навой

буд, Апишер, хушьёр, бачаи.

Тез, зехни, дошт, у.

медошт, дует, бадеиро, адабиёти, у, биеьёр.

Гиёсиддин, у падари, зиёд, барои, шудани, писари, дониш, худ, гам хори мекард, хамеша.

Дар вакти ичрои ин кабил машкхо ба бачагон лозим меоял, ки якчанд амалиёти фикриро ичро намоянд: маъно ва мавкеи калима, ч,ои калима дар чумла, воситахои алокахои калимахо дар чумла ва нихоят супориши грамматикиро ба хисоб гирифта, корро ичро кунанд. Дар акси хол чумлаи тартибдодаи хонанда аз чихати грамматикй солим намебарояд. Вакти тартиб додани чумла аз калимахои парешон ва матни алокаманд аз чумлахои гайриалокаманд ба бачагон лозим меояд, ки аввал асоси чумла, мубтадову хабар, сонй ба туфайли сараъзохо бо рохи саволгузории мантикй аъзохои пайравро аник карда, чумларо созанд.

Аз исмхои зерин феълхоро созед ва чумлахо тартиб дихед.

ИСМ^О ФЕЪЛХ,0 ЧУМЛАХО

1.Даъват 2. Кор 3. Зиндагй 4. Ваъда Даъват кардан Кор кардан Зиндагй кардан Ваъда додан У маро ба хондан даъват кард. Онх,о барои кор кардон омаданд. Паррандагон барои зиндагй кардан омаданд. Ваъда доданд,ки пагох, меоем.

Ба ч,ои нуктахо масдархои даркориро гузошта, чумлахоро пурра кунед. Гуед, ки чй хосил шуд?

1................кай бувад монанди............. (шунидан, дидан).

2. Нони чавин ........ва бар замин ...... бех аз камари заррин ....ва дар хизмати

махлук.............( хурдан, нишастан, исто дан.)

3. Хат......фазилати хунар аст,......и он зиёда муътабар аст.

(навиштан, хондан.)

Маколи якумро истифода намуда, дар мавзуи " Боги хайвонот " иншо нависед.

Одами айёр мисли р$бох;и %илагар аст. Хонандагон лоир ба рубохе, ки дар боги хайвонот зиндагй мекунад иншои хурдакак менависанд.

ХУЛОСА

Хдмин тар и к, хан го м и таълими феъл домани машкхои инкишофи нутк хеле васеъ аст. Бидуни он машкхое, ки мо ин ч,о нишон додем, ба чумлахо чудо кардани матн, навиштани чавобхо ба саволхои додашуда, чудо кардан ва истифода кардани калимаву ифодахои образнок, тартиб додани хикоя аз руи аввал ё охири хикояи додашуда, диктантхои озод ва эчодй, навиштани иншо аз руи мавзуи додашуда ва монанди инхо низ аз намудхои гуногуни корхои инкишофи нутк дар дарсхои забони модарй, аз чумла хангоми таълими феъл, мабошад. Вобаста ба ин ё он дарси конкрет нишон додани машкхои инкишофи нутк дар ин макола харгиз маънои онро надорад, ки истифодаи ин машкхо факат дар хамин даре хос бошаду бас. Муаллим аз ин гуна машкхо дар омузиши дигар мавзухои таълимй истифода карда метавонад.

АДАБИЁТХ,0

1. Р. Мирзоев. Корхои мустакилоа хангоми таълими "Исм" дар синфи П. Нашриёти "Ирфон" Душанбе. 2005.

2. А. Зохидов. Роххои инкишофи нутки алоканоки хонандагони синфхои ибтидой. "Маориф" журнал. Ленинобод. 1998.

3. А. Каримчонов. Инкишофи нутки шифохй дар синфхои ибтидой. Журнал. "Мактоби соватй" Ленинобод. 1989.

4. А. Каримчонов. Бошлангич таълимда кластери тизимини асосий мохияти. Журнал.Таълимдаги инновация ва кластер тизими. Чирчик 2019.

5. А. Каримчонов. Бошлангич синфда таълим тарбия муаммолари. Журнал. Таълимда инновация ва кластер тизими. Чирчик.2019. 2 кием.

6. А. Каримчонов. Таълим муассаларида меъёрий хужжатлар юритиш. Тошкент. ADAST POLIGRAF босмахона 2020 й.

7. Каримжонов, А. (2020). Кор бо лексика дар синфхои ибтидой. Academic Research in Educational Sciences, 7(1), 275-282.

REFERENCES

1. Р. Мирзоев. Корхои мустакилоа хангоми таълими "Исм" дар синфи П. Нашриёти "Ирфон" Душанбе. 2005.

2. А. Зохидов. Роххои инкишофи нутки алоканоки хонандагони синфхои ибтидой. "Маориф" журнал. Ленинобод. 1998.

3. А. Каримцонов. Инкишофи нутки шифохй дар синфхои ибтидой. Журнал. "Мактоби соватй" Ленинобод. 1989.

4. А. Каримчонов. Бошлангич таълимда кластери тизимини асосий мохияти. Журнал.Таълимдаги инновация ва кластер тизими. Чирчик 2019.

5. А. Каримчонов. Бошлангич синфда таълим тарбия муаммолари. Журнал. Таълнмда инновация ва кластер тизими. Чирчик.2019. 2 кием.

6. А. Каримчонов. Таълим муассаларида меъёрий хужжатлар юритиш. Тошкент. ADAST POLIGRAF босмахона 2020 й.

7. Каримжонов, А. (2020). Кор бо лексика дар синфхои ибтидой. Academic Research in Educational Sciences, 7(1), 275-282.