CC BY
17UDK: 625.721
ASFALTBETONNING MUDDATINI OSHIRISHDA UGLERODLI OHAKTOSHLARDAN FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI
Mutalibov Ibroxim Qosimjon o'gli NamMQI, stajyor-o'qituvchi ibroxim2396@gmail.com.+998902224575
Xolmirzayev Mirzohid Fazliddin o'g'li NamMQI, stajyor-o'qituvchi kholmirzaev 96@mail.ru.+998941702717
Nurxonov DavronXursand o'gli NamMQI, stajyor-o'qituvchi nurxonovdavronbek@gmail.com, +998977755569
Abdurazakov Mirzoxid Abdurahmonkhujayevich NamMQI, o'qituvchi, mirzoxid@gmail.com, +998936702629
Annotatsiya. Ushbu maqolada avtomobil yo'llarini muddatini uzaytirishda asfaltbeton qoplamali yo'llarning yaroqlilik muddatini oshirish, uglerodli oxaktoshdan asfaltbeton qorishmalari uchun yo'lbob bitumlarning sifatini oshiradigan mineral kukun olish usullari, asfaltbetonning fizik-mexanik xossalarini yaxshilash, mineral kukun qo'shilgan bitumning cho'ziluvchanligi, yumshash harororati, igna botish chuqurligi, qovushqoqligi kabi xossalarini yaxshilanishi, butum sarfini kamayishi, yo'li bilan asfaltbeton sexlaridan chiqayotgan atrof muhit uchun zararli bo'lgan changli qo'shimchalar sezilarli darajada kamayishi, asfaltbeton qorishmalar ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning iqtisodiy ko'rsatgichlariga ijobiy natijalar kabi masalalar yoritilgan.
Аннотация. В данной статье описаны способы получения минерального порошка из углеродистого известняка, что позволяет улучшить физико-механические свойства асфальтобетона, долговечность битумов с минеральным порошком, улучшить такие свойства, как температура размягчения, глубина погружения иглы, вязкость, снижение расхода бута, освещаются вопросы значительного снижения экологически вредных пылевых добавок от асфальтобетонных цехов, а также положительные результаты для экономических показателей производителей асфальтобетонных смесей.
Annotation. This article describes the methods of obtaining mineral powder from carbon limestone, which improves the physical and mechanical properties of asphalt concrete, the durability of bitumen with mineral powder improvement of properties such as softening temperature, needle sinking depth, viscosity, reduction of buty consumption, significant reduction of environmentally harmful dust additives from asphalt concrete shops, as well as positive results for the economic performance of asphalt concrete mixes manufacturers issues are covered.
Kalit So'zlar: mineral kukun, mineral donalar, uglerodli ohaktosh, GOST, bitum, shag'al, chaqiqtosh, qum, issiq iqlim, qovushqoq.
Ключевые слова: минеральный порошок, минеральные зерна, углеродистый известняк, ГОСТ, битум, гравий, гравий, песок, жаркий климат, вязкий.
Keywords: mineral powder, mineral grains, carbon limestone, GOST, bitumen, gravel, gravel, sand, hot climate, viscous.
KIRISH
Respublika yo'l xo'jaligini davlat tomonidan boshqarish tizimida raqobat muhitini shakllantirish va tarmoqqa investitsiyalar jalb etilishiga to'sqinlik qilayotgan qator muammolar va kamchiliklar mavjud. Yo'l xo'jaligini boshqarishning zamonaviy tizimini yaratish, nazorat va xo'jalik funktsiyalarini aniq chegaralash, monopoliyadan chiqarish, xususiy sektor korxonalarini jalb qilish va investitsion jozibadorlikni oshirish hisobiga sog'lom raqobat muhitini shakllantirish, yo'l qurilishiga innovatsiyalarni keng joriy etish maqsadida, shuningdek, 20172021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi vazifalariga muvofiq, 2019 yil 9 dekabr sanasida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi yo'l xo'jaligi tizimini chuqur isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmoni hamda "Yo'l sohasini boshqarish tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarori qabul qilindi. Albatta yo'l qurilish ishlari mamlakatning rivojlanishida katta o'rin egallaydi [1,2].
ASOSIY QISM
Asfaltbeton qorishmalar tarkibiga qo'shiladigan mineral kukun polidespersli material bo'lib, asfaltbetonning strukturasini hosil qiladigan asosiy komponent hisoblanadi. Bitumga qo'shimcha sifatida qo'shiladigan mineral kukunning asosiy vazifasi bitum mahsulotini qorishma tarkibida yupqa plyonkasimon holatga keltiruvchi, bitum tarkibidagi parafinnni o'ziga shimib olish yo'li bilan asfaltbeton qorishmasining qovushqoqliligini va mustahkamligini oshirishga xizmat qilishdir[3,4].
Asfaltbeton qorishma tarkibida mineral kukun bitum bilan birga strukturali, disperslangan sistemani hosil qilib, asosiy bog'lovchi rolini bajarishi bilan xarakterlidir. Uning zimmasiga mineral donalarning 90-95% ni yupqa plyonka sifatida qoplab olib asfaltbetonning mustahkamligini ta'minlash kiradi. Asfaltbetonning suvga chidamliligi yetarli bo'lmaganda, mineral kukun yoki bitum miqdorini oshirish tavsiya etiladi, ammo mineral qismning qoldiq g'ovakliligi va g'ovakliligining kerakli qiymatlarini ta'minlaydigan chegaralar ichida. Suvga chidamliligini oshirish uchun sirtni qo'llash samarali bo'ladi -faol moddalar (sirt faol moddalar), aktivatorlar va faollashtirilgan mineral kukunlar. Asfaltbeton aralashmasining tarkibini tanlash, agar asfaltbeton namunalarini sinovdan o'tkazishda olingan fizik-mexanik xususiyatlarning barcha ko'rsatkichlari standart talablariga javob bersa, to'liq hisoblanadi. Biroq, asfaltbetonga qo'yiladigan standart talablar doirasida, o'rnatiladigan yo'lka konstruktiv qatlamining ishlash xususiyatlarini va chidamliligini oshirish yo'nalishi bo'yicha aralashmaning tarkibini optimallashtirish tavsiya etiladi. Umuman olganda, asfaltbeton tarkibini loyihalashning eng rivojlangan elementi mineral qismning granulometrik tarkibini optimal zichlik egri chizig'i bo'yicha yoki teshiklarni ketma-ket to'ldirish printsipiga ko'ra tanlash hisoblanadi. Vaziyat talab qilinadigan sifatdagi bitumli bog'lovchini tanlash va aralashmaning optimal tarkibini asoslash bilan yanada murakkabroq.
Hozirgacha asfalt aralashmasida bitum miqdorini belgilash uchun hisoblash usullarining ishonchliligi bo'yicha konsensus mavjud emas. Bog'lovchi tarkibini tanlashning hozirgi eksperimental usullari laboratoriyada asfaltbeton namunalarini ishlab chiqarish va sinovdan o'tkazishning turli usullarini o'z ichiga oladi va eng muhimi, ish sharoitlariga qarab yo'l sirtlarining chidamliligi va ekspluatatsion holatini yetarlicha ishonchli bashorat qilishga imkon bermaydi.
Bizning sinov tajribalarimiz shuni ko'rsatdiki, bitum-mineral kukun aralashmasining me'yorida qo'llanilishi, asfaltbetonda disperslangan sistema strukturasini hosil qilib, asfaltbeton qoplamaning mustahkamligini yuqori ko'rsatgichga chiqarishini ta'minlaydi. Mineral kukun qo'shilgan bitum qatlamining to'ldiruvchilarda hosil bo'ladigan qalinligini yupqalashtiradi, bu
o'z navbatida to'ldiruvchilar (shag'al, chaqiq tosh, qum) donadorligini bitum bilan to'liq va mustahkam bog'lanishini ta'minlaydi [5-6].
Hozirda Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan yo'lbop bitum mahsulotlarining aksariyat qismi issiqga chidamlilik xossasi pastligi, past xaroratda yoriqbardoshligi meyorida emasligi, adgeziya xossalarining sifatsizligi ko'pgina asfaltbeton qoplamalarning sifatsiz yotqizilishiga, tez buzilishiga, keskin va tez o'zgaruvchan iqlim sharoitida tezda yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo'lmoqda. Bunga nazar solodigan bo'lsak olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz natijasi shuni ko'rsatadiki sementbeton qoplamasiga nisbatan asfalatbeton qoplamasidan qurilgan yo'llarimizni ta'mirlash jarayoni murakkab ekanligini guvohi bo'lishimiz mumkin, buni o'ziga yarasha ilmiy-amaliy sabablarini ko'rishimiz mumkin bo'ladi.
Asfaltbeton kompozitsiyalari mineral kukunning ko'payishi bilan ajralib turardi. Keyingi tadqiqotlarda ratsional qiymatlari 0,8 ga teng va undan ham yuqori bo'lishi mumkinligi ko'rsatildi. Optimal tuzilmalarning mustahkamligi qonuniga asoslanib berilgan ish sharoitlari uchun asfaltbeton tarkibini loyihalash usuli tavsiya etilgan. Asfaltbetonning optimal tuzilishiga bitumni plyonka holatiga o'tkazish orqali erishilishi ta'kidlanadi. Shu bilan birga, aralashmadagi bitumning optimal miqdori nafaqat tarkibiy qismlarning miqdoriy va sifat nisbatiga, balki texnologik omillarga va siqilish rejimlariga ham bog'liqligi ko'rsatildi. Shuning uchun asfaltbetonning talab qilinadigan ishlash ko'rsatkichlarini ilmiy asoslash va ularga erishishning oqilona usullari yo'l qoplamalarining chidamliligini oshirish bilan bog'liq asosiy vazifa bo'lib qolmoqda. Asfaltbeton aralashmasidagi bitum miqdorini mineral donalar yuzasida bitum plyonkasi qalinligi va siqilgan mineral aralashmadagi bo'shliqlar soni bo'yicha belgilashning bir necha hisoblash usullari mavjud.
NATIJALAR
Institutimiz qoshidagi "Qurilish mahsulotlarini sinash" akkreditatsiyalangan laboratoriyasida uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukunning fizik-mexanik xossalari har tomonlama chuqur o'rganib chiqildi. Mineral kukunning bitum bilan kirishish jarayoni, mineral kukun qo'shilgan bitumning cho'ziluvchanligi, yumshash harororati, igna botish chuqurligi (penetratsiyasi), qovushqoqligi kabi xossalarini aniqlash bo'yicha bir necha bor tajriba-sinov ishlari olib borildi.
Uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukun qo'shilgan issiq asfaltbeton qoplama quyidagi ijobiy natijalarga erishadi. Asfaltbeton tarkibiga qo'shilayotgan mineral kukun birinchi navbatda bitumning kimyoviy va mineralogik tarkibiga ta'sir o'tkazadi. Bitumning xossasini yaxshilab, to'ldiruvchilar bilan mustahkam tishlashishini ta'minlaydi. Asfaltbeton qorishmalar uchun mineral kukun asosan karbonatli tabiiy tosh materiallaridan, shuningdek slanets, dolomit, diabaz kabi tosh materiallarni maydalash yo'li bilan olib kelinadi. Biz ko'pchilik olim va mutaxassislarning tajribalariga suyangan holda portlatish yo'li bilan qazib olinib avtomobil yo'llarining asosini qurishda ishlatilib kelingan uglerodli ohaktosh ustida tajribalar olib bormoqdamiz. Uglerodli ohaktoshdan foydalanib quydagilarga erishishimiz mumkin:
> Yo'l qoplamasining yaroqliligi minimum 3 yilga uzayadi.
> Asfaltbeton qoplamaning fizik-mexanik xossalari oshadi.
> Avtomobil yo'llarini tamirlash va saqlash ishlari sarf-xarajatlari kamayadi.
> Yo'lbop bitumlarning asosiy xossalari (cho'ziluvchanligi, yumshash harororati, igna botish chuqurligi (penetratsiyasi), qovushqoqligi) oshadi va GOST 22245-90 meyoriy xujjati talablariga to'liq javob beradi.
> Asfaltbeton sexlari (ABS) chiqindilarining atrof muhitga salbiy ta'siri keskin kamayadi.
> Quruq, issiq va keskin o'zgaruvchan iqlimga chidamli bo'lgan yo'lbop mastikalami olish mumkin bo'ladi.
> Quruq, issiq va keskin o'zgaruvchan iqlimga chidamli bo'lgan yo'lbop, modifikatsiyalangan bitum olish mumkin bo'ladi.
> Materialning zichligi oshishi.
> ^ЛН mustahkamlik.
> Namlikka va sovuqqa chidamli.
> Yaxshilangan yorilishga qarshilik.
> Bitum iste'moli 15% ga kamayadi.
1-jadval
Uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukunning qo'shilgan qoplamalarga ta'siri
Yo'l turi Yaroqlilik muddati O'zgarishi
Asfaltbeton qoplama 20 Mavjud emas
Asfaltbeton qoplama mineral ЫЫп bilan 23 3-yil
1-rasm. Diagramma. Mineral kukun qo'shilgan asfaltbeton
Bundan tashqari mineral ЫЫпш qo'shish yo'li bilan asfaltbeton sexlaridan chiqayotgan, atrof muhit uchun zararli bo'lgan changli qo'shimchalar sezilarli darajada kamayishi, asfaltbeton qorishmalar ishlab chiqaruvchi tashkilotlaming iqtisodiy ko'rsatgichlariga ijobiy natijalar berayotganligi takidlandi.
XULOSA
Avtomobil yo'Пarimizш saqlash uning rekanstruksiya jarayonlari juda ko'p iqtisodiy jihatdan harajatlar talab qilinadi. Asfaltbetonning tarkibini o'rganishlar shuni ko'rsatdiki ishlab chiqarilayotgan yo'lbop bitum mahsulotlarining aksariyat qismi issiqga chidamlilik xossasi pastligi, past xaroratda yoriqbardoshligi meyorida emasligi, adgeziya xossalarining sifatsizligi ko'pgina asfaltbeton qoplamalaming sifatsiz yotqizilishiga, tez buzilishiga, keskin va tez o'zgaruvchan iqlim sharoitida tezda yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo'lmoqda biz bu nuqsonlami oldini olish uchun innovatsion texnologiyalami joriy etib barcha asfaltbeton yo'llarimizni mustahkam va uzoq muddatga yaroqli bolishi zarur shu boisdan uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukunning fizik-mexanik xossalari har tomonlama chuqur o'rganib
uning kukunning bitum bilan kirishish jarayoni, mineral kukun qo'shilgan bitumning
cho'ziluvchanligi, yumshash harororati va uzoq muddatga yaroqligini aniqladik.
ADABIYOTLAR
1. Saydazimov, N., Mutalibov, I., Qo'ysinaliyev, N., & O'ktamov, S. (2020). IMPROVING THE ELASTICITY OF CEMENT-CONCRETE ROADS. Теория и практика современной науки, (11), 6-10.
2. Inoyatov, Q., & Mutalibov, I. (2021). PROBLEMS ENCOUNTERED IN THE LAYING OF CEMENT CONCRETE PAVEMENTS. Экономика и социум, (6-1), 97-100.
3. Saydazimov, N., Qo'ysinaliyev, N., Mutalibov, I., & Maxmudov, S. (2020). RESEARCH OF METHODS OF REPAIR OF CEMENT CONCRETE PAVELS. Экономика и социум, (11), 1677-1680.
4. Mutalibov, I. (2020). ANALYSIS OF PROBLEMS IN THE LAYING OF CEMENT CONCRETE SQUASES. International journal of academic engineering research, (5), 57-58.
5. Mutalibov, I., & Qo'ysinaliyev, N. (2021). USE OF MINERAL POWDER IN THE CONSTRUCTION OF ASPHALT CONCRETE ROADS. Экономика и социум, (81), 3035.
6. Inoyatov, Q., & Mutalibov, I. (2020). SEMENTBETON QOPLAMALARNI TAYYORLASH TEXNOLOGIYASINI TADQIQOTLASH. Uzacademia, (1), 61-64.
