CC BY
0ЦАЗАЦ ТШШДЕГ1 «0Т1Р1К» С0З1НЩ Т1ЛД1К СИПАТЫ
ЕМБЕРГЕН ЗАРИНА
I^aHCYripoB атындагы Жетiсу университетшщ 3-курс студентi, Талдыкорган к.,
Казакстан
Аннотация: Мацалада цазац ттндегг «етгрт» свзгнгц лингвистикалыц сипаты айцындалды, цазац фольклорындагы emipiK елецнщ ерекшелт аныцталды, ет1р1ктщ тYрлерiне жеке-жеке аныцтама бершп, «emipiK» сезтщ семантикалыц epici талданды.
Клт свздер: «emipiк» концептш, фабрикация, диффамация, конфабуляция, фейк
ХХ1 гасырда элем бойынша кундылыктар кунсызданган заманда «eTipiK» кубылысын зерттеу езекп мэселеге айналды. Оны философиялык, психологиялык, кылмыстык, элеуметпк тургыда зерттеуден бурын лингвисикалык сипатын ашып, тYсiнiк беру кажет.
«Казак эдеби тшнщ сeздiгiнде»: «Этiрiк - шындыкка карама-карсы, шын емес, жалган; бурмаланган, жала сез айту; шын мэншдеп жагдайды эдейi бурмалауга саятын карым-катынас феноменi» деген аныктама берiлген [1].
«Жантану атауларыныц тYсiндiрме сeздiгi» бойынша eтiрiк, эдетте, накты бiр жагдаяттарда жекелей не элеуметпк артыкшылыктарга ие болуга тырысудан туындайды [2].
B. Даль курастырган орыс тшшц сeздiгiнде де бул угым («ложь») «шындыкка карама-кайшы, e^rn айту не жазу» делiнген [3].
C.И.Ожеговтьщ «Орыс тшнщ тYсiндiрме сeздiгi» де шындыкты эдейi бурмалау, жалган айту, алдау деп аныктама береди Ягни, сeздiктердщ бэрi бiр ауыздан eтiрiктщ саналы тYPде айтылатынын не жазылатынын келтiредi. Ал, ислам дшшщ басты кiтабы бойынша «eтiрiк -бiр окига туралы бiле турып, оны терiс тYсiндiру» [4].
Элеуметпк-психологиялык тургыдан eтiрiк эр уакытта курал болып кeрiнетiн болса, психопотология саласында ол айналасындагыларды алдап шатыстыру процесшщ eзiнен канагаттанарлык сезiмге бeленiп, ^цш толатын мифоман - психопаттардыц максаты болып кeрiнiс бередi. Ал лингвистикалык тургыда «eтiрiк» концептiсi «eтiрiкшi», «суайт», «жалганшы», «ку» угымдарымен мазмундас. Епспк калыптарында «алдау», «басын айналдыру», «с^зт тундыру» сиякты iс-эрекеттермен жYредi.
«0прш» сeзiнiц шыгу тегiне токталар болсак, ежелден келе жаткан угым ретшде танылады. Эдетте, «eтiрiк» терминi жагымсыз угымды бiлдiредi жэне контекстке байланысты eтiрiктi айткан адам элеуметтiк, кукыктык, дiни немесе кылмыстык жазага тартылуы мYмкiн. Казiргi заманда арнайы e^iCT^ арты залалга уласпаса да, эрбiр адамныц жеке ар-уяттык, ождандык юше тапсырылатыны жасырын емес. Ертеде белгш бiр eлшемдi кун тeлетсе, казiр жалган сeйлеудiц де жазасыныц куны тусш не жокка айналды. Казакта «e^i^^ куйрыгы -бiр-ак тутам» дегеш сол, бул позицияны устанган тарап узакка бармастан уятка калатыны не зац алдында «алаяктык» эрекеп Yшiн жауап беретiнi белгiлi.
Елiмiздiц эдеби корларында, жогарыда аталгандай, сакталган колжазба муралардыц арасында e^iCT^ поэзиялык Yлгiлерiнен eзге карасeзбен айтылатын тYрлерi де кездеседi. 0тiрiк мазмундагы туындыларды дYниежYзi халыктарыныц кай-кайсысыныц да фольклорлык жанрларынан кездестiремiз. Бул жанрдагы eлец-жырдыц, эцпмелердщ элем халыктарыныц фольклорына ортак болуымен катар, балалардыц сYЙiктi мурасына айналып, ерекше eмiршец сипат алуында Yлкен мэн бар.
Басты себебi - бала психологиясыныц табиги ерекшелштерше етене жакындыгында. Казак ауыз эдебиеп Yлгiлерiн ел арасынан жинактап, жариялау iсiмен айналысып, баска халыктардыц тшне аударган, Х1Х гасырдагы Еуропа галымдары мен саяхатшыларыныц ецбектерiнде де e^rn eлецдер мен eтiрiк эцгiмелер ушырасады.
I.ЖансYгiров «Казактыц eтiрiк eлец, e^rn ертегi дегендерi расында кенеуi жок баска eтiрiк емес, eте шеберлшпен, тiлдiц оралымдылыгымен eзгеше eцделген сeздер. Турмыс
кубылысында кунарсыз нэрсеш дардай кылып, ойдан орак орып, кырдан кысырак матап, болымсыз нэрсеш элденеге уксатып, дандайсытып, тыцдаушыныц сшекешн шубыртатын eTÏpÏK. Ел жанына жатпайтын жай сез болса, белгiлi бiр тYP алып, «Ел эдебиетЬ» болмас та едь Ел бул ^нге шейiн сакталмас та едi. Этсрштщ eмiр кштецше уксастыры болмаса, ел эдебиетшщ бойына сщбес те едг Жок, eтiрiк - ел эдебиетшщ бiр мYшесi. Этiрiк эдебиетте eмiр кеп. Салгастыру бар, сыкак мол [5]» - деп, e^iKn халы; эдебиетшщ жеке жанры ретшде керсетедь
ДэстYрлi казак когамында eтiрiк, жалган сeйлеу эзш-калжыцмен катар колданылганын ертеп, ацыздар, eтiрiк eлецдер аркылы бiлемiз. Этiрiк eлецдер баланыц киялын канаттандырып, кызыгушылыгын оятады, бiлмекке кумарлыгын арттырады, киялын шындыкка айналдыруга ертедi. «Алдар ^се» феноменшщ e3i eтiрiктi шындык Yшiн кYресте пайдаланатын курал, эдшеттшкп орнатудыц бiр тэсiлi, сарац эрi кайырымсыз байлардан кек алудыц жолы ретiнде колданудан туган. Эр ауылда кездесетiн Судыр Ахметтер мен сужукпас суайттарга кeзкарас eтiрiкшiлiктщ жалпыга тэн еместшн дэлелдейдi. «Бурынгы казакта «кырык e^rn» ертегiде гана айтылатын, бiрак элеумет жумысына инедей eтiрiк катыстырылмаушы едi. ХYкiмет кeздерi ак жолдан адаскан соц, шын жолмен жYрiп, талай жапа шегiп, запыс болгандьщтан, казактыц кeпшiлiгi e^iCT^ ордасы болып алды» (Кошке Кемецгерулы) [6].
^азак халык эдебиетiнiц тектерi мен тYрлерiн жэне классификациясын жасаган Х.Досмухамедулы зерттеулершде де eтiрiк eлецдер кездеседi. Сонымен катар, казак фольклорыныц болмыс-бiтiмiне айрыкша мэн берген М.Эуезов те e^rn eлецдерге аныктамалар берген. Этiрiк eлецдердегi басты белгi - акылды жэне акылсыз адамдардыц мiнез-кулкын журтка жария етш, оны эзiл-оспак аркылы маскаралау. Элецдердегi осындай ерекшелiк айтушылардыц стильдш колтацбасын аныктап бере алады. Э^ршт айтушы соны жетер жерiне жетюзе тYсу Yшiн шындык пен eтiрiктi тайталастырады, ягни салгастырады. Елдi ^люмен кенелтудiц тYп тeркiнi келеке-келемеж екендЫ eтiрiк eлецнiц дэстYрлiк белгiсiн толык танытады.
Ислам дiнiндегi eтiрiктiц сипатына токталар болсак,
eтiрiк айту адам бойындагы ец терiс касиеттердiц бiрi. Ец ауыр кемшiлiк, жамандык атаулыныц басы, жYректердi бiрден бiр карайтатын куралы деп танимыз. «Этiрiк айту адамга келген ризыкты азайтады», «Этсрш екiжYЗдiлiктiц белпа» сынды eтiрiк айтуды бурыс кылык, кYнэFа жаткызады. ^аз1рп тацдагы дiни ахуалдыц кYштiлiгi касиетп куранды бурмалай жалган сeзге араластырып, оцы мен солын танымаFан казак жастарын eзге аFымFа жетелей жeнеледi. Дiннен хабары жок адамныц кундылы^ы eтiрiкке айналFан коFамда, шын eтiрiгiн танып бiлмей тYрлi аFымдарымен eзге елге коныс аударулар кэсiпкерлермен жаман петылды жандадыц тузаFына iлiнiп ^з жазы кeл болFан каншама отбасыларды кeрудемiз. Терiс пиFылды дiн e^rn^ «уаFыз» деп айтатын алдау шз^еслгеннщ кулаFына жаFымды, жанына жакын болып турады. БурмаланFан eтiрiкке налыFан адам сол шздердщ артынан гYлге кужынаFан араша жeнеле бередi.
Уэде ^удаЙFа берген серт, ^удай сeзi, тсркестерш кецiнен колданFан казак даласында e^rn айту ер адам Yшiн жштпкке келген ец Yлкен сын, эйел адам Yшiн тiлiнiц узындыFымен, тэрбиесшщ жоктыFымен кeрiнiс тапкан.
Халык даналыFындаFы макал-мэтелдердеп ет1р1к сез1н1н сипаты.
«Этсрш сeз жанFа байлау болмайды». ЖалFандыкты белшесiнен басып, атак дацкка кенелу eтiрiкшiнiц iсi. ЖалFан сeз тамак болмас. ЖYрегi сумдыкка толFан адамныц юшщ eрге боспай, кз e^iri^ eзi алданып жYPунiц себебi - шындык кайткенде сананы жарып шы^ып, эдiлдiктi орнатады. Берекесiз сeздi эшкерелеп, кадiрiн кашырады.
«Этiрiктiц аяFы жок, канаты ^п». ^анатты кустыц шыр пыр болып ары берi ушканындай, eтiрiктi естiген адам шындыкка балап тез арада ак eзгелерге айтуды ^здеп турады. ^азакта eтiрiк айтылFан жерде кeп турма сен сол сeздi айтушыныц бiрi боласыц дейдь
«Шын бiр сeз, e^rn мыц сeз». Байкап карасак адам психологиясы eте айкын. Этiрiк айтатын адамныц сeзi эркашан дэлелмен катар жYредi, себебi естушшщ толык сенуiн кадагалап турады. Сондыктан eтiрiк сeздi жалган айтылган мыц сeзге тецейдi. Токсан ауыз сeздiц тобыктай тYЙiнiн ягни шыдыкты айту Yшiн аса бiр шешендiкке CYЙену талап етiлмейдi.
«Эзi eтiрiкшi eзгенiц шын сeзiне сенбейдi». Алдаушы адам психологиясы ^д^ке толы, eзi елдi сан соктырып жYргенен кейiн, оны да осы орайда бiреу эшкере кылып, басына кара булт тeндiреме деп коркуы мYмкiн.
«Жылап айткан шынга нанбайды, кYлiп айткан e^^re нанды». Этiрiк сeз кeбiне бiреудi тацгалдыр Yстiнде жиi кездеседi,eзгенiц жYрегiн жаулап, санасын билемекке умтылган адамныц ниеп кeцiлi шат, пейiлi жаркын туста орын алады.
«Этiрiк кацбак, шын салмак». Айла сeздi судыц сылдырлыгымен уштастырсак болады, уыстан шыккан айланыц айнала eзгенiц кулагына жетерi анык,ал шындык сeздiц ауырлыгы деп сeздегi нактылыкпен дэлдiктi баяндайды.
Эдетте e^rn айту максатты тYPде орындалады: алдау сэттi болган кезде тыцдаушы жалган нанымга сенедi, тiптi оныц арты ашылмауы да мYмкiн. Ал «e^rn» сэтсiз болса, узакка созылмасы белгiлi. Этiрiктiц ашылуы сол айтушыныц (спикердiц) баска беделiн тYсiрiп, оныц беделше нуксан келтiредi. Спикердiц элеуметпк немесе кукыктык децгейiне керi эсер етуi мYмкiн. Мысалы, сотта e^rn айту - кылмыстык жауапкершiлiкке жатады (ягни, жалган куэлiк ету).
Еалымдар зерттеуiне CYЙенсек, eтiрiк айтатын адамныц бiрiншi эрекетi ол сыпайы болуы. Кeбiне бул айланы алаяк урылар колданатыны баяндалады. Мэселен адам санасыныц талшыктары сeзге карап адамды тану процессш жYргiзедi сол орайда eтiрiкшi адам сiзбен барынша сыпайы сeйлесiп, сiзге сенiм уялатады. Сiздiц ^з^расы^и айтушыны eте бiлiмдi, айткан сeзi шындыкка баласатынына кeцiлiцiздi кондыра бастайсыз. Ендiгi сiзге ауыр сeйлеп, штипат кeрсетпейтiн адамга сiз каншалыкты сенеаз? Эрине сiз Yшiн ол жанныц сeзi кYмэндi, iсi алдамшы болмак.
Екiншi сипаты, келiсiлген eтiрiк. Кейбiр кылмыскерлер жуптык терiс кылык жасаганда, eтiрiктерi эшкере болмас Yшiн келш алады. Ал сондай суайттарды жеке бeлмелерде, усак тYЙек заттарды сураумен колга тYсiруге болады.
Yшiншi сипаты, eзiнiц жаксы адам екенiне ^п токталып, сiздiц эрбiр сeзiцiзге аса мэн беред^ ауызынан шыккан сeзiн дэлелдi жайттармен баяндауга тырысады. Бул багыттагы eтiрiк адамныц болып жаткан кылмыс туралы мYлдем хабары жок эрекетше негiз болады.
Тeртiншi сипаты, Эпрш айтатын адамныц есте сактау кабiлете eте жогары децгейде болады. Бул багыттагы кылмыс жасау барысында алдаушыга кандай акпараттарды айкыннын накты есiнде сактап, тергеу аймагында сурактан жалтарып отырады. Накытылай келе казiргi кылмыстык iстегi бiртiндеп дамуда,себебi цифрлык сауатсыздыктан, «бiлiктi маман» деп серттескен азаматтыц нагыз суайт болуы.
«От1ржтщ» турлер1 жэне «ет1р1кке» байланысты колданыстар:
«Жалпы eтiрiктiц тYрi кeп екендш анык, эсiресе, казiргi кYнi саналы тYPде акпараттын сапасын eзгерту, ягни e^rn акпарат беру немесе оны бурмалау ^п кездеседi. Этiрiктiц бул тYрi - жалган мэлiмет хабарлау, фабрикация - ^нделшп тiршiлiкте, адами карым-катынаста, Yлкендi-кiшiлi мекемелерде баршылык.
Эпрш феноменiнiц тагы бiр тYрi - мистификация (эдей адастырушылык) немесе факпге негiзделмеген, шын да, eтiрiк те болуы мYмкiн, шынайылыгына сенiмсiз сeз. Мистификация, эсiресе, гылым саласы Yшiн аса зиян, - тэж1рибемен, фактшермен бекiтiлмеген болжамдар мен теориялар усыну гылымныц дамуына кедергi. Тарихи eтiрiк, тарихты бурмалау мемлекет децгейiндегi Yлкен eтiрiк, саяси тэсiл санатында ^теген елде бар. Бул саяси мYДдеден туган кажеттiлiк жэне ол кай кезде де сураныска ие (Big Lie)» [6].
Yлкен ет1р1к - жэбiрленушiнi бурыннан бар кейбiр акпаратка немесе олардыц акыл-ойына кайшы келуi мYмкiн Yлкен нэрсеге сендiруге тырысу.
Кек вт1р1к - бул ужымга пайда келтсру Yшiн немесе «ужымдык игiлiк Yшiн» деп айтылатын eripiCT^ TYpi. «Кек e'ripiK» терминшщ шыгу тегi, mymkïh айыпталушыга катысты сот юшщ сэтп аякталуы Yшiн жалган мэлiмдемелеp жасалатын жагдайлар болуы mymkïh.
Блюфинг - бул ойын контекстiнде орын алганда сирек, эдепсiздеу кepiнетiн алдау эрекети Мысалы: покер, мунда ойыншылар мундай алдау тYpiне алдын-ала келiсiм береди Мысалы, кумар ойыншылар баска ойыншыларды eздеpiнiц карточкаларында эpтYpлi карталар бар деп алдауы.
«Бука» eTipiK (сонымен катар B.S., корап, бука) - мiндеттi тYPде толык жалган болуы шарт емес. 0т[рш айтылган сeздi жалган деп санайтын спикер айтса, айтылган шздщ рас екендшне мэн беpмейтiн спикер бузакылыкты усынады. Эйткенi, сeйлеушi тыцдаушыга бipаз эсер калдырумен айналысады. Бул eripiCT^ тYpi заманауи манипуляторлык медиа тшне катысты келедi.
Диффамация - жеке адамныц, бизнестщ, ernMH^, топтыц, Yкiметтiц, дшнщ немесе улттыц беделiне нуксан келтipетiн жалган мэлiмдеме туралы хабарлау.
Фейк жаналыктар - жалган акпарат немесе жалган акпаратка негiзделген элеуметпк медиа. Кейде бул термин зейiндi ыцгайсыз шындыктар мен фактiлеpден алшактатын курал pетiнде колданылады.
Алаяктык - eтipiкшiнiц материалдык немесе каржылык пайдасын камтамасыз ету Yшiн баска адамды немесе адамдарды eтipiкке сендipуге мэжбYP ету эpекетi.
Жартылай шындык - бул алдамшы мэлiмдеме курамына юредь Мэлiмдемеде iшiнаpа шындык болуы mymkïh, немесе толыгымен шындык болуы mymkïh, бipак шындыктыц 6ïp бeлiгi алдамшы элементтерден куралуы сиякты. Мысалы, алдау ниет болса жалтару, шындыкты бурмалау, т.б.
Адал eTipiK (конфабуляция) - тарихты жэне казipгi жагдайды дурыс емес сипаттайтын ауызша мэлiмдемелеpмен немесе эрекеттермен аныкталуы mymkïh.
ЖалFан куэлж - мацызды мэселе бойынша eripiK айту немесе шындыкка сэйкес жалган мэлiмдеме жасау. Жалган куэлiк - кылмыс, eйткенi куэгер шындыкты айтуга ант беpедi.
Сыпайы eTipiK - сыпайылык пен стандартты талап етед^ алайда бул екi тараптыц да шындыкка сэйкес келмейпш белгiлi. Мундай eripircr^ макулдануы мэдениетке eте тэуелдь Халыкаралык этикетте жиi кездесетiн сыпайы e'ripiK «жоспарлау киындыктарына» байланысты шакырылулардан бас тарту немесе «дипломатиялык ауру». Мунымен уксас, «eтipiк eripiri» - эдетте электронды тYPде ж1бершетш жэне сeйлеудi токтату Yшiн пайдаланылатын усак eтipiк.
IciHy (eTipiri) - адбшесе жарнама мен жарнамалык хабарландыруларда кездесетiн eтipiк. Мысалы, «ец тeменгi сападагы ец жогары сапа» немесе «барлык уакытта адамдардыц мYДделеpi Yшiн дауыс беру» сиякты асыра айтылатын талаптар.
Мундай мэлiметтеpдiц шындыкка сай келуi екiталай, бipак оныц жалгандыгын дэлелдеу mymkïh емес. Эйткенi, бул нарык талабы саналады, дегенмен тутынушы оныц абсолюттi шындык емес екенш аныктай алады деп кYтiледi.
Ак eTipiK - зиянсыз немесе болмашы eтipiк, эсipесе, сыпайы болу Yшiн немесе келесi тараптыц кeцiлiн ренж1тпеу Yшiн айтылатын eтipiк. Ак eripiK, сонымен катар, Yлкен жаксылык Yшiн пайдаланылатын eтipiк болып табылады (^ркем мiнездiлiк). Тiптi бул адамды эмоцияналды закымдайтын шындыкка карсы корганыс Yшiн колданылады.
^азак тiлiндегi «eтipiктi», оны айтатын адамды сипаттайтын сeздеp:
Apcbi3 - адамдык касиетi тeмен, арсыз адам. ^азак даналыгында «малым жанымныц садагасы,жаным арымныц садагасы» ягни жанынан арын биiк койган адам Yшiн бул сeздi есту ауыр кылмыс жасаганмен пара пар болган.
Суает - эркаша жалган сeйлейтiн адам. Ekï сeзiнiц 6ïpï eтipiкке курылган адамды суайт деп елге маскара еткен. Эз атына суайт жалгауын косып, жаратылыстыц eтipiкшi екенiн айтып жYpген. «Барып турган суайт екенсщ,шзщде 6ïp шындык жок» деген сынды колданыста кepiнiс табады.
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2022 - 5.94 PHYLOLOGICAL SCIENCES
Сум-суайт - айткан сезшде бiрде 6ip шындык жок. Сум-суайт адамныц eтiрiкшi eKeHiH ел бшседе, сан соктырып KeTeTiH адам. 0з пэтуасына иландырып шындыкка балап адам кецшн жыланша арбап коя береди
Сукит - болмаганды болды деп судырата сeйлейтiн адам. «ЭсекшЬ» сeзiмен катар колданытатын сукит, болган окиганы эркiмге эр калай жетюзш, шын менiсiнде болган жайттыц тамырын мYлде калдырмай жеткiзетiн eсекшi адам.
Сылдыр суайт - бос сeздi адам. Айтар затыныц кeптiгi соншалык, бос ермекпен ел арасында тeменгi орынга орныккан адам.
ЖалFан - шындыкка уяласпайтын сeз. Акикаттан жалтара eri^ жацылдым деп, e3 eтiрiriне CYЙеу етiп жагына сeйлеу.
Алдау - уэдесшде турмау. «Иэ» деп кетш артынша сeзiн айтпаганымен акталып аh уратын адам сeзi.
Алдауыш - сeзiнде турмайтын адам. Уэдеш орындай алмасац мYлде берме дейдi данышпан казак, «уэде,серт» сeзiмен катар келш «уэде кудайга берген серт,аманат» деген.Ал сeзiнде турмайтын адамга ол берген уэдесшде туру турмау мYлде мацызды емес.
Арбау - адамды сeзiне сендiрy Арбау сeзi жыланныц e3 асын арбауынан шыккан. Жылан e3 тамагын арбаган туста жэндш ерiксiз арбауга тYсiп сусты кербездщ аузына eзiне келiп тYсетiн болган. Мше адамды арбауда жоргалаушыньщ e3 дэмiн арбаганмен тец.
Корыта келе, казак тшндеп «eтiрiк» концептшнщ жас ерекшелш, айтушыныц кYЙi, жынысы, кэсiбi т.б. мэселелерiн кешендi тYPде карастыруды кажет ететiн кYPделi концепт екенш аныктадык.
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Казак эдеби тшнщ сeздiгi. Он бес томдык 12-том / К¥Раст. А^дербаев, О.Накысбеков, ЖДоцыратбаева жэне т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.
2. Жантану атауларыньщ тYсiндiрме сездш. Алматы: «Сездш-Словарь», 2006.
3. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка: [в 4 т.] / В. И. Даль. - 3-е издание, исправленное и значительно дополненное под редакциею [и с предисловием] профессора И. А. Бодуэна-де-Куртенэ. - Санкт-Петербург; Москва : М. О. Вольф, 1905. Том 2. И - О. С.2030
4. Ожегов С. Толковый словарь русского языка: около 100 000 слов, терминов и фразеологических выражений. - 28-е изд., перераб. - Москва: Мир и Образование: ОНИКС, 2012. - 1375с.
5. ЖансYгiров I. Жинаушыдан. Ют.: Мешрман акын Дэркенбайулы.Алматы, 2005, 80б.
6. Имамбай Д. Казак епршнщ куны канша? // «Акикат» журналы. https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/6316
7. Медеубекулы С. ¥лттык сез ойындары // «Акикат» журналы. https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/11824
