CC BY
11УДК 796.062
Жаксыльщ А.А.
Казахстан Республикасы Президент жанындагы мемлекеттш баскару Академиясы Мемлекеттiк саясаттын, ^лттык; мектебiнiц магистранты
(Нр-С^лтан, Казахстан)
Гылыми жетекшi: Омаров М.М.
(Нр-С^лтан, Казахстан)
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА Б¥КАРАЛЬЩ СПОРТТЫЦ ДАМУЫ ЖЭНЕ ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ТЭЖ1РИБЕ
Аннотация: Бул мацалада Казацстан Республикасында буцаралыц спорттыц дамуына талдау жасалады жэне буцаралыц спорттыц дамуы бойынша злемтц уздт елдер1ндег1 тэж1рибе сараланады.. Шетелдег1 дене шыныцтыру жэне спорттыц дамуы, оныц мацызы кврсет1лед1. Сондай-ац, дене шыныцтыру жэне спортпен шугылдануга халыцты тарту, мектеп жасындагы балаларды ынталандыру бойынша шетелдгк тэжгрибеге шолу жасалган.
Клт свздер: спорт, буцаралыц спорт, спорттыц инфрацурылым, мемлекеттш саясат, салауатты вм1р салты, мектеп спорты.
Казахстан Республикасыньщ Президент Н.Э. Назарбаевтьщ «Казахстан - 2050» стратегиясы ;алыптас;ан мемлекеттщ жаца саяси багыты атты Казахстан халкына жолдауында «Дене шынык;тыру мен спорт мемлекеттщ айры;ша назарында болуы тшс. На; сол саламатты eмiр салты ^лт денсаулыгыныц кiлтi болып саналады. Алайда елде барлыгы Yшiн к;олет1мд1 спорт нысандары, спорт к^рал-жабдыктары жетюпейд^ Осыган байланысты Yкiмет жэне жергшкл органдар дене шынык;тыруды, б^каралы; спортты дамыту жэне типтiк жобадагы денешынык;тыру-сауык;тыру нысандары, соныц iшiнде, аула нысандары к^рылысы бойынша шаралар кабылдау кажет. [2]
Казахстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлт Спорт жэне дене шыныктыру iстерi комитетiнiц 2017 жылгы статистикалык есебiне CYЙенсек, Казахстан Республикасында спортпен жYЙелi турде айналысатын халык саны 5204417 адамды курады. Ягни жалпы халыктыц 28,7% курайды. Оган жыл сайынгы бой кeтерiп жаткан жаца спорттык гимаратар мен аулашшк алацдар ез Yлесiн тигiзуде. 2016 жылмен салыстырганда спортпен шугылданушылар саны 1,3% -га, ягни 340,670 адамга артты. Бул кeрсеткiш бойынша Актебе облысы жогары децгейде (31%).
Мектеп окушыларыныц iшiнен мектеп жасындагы 1,586,863 бала дене шыныктырумен жэне спортпен айналысады, ягни дене шыныктырумен жэне спортпен айналысатындардыц 30,4%-ы.
2017 жылдыц деректерiне CYЙенсек, дене шыныктыру жэне спорт саласында штаттык дене шыныктыру кызметкерлерi - 50749 адам жумыс iстейдi, бул 2016 жылгы децгейден 2640 адамга артык немесе 5,2% ескен. Ауылдык жерлерде 23114 дене шыныктыру кызметкерлер1 жумыс iстейдi немесе олардыц жалпы саныныц 45,5% - ы (2016 жылга 3,9% - га есл).
2017 жылдыц корытындысы бойынша республикада 459 балалар-жасeспiрiмдер спорт мектептерi жэне 320 989 балалар мен жасeспiрiмдердi камтитын мамандандырылган балалар-жасeспiрiмдер мектептерi, 3674 баланы камтитын спорттагы дарынды балаларга арналган 13 облыстык мектеп-интернаттар, олимпиадалык резервтiц 5 республикалык мамандандырылган мектеп-интернат-колледждерi жумыс iстейдi.
Халыктыц дене шыныктырумен жэне спортпен айналысатын ец белсендi Yлесi орта мектептердiц окушыларына тиесiлi. Жалпы бiлiм беретiн мектептердеп окушылардыц жалпы саны 2 998 829 адамды курады, бул республиканыц барлык тургындарыныц 16,5%-ын курайды [3].
Букарлык спорттыц дамуындагы eзектi мэселелердi атап eтсек, олар: халыкты жаппай спортпен айналысуга тарту, дене шыныктыру сауыктыру кешендерiнiц KOлжетiмсiздiгi, немесе шамадан тыс кымбаттыгы. Алайда, соцгы жылдары бой кeтерген веложолдар, стритворкаут тренажерлары, триатлон жэне жYгiруге арналган
жолдар мэселеш бiршама жецiлдеткенiн атап eткен жeн.
266
Алайда, тэжiрибе ^рсеткендей, жогарыда аталган шаралар жеткiлiксiз. Оган себеп кыс мезгiлi 6 айга дешн созылатын солтYCтiк аймактардыц климаттык жагдайы, жацадан салынган спорттык кешендердiц элемдж стандартка сай болганымен, шагын бейiндi болуы болуы. Ягни олардыц белгш бiр кэсiби спорт тYрiне мамандануы жэне халыкка колжетiмсiз болуы.
К^рп тацда спорт пен салауатты eмiр салты, экономикалык дамумен катар, азаматтардыц eмiр CYPУ сапасы басты кeрсеткiштерiнiц катарына енiп, жагымды элеуметтiк-мэдени ортаны калыптастырушы фактор ретiнде карастырылады.
Дене шыныктыру жэне спорт халыктыц денсаулыгын ныгайтуга багытталган механизмдердiц iшiндегi ец колжетiмдiсi жэне ол улттыц бiртутастыFы, патриотизм, eз елiне деген CYЙiспеншiлiгiнiц нышаны болып табылады.
«Дене шыныктыру жэне спорт туралы» Казакстан Республикасыныц 2014 жылFы 3 шiлдедегi №221-V Зацында «букаралык спорт - дене жапыуларымен айналысуFа тарту жэне спорттыц эр тYрiндегi талантты спортшыларды аныктау максатында халык арасында дене шыныктыруды дамытуFа ыкпал ететiн букаралык спорт козFалысын бiлдiретiн дене шыныктырудыц бiр бeлiгi» деген аныктама берiлген.
Букаралык спортты дамытудаFы шолу жасауымыздыц максаты - халыкты жаппай спортпен айналысуына, салауатты eмiр салтын устануына жаца куралдар табу едi. Ол Yшiн букаралык спорттыц дамуы бойынша алда келе жаткан Кытайды карастырдык. Зерттеулерге CYЙенсек, Кытай Халык Республикасы тек экономилалык жэне элеуметтiк дамуда Fана емес, сондай-ак, ел дамуыныц непзп баFыттарымен тыFыз байланысты дене шыныктыру саласында айтарлыктай табыстарFа кол жетюзген болатын. Дене шыныктыру халыктыц денсаулыгын жаксарту, ецбек ресурстарыныц eнiмдiлiгiн арттыру, мемлекеттiц корFаныс кYшi ретiнде караван. Дене шыныктыру тэрбие беруде мацызды рeл аткарады, себебi жасeспiрiмдердiц ^бштН жастайынан жекпе-жек жэне дене шыныктыру-сауыктырумен айналысады. Балалар 5-6 жастан бастап тYрлi жарыстарFа, кытайлыктардыц салт-дэстYрiне байланысты эр алуан ойын-сауык шараларына катысады. Спорт аркылы олар физикалык даму мен eмiр философиясын бойына сiцiредi [6].
А^Ш. Мунда мектептер спорттык жэне жалпы бiлiм беру MeKTenTepi болып бeлiнбeйдi екен. Барлык бшм, оныц iшiндe спорттык, сол жалпы бшм беру мeктeптepiнiц кабыргасында бepiлeдi екен. 5-12 аралыгында elementary school, 12-14 жас аралыгында junior school, 13-18 жас аралагында high school.
Ал спортка келсек, 13 жастан бастап дене шыныктыру бiлiм берудщ мiндeттi багдарламасына eнгiзiлeдi екен. Эpбip алтыншы саба; - дене шыныктыру сабагы.Сырт кезге спорт балалардыц eмipiндe тым кеш басталатын сиякты, ягни тек жогары сыныптарды. Дегенмен, бастауыш жэне орта сыныптарда дене шыныктыру пэншщ фоpмальдi тYPдe болмаганымен, балаларды спорттык сауыктырумен спорттык секциялар мен клубтар уйымдастыру аркылы толыгымен ата-аналар комитeтi айналысады екен. Ал бул ез кeзeгiндe балалардыц психикасына тиiмдipeк, сeбeбi балалардыц мугашмнщ алдында ешкандай мiндeттepi жок, спортпен eзiнiц кызыгушылыгы бойынша айналысады.
Шолу барысында бipкатаp Еуропа eлдepi мен спорт бойынша хальщаральщ кужаттар зepдeлeндi. Германияда дене шыныктыру сабактарыныц багдарламасына жузу енпзшген, Финляндияда балалар конькимен, шацгымен сырганайды, сондай-ак спорттык багдарлауга катысады. Германияда студенттер дене шыныктыру сабактарына аптасына бес рет катысады екен, ал сабактардыц узактыгы 90 минут жэне мшдетл болып табылды. Германия университеттершде дене шыныктыру бeлiмi де, дене шыныктыру де м^гаимдер1 жок, барлык сабактарды жаттыктырушылар мен нускаушылар журпзедг
Швейцарияда дене тэpбиeсi ете мацызды орын алады, сeбeбi осы пэннен темен бага алган баланыц eкiншi жылга калу немесе тiптi оку орнынан шыгу каупi бар.
¥лыбританияда тек уш мiндeттi пэн бар: агылшын, математика жэне дене шыныктыру. ДэстYpлi iс-шаpалаpдан белек, студенттерге бip немесе бipнeшe спорт тYpiн тацдау мYмкiндiгi бepiлeдi.
Францияда эр мектепте сабактардыц арасында футбол, Yстeл теннис жэне баскетбол ойнау Yшiн арнайы Yзiлiс бар. Бул балалардыц сабактарынан миын бipаз тыныктыруына мYмкiндiк бередг
Корытындылай келе, атаман мемлекеттерде дене шыныктыруFа жалпы бiлiм беру мектептерi базасында ерекше кeцiл бeлiнген. Халыкаралык спорт хартиясы болсын, Еуропалык спорт хартиясы болсын барлык халыкаралык кужаттарда басты назар идеологияFа баFытталFан. ОндаFы басты назар, балалык шактан бастап, баланыц бойына дене шыныктыру eмiрдiц негiзгi курамдас бeлiгi ретшде калыптастыруFа аударылFан. Сондай-ак, спорттыц халык арасында кец таралуында букаралык акпарат куралдарыныц (эсiресе теледидар) орнын ерекше атап eту керек. Онсыз спорт АКЩ-та соншалыкты танымал болмас ед^ 6-18 жастаFы окушы теледидар алдында 15 мыцнан астам саFат eткiзедi, яFни мектептегi уакыттан 2 мы^а артык уакыт. АмерикадаFы теледидарда спорт саласына катысты баFдарламалар басым. Американдык газеттерде спорттык iс-шараларды камту шамамен 15% курайды. Бул такырып олардыц iшiнде кeп орын алады, олар отандык жэне сырткы саясатка караFанда кeп окырмаета кызы^ушылык тудырады. Сонымен катар, жыл сайын Америка Курама Штаттарында спорттык такырыптарFа арналFан 1100-1200 жуык кiтаптар басып шы^арылды, олардыц кeптiлiгi спортка кэсiби жэне спорттык супержулдыздардыц eмiрiне арналFан.
Элемдш тэжiрибеге CYЙенсек, дене шыныктыруды eмiрдiц мацызды бeлшегiнiц бiрi ретiнде жэне деш сау улт тэрбиелеудiц басты куралы ретiнде орныктырады. Онда букаралык спортты дамытуда жаца технологиялармен катар, идеологияFа ерекше назар аударылFан.
Эдебиеттер т1з1м1
1. Казакстан Республикасы Президентшщ 2010 жылFы «Жаца онжылдык - жаца экономикалык eрлеу - Казакстанныц жаца мYмкiндiктерi» атты жыл сайыюты халыкка жолдауы;
2. Казакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц 2012 жылFы «Казакстан - 2050» стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси баFыты атты Казакстан халкына жолдауы;
3. Казакстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлт Спорт жэне дене шыныктыру iстерi комитетшщ ресми сайты;
4. Дроздова В.С. Популяризация здорового образа жизни и развитие массового спорта в современной России. [Электронный ресурс] URL: http://www.sport.wp.kspu.ru/upload/sbornik.pdf;
5. «Дене шыньщтыру жэне спорт туралы» Казахстан Республикасынын, 2014 жылгы 3 шшдедеп №221-V Зацы
6. Мань В.С. Физкультурное образование в Китае, как компонент массовой физической культуры // Физическое воспитание студентов / В.С. Мань; гл. ред. С.С. Ермаков. - Вып. 1. - 2009. - 17 июля. - 79 с.;
7. Бурк В. Спорт в Китае: история развития и современное состояние // Наука в олимпийском спорте / В. Бурк; гл. ред. В.Н. Платонов. - Вып. 1. - 2014. - 6 марта. - 76 с.
8. Намазов А.К., Газиева И.С. МАССОВЫЙ СПОРТ ЗА РУБЕЖОМ (file:///C:/Users/user/Downloads/massovyy-sport-za-rubezhom.pdf)
9. Гуськов С.И., Зотов А.П. Физическое воспитание и спорт в школах зарубежных стран: Учеб. Пособие / П.А. Виноградов, С.И. Гуськов. М.: Ин-т общ. Обр. Мин.Обр.РФ, 2000. 218 с.].
10. Гуськов С.И., Кофман Л.Б. Спорт и американская школа / С.И. Гуськов, Л.Б.Кофман . М.: ВНИИФК, 1995;
11. Сиволапов А.В. Современные тенденции реформирования образования за рубежом : Учеб. Пособие для вузов / А.В. Сиволапов. Челябинск, 2003. 158 с.].
