CC BY
833ATAMALAR HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
Mahbuba Firdavsiyevna Ashirova
O'zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti
ANNOTATSIYA
Maqolada terminologiya haqida terminologiya sportga oid atamarni tarjima qilishda yuzaga keladigan muammolar va ularga yechim topish haqida fikr yuritiladi.
Kalit so'zlar: termin, atama, qilichbozlik, salbiya, fransuz tili, rapira, tarjima.
KIRISH
So'nggi yillarda o'zbek tiliga bo'lgan e'tibor tobora kuchayib bormoqda, bu esa o'zbek tilida sohalarga oid atamalar ya'ni terminlar bilan ishlashga ehtiyojni yuzaga keltirdi. Terminning ma'nosi, mohiyati, uning nomidan kelib chiqadi.
Demak, Terminus lotincha - chegara, chek bundan ko'rinib turibdiki termin chekli, chegaralangan yani, termin muayyan sohaga oid, aniqrog'i-bir ma'noli so'zdir. Ma'lumki, har qanday so'z tug'ilishida bir ma'noli bo'ladi, lekin kishilik jamiyati taraqqiyoti davomida u ko'p ma'noli so'zga aylanib boradi. Lingvistik terminologiyaga bag'ishlangan ilmiy ishlarda har qanday termin so'zdir, lekin har qanday so'z termin bo'lolmaydi, degan fikr ilgari suriladi.
Termin cheklanganligi, ya'ni bir ma'noni ifodalaganligi tufayli maxsus kontekstda hamma vaqt o'z ma'nosini saqlaydi. U emotsionallik va ekspressivlik xususiyatlariga ega emas. Ohang yordamida terminning ma'nosi o'zgarmaydi. Demak termin ma'lum bir sohaga oid so'zlar majmui. Ma'lum bir sohaga oid bo'lgan termin. Ayni shu sohada faqat birgina ma'noga ega bo'lishi mumkin. Demak, termin ma'lum bir sohada aniq bir ma'noga ega bo'lgan so'zdir O.P. Frolova esa "terminologiya" ga shunday ta'rif beradi: "Ma'lumki fanning atamalar tizimi sifatida tushunchalar tizimiga muvofiq bo'ladi, har qanday tushunchalar tizimiga aniq bir atamalar tizimi bog'liq bo'ladi. Fan rivojlanishi bilan atamalar tizimi ham rivojlanib boradi.
Termin ma'lum bir sohaga oid so'z bo'lish bilan birqatorda shu so'z tilning boyligi hamdir va bu holat tilining boyishi uchun xizmat qiladi. Terminologik leksika til leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarini boshdan kechiradi.
Hozirgi kunda, O'zbekistonda sanoat, qishloq xo'jaligi, fan, texnika, madaniyat va sport kabi sohalarining rivojlanishi o'zbek tilida terminologik lug'at salmog'ini kundan kunga oshirmoqda. Ayni paytda o'zbek tilida fan va texnikaning deyarli
barcha sohalariga oid termin va terminologik sistemalar vujudga keldi. Ular, asosan, tarjima va original asarlar yaratish jarayonida vujudga kelmoqda. Ular o'zlari ifodalagan tushuncha bilan birga qabul qilinadi, lekin o'zlashtirgan tilda lug'aviy ma'noga ega bo'lmaydi. Fransuz tili boshqa tillar kabi o'z leksik boyligiga ega. So'z boyligining ma'lum bir qismini atamalar tashkil qiladi. Terminlar muayyan bir sohaga oid tushunchalarni ochiq ifoda etuvchi so'zlar bo'lsada, lekin u so'zlarning qo'llanishi shu soha kishilarigagina ma'lum va tushunarlidir. Buni qilichbozlik sport turi misolida ko'rib chiqishimiz mumkin.
Terminlarni o'zbek tiliga tarjima qilishda ularni e'tibor bilan o'rdanish muhim ahamiyatga egadir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Terminlarni yasash usullari
Terminlar yasashning eng ko'p tarqalgan usuli — mavjud so'zlarga yangi ma'no berish (ularni boshqacha tushunish). Masalan, ko'prik, kirish, o'tish, chiqish kabi so'zlar gimnastikada ana shunday terminlardan hisoblanadi. Ko'pincha terminlar so'zlarning, masalan, past-baland (bruslar), balandlab uzoqqa (sakrash) singari o'zaro (birlashishidan ham yasaladi. Osilish, tayanish, tebranish, o'tirish va shu kabi ayrim so'zlar termin sifatida qo'llaniladi. Statik holatlarni bildiradigan terminlar, masalan, tayanish, bilaklarga tayanish, qo'ltiqlarga tayanish; kuraklarda - turish, kallada tu-rish, qo'llarda turish kabilarda tayanch sharti hisobga olinadi, osilish, burchakli osilish, bukilib osilish, egilib osilish gavda holati (uning bo'g'inlarini bir-biriga nisbatan qanday turishini) hisobga olib yasaladi.
Tebranish mashqlarining terminlari muayyan harakatlantiruvchi faoliyat xususiyatlarini hisobga olib yasaladi. Masalan: bilaklarga tayanib turib oldinga siltanib ko'tarish, qaddini rostlab siltanib ko'tarilish, oyoqni juftlab yoki bitta oyoqda ko'tarilish va hokazo. Sakrash va sakrab turish terminlari sport gimnastikasida gavdaning havodagi holatiga qarab belgilanadi, masalan: oyoqlarni yig'ib sakrash, oyoqlarni kerib sakrash, to'ntarilish; badiiy gimnastikada gavda bilan oyoqlar holatiga qarab belgilanadi: yopiq sakrash, ochiq sakrash, odimlab sakrash, sapchish, tayanib dumbaloq oshish, tashlanib sakrash, siltanib sakrash, chir aylanib sakrash va hokazolar.
Shu o'rinda qilichbozlik sportida foydalaniladigan qurollar turlarining kelib chiqish tarixi va bu atamalarni o'zbek tiliga qanday tarjima qilish borasida mulohazalar tug'iladi. Ushbu sport turida 3 xil qurol bor: sablya, rapira va shpaga. Qilichbozlikdagi qurollarning har biri turlicha o'z tarixiga ega. Qadim-qadimda janglarda yaqin masofalarda to'qnashuv taqdiri hal qilingan bo'lsa, insoniyat turli
qurollarni ixtiro qilgach, uzoq masofadan jang qilgan tomon g'alabasi shubhasiz bo'lib qoldi. Bu hol Yevropada o'rta asrlarda mushket miltiqlarining ixtirosi bilan bog'liq. Mushket miltiqlar ixtirosi og'ir bo'lgan qilichlardan voz kechilishiga sabab bo'ldi. Ularning o'rnini turli funksiyalarni bajaruvchi qilichlar egallay boshladi. Rus tilida "sablya" deb ataluvchi qurolni ko'pchilik tarjimon tilshunoslar "shamshir" deb tarjima qilishgan bo'lsalar, "rapira" va "shpaga" qurollarini tarjima qilishmagan. Xo'sh, nega "shpaga" tarjima qilinmoqda-ku, "rapira" va "shpaga"ni o'zbek tiliga o'girishmagan? Hatto ayrim holatlarda aytib o'tganimizdek, "rapira"ni "qilich" deb tarjima qilishdi. Qilich bilan shamshirning farqi nima? Bunga turli tarixiy manbaalar har xil ta'rif berishgan. Shaxsan men o'z izlanishlarim natijasida shunday xulosaga keldimki, bu so'zlarning faqri yo'q. Shunchaki o'zbek leksemasiga "qilich" turkiy, "shamshir" forsiy tildan kelgan.Ularning jang vaqtida bajaradigan vazifasi bir xil. Lekin qilichbozlikdagi qurollar bundan mustasno.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Shamshir garchi arab-fors tilidan kirib kelgan bo'lsa ham, qilichga qaraganda farqli. Ularning tuzilishi yoysimon bo'ladi va vazifasi raqibning tanasini (qo'p ol qilib aytganda) so'yish, tilish. Qilich esa to'g'ri chiziqda bo'ladi uning vazifasi raqibning tanasiga sanchilish. Shunday ham deylik, unda nega Amir Temur davrida mashg'ur bo'lgan qurol "Bag'dod qilichi" deyiladi, "Bag'dod shamshiri" emas? Axir ta'riflanishicha, "Bag'dod qilichlari" egiluvchanlik xususiyatiga ega-ku! Yana qilich turlarining original atalishi va tarixiga qaytsak. Ta'riflanganidek, sablya quroli raqibning tanasini tilish, so'yish uchun ishlatiladi. Qadimda bu qaroldan asosan otliq qo'shin foydalangan. Shpaga esa sanchish xususiyatiga ega. Bu qurolda sablyadagidek yon tomonlari uchli bo'lmaydi. Faqat uchi o'tkir bo'ladi xolos. Jang vaqtida raqib tanasiga chuqur zarba berib sanchish asosiy maqsad. Qilichbozlik sportida shpaga yordamida raqibning bosh miyasidan tashqari istalgan nuqtasiga zarba bersa ochko beriladi. Bu qurol yordamida asosan duellarda ko'p qo'llanilgan. Rapira esa qilichbozlikdagi klassik yo'nalishdir. Unda jang qilish ancha murakkab. Sababi unda faqatgina raqibning gavda qismiga zarba bersagina ochko yoziladi. Bu qilich tuzilishini solishtirsak, shpaga bilan deyarli farq qilmasligiga guvoh bo'lamiz. Qilichbozlik sportida rasmiy til uslubi fransuz tilidir. Musobaqalarning rasmiy protokollari ham, jang vaqtida qo'llaniladigan atamalar, gaplar ham fransuz tilida amalga oshiriladi. Sablya quroli fransuz tilida "sabre", shpaga quroli "epee" va rapira "foil" deb ataladi. Ingliz jurnalistlari bu atamalarni o'z tillariga tarjima qilishmagan, talaffuzlariga moslashtirib olishgan xolos. Ruslar esa o'z izlanishlari natijasida tarjima qilishgan. Bizning tilshunos olimlarimiz ham, bu atamalarni o'zbek tiliga
tarjima qilishga urinib ko'rishdi. Lekin vujudga kelayotgan qo'pol xatolar bu izlanishlarning samarasiz yakunlanishiga olib kelmoqda. Fikrimcha, bu atamalardan rus tilidagidek foydalanganimiz ma'qul. Buning sabablari bisyor:
Bu atamalar sportchilar va murabbiylar tilida baribir rus tilidagidek iste'molda bo'lib qolaveradi. Qilichbozlik bo'yicha O'zbekiston terma jamoasi bosh murabbiyi va umuman murabbiylar shtabi o'z shogirdlariga qilich turlarining ruscha varianti bilan saboq beradi. Ularning o'zbek tilidagi muqobil variantini topganimiz bilan bu sportchilar va umuman qilichbozlik sporti muxlislarining tilida sablya, shpaga va rapira bo'lib qolaveradi. Fransuzcha sport atamalar to'planib tadqiq etilganda, sport atamalar bilan ularning nutqdagi shakllarining dastavval sportga oid sohalarda yuzaga kelganligi, keyinchalik esa boshqa sohalarga (televidiniya, radio, gazeta va jurnallar) o'tib kengayganligi, ba'zi leksik birlik shaklidagi sport atamalarning umumiy zahiradan adabiy tilga sizib o'tganligi ham kuzatiladi. Ko'pchilik tillarning atamashunoslik leksikasida ayni hodisa ro'y berib turadi.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Fransuz tilidagi sport atamalarinig Nafaqat O'zbekistonda balki butun dunyo Mas mediasi o'ziga xos o'rni bor chunki Xalqaro Olimpiya Qo'mitasining 2 ta rasmiy tili bor: ingliz va fransuz. Ko'plab sport turlarida fransuzcha atamalar, buyruqlar, so'zlar qotib qolgan. Ayniqsa, qilichbozlik sportida. Bu sportda barcha jarayon fransuz tilida olib boriladi. Olimpiya o'yinlarining ochilish marosimida ham, albatta, fransuzcha nutq bo'ladi. Bularning barchasi zamonaviy Olimpiya o'yinlarining asoschisi Pyer de Kubertenning sa'yi harakatlari bilan bog'liq. U o'z tilini sport olamida ajralmas qilib qo'yib ketdi.
NR (National record) - Bu o'sha davlat vakillari uchun milliy rekord.
AR (Area record) - musobaqa bo'li o'tayotgan ins hoot uchun xos rekord.
CR (Champinships record ) - O'tkazilayotgan musobaqa uchun rekord. Agar natija Osiyo chempionati doirasida o'tkazilayotgan bo'lsa, Osiyo rekordi.
OR (Olympic record) - Olimpiya rekordi. Olimpiya o'yinlari vaqtida qayd etilgan rekord.
WR (World record) - jahon rekordi.1
REFERENCES
1. Akobirov S.F, Til va terminologiya, T., O'zbekiston. 1968y. 22 -23 betlar
2. Атоев А. К. Ёш - усмирларга узбек курашини ургатиш (укув кулланма). Т.: Уз.ДЖТИ, 2005. -131 б.
3. Акобиров С. Тил ва терминология. - Тошкент, 1968.
4. Абдарахдоонов F. Терминология муаммолари Узбек тили ТЕРМИНОЛОГИЯМИ ва унинг тараккиёт перспективалари. - Тошкент, 1986.
5. Юсупов К. Кураш Халкаро коидалари, техникаси ва тактикаси. Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 2005. -129 б.
6. Oktamovna, S. Z., & Nasriyevich, G. N. (2021). Terminology as a structural element of the language. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 724731.
7. ФОЗИЛОВ, Х. К., & РАХМАНОВА, М. М. (2021). Гандболчи талаба кизларнинг махсус жисмоний тайёргарлик даражасини аниклаш ва тахлил килиш. Fan - sportga, 41-43.
8. Рустамов, Д. У., & Кенжаева, С. Х. (2021). Значение ролевых игр в формировании коммуникативных компетенций студентов изучающих иностранный язык. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
9. Иброгимова, Н. М., & Абдумаликова, Г. Х. (2021). Организация правильного питания юных спортсменов. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
10. Egamnazarova, F. A., & Mukhamedova, M. S. (2021). Improving english language listening skill. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
11. Ли, Т. Г., & Ходжиев, Р. М. (2021). Толкование терминов узбекской национальной борьбы «кураш». Academic Research in Educational Sciences, 2.
12. Tursunboyeva, L. T., & Ashirova, M. F. (2021). Positive teacher-student relations. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
13. Насирова, Б. Т., & Халалов, З. А. (2021). Изучение иноязычных слов латинского происхождения на занятиях по русскому языку в высших учебных заведениях. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
14. Тураев, А. И., & Ёкубов, И. К. (2021). Эффективные приёмы обучения чтению на уроках английского языка. Academic Research in Educational Sciences, 2.
15. Aliyeva, S. B., & Achilov, O. Q. (2021). Xorijiy tillarni o'qitishning samarali usullari (nemis va ispan tillari misolida). Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).
16. Abdurashitovna, A. S. (2020). The influence of motivation in the foreign language learning process. Наука и образование сегодня, (6-2 (53)), 37-38.
17. Норбоева, Ф. Р. (2020). Процесс преподавания иностранного языка в неязыковом вузе. Интернаука, 20(149 часть 2), 74.
18. Suyunovna, M. S. (2020). Interactive teaching methods in the process of foreign language communicative competence development. Наука и образование сегодня, (6-2 (53)), 35-36.
19. Akhmedovna, A. M., Olimjonovna, A. K., & Khamidovna, D. K. (2020). Enhancing student's writing through pre-writing activities. European Journal of Molecular and Clinical Medicine, 7(2), 3118-3130.
20. GAZIEV, S. (2020). Improving the speed-strength preparedness of sambo wrestlers at the stage of sports improvement. Фан-Спортга, (1), 56-60.
21. Tashkenbayevna, S. K., Rozikovich, S. I., Vladimirovna, L. L., Sotivoldiyevich, O. M., Mukhammadjonovich, B. A., Omonboyevich, A. B., & Valikhojayevich, S. Z. (2020). Pedagogical technologies and interactive methods as a factor of increasing special knowledge of students. Journal of Critical Reviews, 7(6), 42-46.
22. Roziqovich, S. I. (2019). Functional training level of runners student-athletes sprinters. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12).
23. Солиев, И. Р. (2018). К,иска масофаларга югуришда спортчиларни техник тайёргарлик даврида старт реакцияларини такомиллаштиришни тахлил килиш. Фан-Спортга, (2), 56-61.
24. АРСЛАНОВ, Ш. А., АДИЛОВ, С. К., ЛЮЛИНА, Е. С., & ТАШМАТОВ, А. Р. (2021). Эффективность применения педагогической технологии совершенствования координационных способностей дзюдоистов 13-14 лет. Fan - sportga, 51-53.
25. СОЛИЕВ, И. Р. (2021). Токио (япония) шахрида булиб утган xxxii олимпия уйинларида спортнинг енгил атлетика тури буйича утказилган мусобакаларнинг тахлили. Fan - sportga, 13-15.
26. Usmonova, R. B. (2021). SEMANTIC FEATURES OF MODAL VERBS IN ENGLISH GRAMMAR. Scientific progress, 7(4).
27. Ёкубова, Д. М. (2021). ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ СПОРТИВНОЙ ПСИХОЛОГИИ В ДУХОВНОЙ ПОДГОТОВКЕ СПОРТСМЕНОВ. Academy, (1 (64)), 100-102.
28. Усманова, Ш. Ш., & Екубова, Д. М. (2020). Основы психологической подготовки спортсмена.
