CC BY
2Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
ARAB TILIDA ZAMONNING IFODALANISHI
Mamayusupov Juraxon Mamadali o'gli
Oriental universiteti Lingvistika (arab tili) fakulteti 2-kurs magistranti Tel:+99894 204 78 91
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada arab tilida zamonning ifodalanishi bo 'yicha fikr-mulohazalar keltirilgan. Shuningdek, zamon tushunchasini ifodalash bo'yicha mavjud bo'lgan turli xil talqinlar qiyosiy nuqtai nazardan tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: arab tili, zamon, payt, vaqt, davr, mavsum, muddat, o'tkinchi.
ABSTRACT
This article presents opinions on the expression of time in Arabic. Also, various interpretations of the concept of time are analyzed from a comparative point of view.
Key words: Arabic language, time, moment, time, period, season, term, transitory.
KIRISH
Arab tilida "zamon, davr vaqti", "vaqt, payt, on", "mavsum, payt" ma'nolarida asosancc ^jko'p.^jî so'zi ishlatiladi1. Masalan: tjjjî ^Sj o'rta Ovrupo
vaqti , ^jsport. qo'shimcha vaqt, J**ll ^jî yoki flj^l ^taj <iish, xizmat vaqtida, vaqt o'tkazmoq , ^Sjll jl^tong payti edi.
arab tilida vaqt bilan bog'liq ish-harakatni belgilovchi fe'llarga e'tibor beradigan bo'lsak, ular quyidagilar.
I ^j (u)^aj vaqt belgilamoq;
II 1 (^ijô) vaqtni aniqlamoq, belgilamoq; 2) vaqtni taqsimlamoq; 3) vaqtni tayinlamoq; ^alj bir vaqtning o'zida bo'lib o'tmoq. Mazkur o'zakdan "vaqt"
tushunchasi bilan bog'liq bir qator so'zlar yasaladi. E'tibor beraylik:
*. î
- Aajjl ... ^I.ko'p -vaqt so'zining kichraytirilgani, vaqtcha.
- ^SjVaqtni hisoblash, hisoblab chiqish, aniqlash
Sjji-Ji AinJl Sj^lxJl A^UJl Madina vaqti bilan soat o'nda
SjAtaJl <i- Qohira vaqti bilan, ajjjji ^sjji- vaqtning arabiy o'lchovi, ^Sjll -
vaqtning ovrupocha o'lchovi, J^l ^j^ - mahalliy vaqt, ^Iji^ll ^Sj- namoz (ibodat) vaqti jadvali, 2) vaqt xizmati: ^jll.gram.tinish belgilari
^Sljix- sinxron ravishda bo'lib o'tadigan; - ^Sjx ko'p. ^Sljx belgilangan vaqt
1 AH-Ha'uM. Apa6na-y36eKHa ^yrax - T.: "Xam; Mepocu HampHëTH", 2003. 926-927 6eraap.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
g
- ^âj*shuningdek, ^j* 1) ma'lum vaqtga belgilangan mo'ljallangan;
2) muvaqqat, qisqa vaqt ichida bo'ladigan, vaqtincha; 4jâj* muvaqqat
hukumat, 4jâj* yoki ^âj* vaqtincha, muvaqqat.
- ^âj* 1) yetakchi, asosiy xronometraj (vaqtni aniq o'lchash); 2) ishni aniq, o'z vaqtida puxta bajaradigan; xronometraj qiluvchi, vaqt o'ichovchi.
- ^jâj* 1) ma'lum vaqtga belgilangan, vaqti (muddati) cheklangan; vaqtincha, muvaqqat; ^âj* ^Liâ belgilangan vaqti kelib portlaydigan bomba; soat mexanizmi o'rnatilgan bomba; 2) vaqtga bog'liq bo'lgan, vaqt bilan belgilanadigan; muayyan vaqtda farz bo'lgan.
- ^%«ko'p. ^jâlj*i) muddat, ma'lum belgilab qo'yilgan vaqt; 2) mavsum, palla, vaqt, muddat; ko'p jadval 2) haj va umra ziyoratiga kelgan kishilarning ehrom bog'laydigan joyi.
xronometraj qiluvchi, vaqt o'lchovchi.
- vaqtincha, qisqa vaqtdagi, muvaqqat, omonat, o'tkinchi; 1£âjvaqtincha, vaqtinchalik.
Arab tilida esa "vaqt" tushunchasi bilan bog'liq quyidagi leksik birliklarni ko'rib chiqamiz.
jaj ko'p. jjaj, jajII) dahr, davr, zamon, asr; geol. Davr; ù-"^1 jAJinson asri; JjVI jaj paleozoy davri2
jAlJuzoq davom etadigan; jaI^I ja^ÎI Ai*qadimdan, azaldan, ko'pdan beri, ro'zi azaldan.
^jaj asrga(davrga) oid. ^>Jjuda eski, azaliy, qadimiy, qadimgi; Arab tilida ù^ko'p. ù^so'zi ham "vaqt, payt, chog'", "qulay fursat", "muddat" kabi ma'nolarni anglatadi va turli so'z va yuklamalar bilan vaqt mazmuniga bog'liq ma'nolarni beradi3, Masalan: j^I j ù^ba'zan, ba'zida; ^Î! ù*ahyon-ahyonda; l'iKu^ ^yoki Of^ j ù^goh-goh; f^ba'zan. ù ù^... o-^yoki .. ... ù ù^... gan paytda va boshqalar. Bu so'z ùWi) "yetib kelmoq, yaqinlashmoq (vaqt)" fe'lidan yasalgan.
^jU ^j-JI ù^^shom namozi vaqti bo'ldi. Mazkur o'zakdan yasalgan fe'llarning hosila boblari ham vaqt bilan bog'liq ish-harakatni bildiradi.
II ù^vaqt belgilamoq, vaqt tayin qilmoq; IV o^1; o^^-ibir yerda bir oz muddat istiqomat qilmoq V ù^(qulay fursatni, imkoniyatni) kutib turmoq; X ùUi^lyoki V
Mazkur o'zakdan yasalgan vaqt tushunchasi bilan bog'liq quyidagi leksik
2 AH-Ha'uM. Apa6na-y36eKna ^yrax -T.: "Xmk Mepocu" HampnëTH, 2003. 272-273-6eT.
3 AH-Ha'uM. Apa6na-y36eKna nyraT.- T.: "Xa^K Mepocu" HampnëTH, 2003. 212 - 6eT.
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
birliklarni ko'rishimiz mumkin.
- ü¿^ko'p.( aludan ) vaqtlar, paytlar, SjjíS jb^l ^tez-tez, - bir necha martalab, jb^Vl ^iba'zan, goho, gohida, goh-gohda;
- ü^(qulay fursatni, imkoniyatni) kutish
Arab tilida IV bob ü-J"(qayerdadadir) uzoq vaqt qolib ketmoq" , "uzoq davom etmoq, surunkali bo'lmoq (kasallik haqida)" fe'li ham vaqt bilan bog'liq ma'noni anglatadi. Bu fe'l o'zagidan bir qator so'zlar yasaladi. jl-jko'p. Ai-jll) zamon vaqt, davr; <0-0 Jlyaqin vaqtgacha, yaqingacha; U-j ü-allaqachon; j-jll j^ ü-allaqachonlardan beri, hamma davrlarda, doimo;
JaI ^Л-jkimningdir zamondoshlari; 2)mavsum, fasl, davr, sezon; 3) gram. Zamon; ^-jl) vaqtincha; 2) bu dunyoga oid; ^pL-üpayt (zamon) kelishini kutish; ü-jko p. Ai-jll) zamon, vaqt; 2) gram. zamon4 Ai-jvaqt orasi, fursat, vaqt ichi, vaqt qismi; ^i-jl) vaqt(payt) da chegaralangan, vaqtincha, muvaqqat;
Aji-j ^belgilangan vaqtda portlaydigan bomba; 2)xronologiyaga oid, xronologik (hodisa-voqealarning vaqt jihatdan ketma-ketligi); ü-j-uzoq vaqt (surunkali ) davom etadigan.
Arab tilida quyidagi so'zlar ham muayyan vaqt bilan bog'liq bo'lgan ma'nolarni anglatadi.
- JjIko 'p. ^Ijlvaqt; ^ j^ill ^Ij^I j Jülto'xtovsiz, tinimsiz, kecha-yu Kunduz.
- nazar, qarash; 2) on, vaqt, payt;
- A^Jko p. ^UJ 1) nazar, qarash; 2) on, payt, vaqt;
- AijLl) lahza, zum, on, AijLko'z ochib yumguncha;
- AAjj£op. ^Iajj qisqa vaqt , ko'z ochib yumguncha, o'tkan vaqt, lahza, on, fursat, dam, nafas;
- ul-jJl ü- Ambire z fursatda, qisqa vaqt Ichida;
- aajj ^iistagan paytda;5
- A^J- lahza , on,ko'z ochib yumguncha o'tadigan vaqt;
- A^J ^ibir lahzada;
- j^I ^i A'J oxirgi lahzada (onda);
- "vvi'^lo' sha lahzada;
- A^jiko'p. ^jil) qulay fursat, qulay vaqt; shans; A^iU A^jiqulay fursat (on, moment); 2) ishdagi tanaffus payti (vaqti); ta'til, kanikul.6
- jlon, fursat, u^lya'ni bu so'z hozir ma'nosida ishlatiladi.
4 Ан-На'им Арабча-узбекча лугат. T.; "Халк мероси" нашриёти. , 2003. 346 бет.
5 Ан-На'им Арабча-узбекча лугат.Т.; "Халк мероси" нашриёти., 2003. 743 - бет.
6 Ан-На'им Арабча-узбекча лугат. - Т.; "Халк мероси" нашриёти. , 2003. 6l6 - бет.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Voqea - hodisaning kechgan zamoni, odatda, fe'llarda aks etadi. Fe'llaming zamon kategoriyasida harakat vaqti, uning so'zlanayotgan paytga nisbatan uch zamonda (o'tgan, hozirgi va kelasi zamonda) ekanligi anglashilib turadi. Fe'llar masdar shaklidagina zamonni bildirmaydi . Arab tilida fe'lning o'tgan zamoni boshqa tillar kabi ish-harakatining tugallanganligi, o'tgan zamonda bo'lib o'tganligini bildiradi.
Masalan: ketmoq, 3 kirmoq, chiqmoq,^- bilmoq, pokiza bo'lmoq,j^'- yaxshi bo'lmoq va h.k.
Arab tilida fe'lning hozirgi - kelasi zamoni hozirgi zamonda, kelasi zamonda, ba'zan esa o'tgan zamonda amalga oshadigan tugallanmagan ish-harakatni bildiradi, shuningdek u har doim amalga oshadigan ish-harakatni ham ifodalashi mumkin.7
Masalan: Jj-y- tushyapti, ^j^y- ichyapti, - chiqyapti va hk. Gapdagi fe'ldan voqea - hodisaning zamoni anglashilib turadi. Harakat zamonsiz bo'lmaydi. Biroq, so'zlovchi nutqidan harakat zamonining aniq bir muddati anglashilmasligi mumkin. Bunday hollarda nutqda payt ravishlaridan foydalaniladi.8 Payt ravishlari voqea-hodisaning kechgan zamoniga aniqlik kiritadi. Masalan, keldi deyilganda birovning o'tgan zamonda kelganligi tushuniladi.
Agar kecha keldi deyilsa, harakatning kechgan zamoni aniqlashadi: bugun yoki o'tgan kuni emas, aynan kecha kelgani anglashiladi.Masalan:
j^kll Ja AujJl fkJl J^jO'qituvchi peshindan oldin maktabga yetib keldi. Ushbu jumlada J^jfe'li va jfr^t d^(peshindan oldin) payt ravishi voqea - hodisani o'tkan zamonda sodir bo'lganligini bildirib kelyapti.
Keyingi misolni hozirgi kelasi zamonda beramiz.Masalan: ^jjjl ^ijsj jVI ^LülTalaba hozir arabcha kitobni o'qiyapti. Ushbu jumlada ^jyya'ni o'qiyapti va u^ya'ni hozir payt ravishi voqea - hodisani hozirgi zamonga tegishli ekanligini bildirib kelmoqda.
Vaqt aniqligini fe'lning turli shakllari bilan ham ifoda etish mumkin. Hozirgi arab tilida zamonni yanada konkretlashtirish uchun qo'shma fe'llardan, xususan fe'li ishtirok etadigan qo'shma fe'llardan keng foydalaniladi. Bunday qo'shma fe'llar quyidagi zamon ma'nolarini bildiradi: jfe'li o'tgan zamonda va yetakchi fe'l hozirgikelasi zamonda kelganida, ish-harakatning o'tgan zamonda uzoq davom etganligi yoki o'tgan zamonda bir necha bor takrorlanganligi bildiriladi. Masalan:
a^UJI ^i ^j^i jjji^ Ja- Ikki yil avval men universitetda o'qir edim.
7 Ибро^имов Н., Юсупов М. Араб тили грамматикаси. I жилд. - Т.:"Узбекистон миллий энциклопедияси", 1997.126 -127 бетлар.
8 Ибро^имов Н., Юсупов М. Араб тили грамматикаси. I жилд.Т.; "Узбекистан миллий енциклопедияси" , 1997, 126 -127 бетлар.
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
fj ^ ^jj^ll SjSül ^ii ^i- O'sha kezlarda har kuni shaxmat o'ynar edik.
2. ¿Mfe'li ham, yetakchi fe'l ham o'tgan zamonda bo'lganida, ish-harakatning o'tgan zamonda bo'lib o'tganligi yoki o'tgan zamondagi boshqa bir ish-harakatdan oldin sodir bo'lganligi ifodalanadi. Bunda yetakchi fe'l oldidan yuklamasi ham kelishi mumkin. Masalan: ^jui^ax lj*iJ JjVl ' «-^l uill (Jjljl ^i
- Birinchi kurs talabalari oyning boshlarida barcha imtihonlarini topshirib bo'lgan
- Kecha kechqurun Zaynab yurtiga j o ' nab ketib bo 'lgan edi. u^fe'li hozirgi-kelasi zamonda, yetakchi fe'l esa %uklamasi bilan o'tgan zamonda kelganida, ish-harakatning kelasi zamonda biror ish-harakatdan yoki paytdan ilgari sodir bo'lajagini bildiradi.
ya'ni ma'nosi "Bir necha yildan keyin universitetni tugatib bo'lgan bo'lasizlar". Masalan, kelgan edi deyilganda o'sha kimsaning"bir zamonlar kelganligini" tushunamiz. Tilshunoslikda, bunday fe'l shaklini"uzoq o'tgan zamon" deyiladi.Arab tilida Uchta zamonning ichki bo'linishlari shuning singari yo'llar bilan hosil qilinadi.
"Vaqt o'lchovlari" deyilganda aniq vaqt birligini, davriylikni tushunamiz. Vaqt o'lchovi annashu davriylikning atamasidir. Tilda ushbu vazifani otlar bajaradi. Vaqt o'lchovining aniqligini ifodalashda sonlardan foydalaniladi. Masalan, oy deganda "o'ttiz kunlik muddat"ni tushunamiz. Agar biroy yoki ikkioy deyilsa, vaqtning aniq bir muddati anglashiladi. Vaqtning aniqligini ifodalashda istalgan dona sondan foydalanish mumkin. Biroq bu masalada kasr sonlarning vazifasi cheklangan. Masalan, yarim sonini olaylik, uni asr, yil, oy, kun, soatga, hatto daqiqaga nisbatan ham qo'llashimiz mumkin.9
Yarim deganda, odatda, o'sha vaqt birligining teng yarmi tushuniladi. Endi chorakni hamma vaqt birligiga nisbatan qo'llay olmaymiz. Masalan, chorak asr deymiz. Yilning choragi deyilganda"yilning to'rtdan biri-uch oyi" hozirgi arab tasavvurlarida "fasl"tushuniladi. Shuningdek, chorak soat deyishimiz mumkin, biroq chorak oy, chorak kun tushunchasi yo'q.
Ba'zan ko'rsatish olmoshlari,sifatdoshlar ham vaqt aniqligini ifodalashga xizmat qilishi mumkin. Masalan, o'sha yil, o'tgan oy, kelasi yil deganimizda aniq bir muddat anglashiladi. Bu hodisalarning bari qadimgi arab tiliga ham zamonaviy arab tiliga ham xos.
Vaqt o'lchovlarining darajalari bor. Arablarda eng katta vaqt o'lchovi"asr" (yuz
9 Узбек тилининг изошли лугати. Т.: "Узбекистан миллий энциклопедияси", 2006 - 2008. 448 - 449 бетлар
Masalan: ^ ^ j^j ùlji^ s^c
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
yil)dir. Undan quyi daraja-"yil" Bulardan keyin"fasl", "oy", "kun" va shu tartibda maydalashib boradi.
Arab tilida davriy vaqt talqini. 1. Davriy vaqt nomlarining arab va o'zbek tilarida berilishi Arab tilida "asr, yuz yillik, davr" ma'nosini jjko'p: jjj^so'zi ifodalaydi. Masalan : ^^l ùjj^l "o'rta asrlar".
O'zbek tilining izohli lug'atida asr so'ziga quyidagicha izoh berilgan: Asr 1. Yuz yillik davr, yuz yil. Yigirmanchi asr. O'tgan asrning so'nggi kuzi Qorabuloqqa ochiq chehra bilan keldi. M.Ismoiliy, Farg'ona tong otguncha. Bu daraxtlar bir necha asr umr ko'rgan. Oybek, Nur qidirib10.
O'zbek tilida Quyosh botish chog'idan bir soatcha oldingi payt va shu paytda o'qiladigan namoz ham asr deyiladi. Kechki soat to'rtlar, asrdan bir oz ertaroq hukumat askari bilan xalq orasida urush boshlandi.Abdulla Qodiriy, O'tkan kunlar. Arab tilida ham kunning aynan shu payti j^cko'p. jj^»c" asr payti ", "kun o'tmasdan keying payt" so'zi orqali ifodalanadi. "asr namozi",
"tun va kun". Arab tilida bu so'z yuqoridagi jj so'ziga sinonim tarzda "asr, davr " ma'nolarida ham qo'llaniladi, ya'ni ko'p: jj^^ , jt^cl , j^cl o'rta asrlar -^k^jil jj^xji- tosh asri - ^jt^l yoki SjUaJl j^»c- Ummaviylar davri -AjJ ^jj j^c- atom va kosmos asri - el^âîl j Sjiîl j^»c- yigitlik (yoshlik) yillar va hokazo - ^l^Jl j^c ^i-
Bu o'zakdan vaqt va davr bilan bog'liq bir qator so'zlar yasaladi. Masalan:
Ajj^c- 1) asrga molik; zamonaviylik; 2) zamon ruhiga mos firklash tarzi; modernizm; 3) asr vaqti.
^j^c- asriy, asrga mos; zamonaviy; eng yangi; hozirgi zamonga oid; 2) zamondosh ; Bu o'zakka jharfi qo'shilib , yuqoridagi mazmundagi fe'llar ham yasaladi. jj^c"zamonaviylashtirmoq ; modernizatsiya qilmoq"; "asr vaqtida
ovqatlanmoq"; Aijjj^c "asr vaqti (kun o'rtasi bilan kechki payt orasidagi vaqt)".
Arab tilida j^ko'p: j^l ; jj^so'zi ham juda uzoq vaqt bilan bog'liq bir qator ma'nolarni anglatadi.
1) dahr, davr, asr; geol. davr; j-^Vl j^inson asri; JjVl j^lpaleozoy davri; ^àtëil jA^-Jlmezozoy davri; ^^l j^luchlamchi davr; j^lto'rtlamchi davr; L l jaj ^l^u hech qachon yolg'on gapirmagan lj^^yoki ùo^l j^ Jlumrbod, bir umrga ^ Jcasrlar osha, abadiy.
10 Узбек тилининг изошли лугати. -Т.: "Узбекистан миллий энциклопедияси", 2006 - 2008. 108 - 109 бетлар.
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Arab tilida davr , asrga nisbatan qisqaroq vaqtni ifodalovchi "Yerning Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqish muddati , o'n ikki calendar oyiga teng vaqt, shunday vaqtga teng o'lchov - yil11 so'zi ^ó"ko'p. , ùjâ^ yoki ^ko'p. f'jp'so'zi bilan ifodalanadi, 4-^yoki ^j^ ^ o'quv yili; quyosh
yili; hijriy (musulmonlar yil 4-jj^a ^ ;milodiy yili - ^î^* qamariy yil ^ hisobi boyicha) yil; ^'j- yil boshi yoki , yangi yil; ^ kabisa yili; ^jî^ yoki ^t^yillik yoki yilga oid.12 J^â- so'zining ma'nolari:
1) bo'lim, qism, bob (kitobning); 2) aloqani uzish (biror narsa bilan nimadir o'rtasida 3 ;(ù£ ...j) yil vaqti, mavsum; 4) sinf, sinf xonasi; 5) teatr. parda; sahna;13
u) 1) bo'lmoq (nimadandir) ajratmoq, bo'laklamoq; ( ûp) (kimnidir, nimanidir) bir-biridan ajratib (bo'lib) yubormoq 2 ) (oa) (xizmatdan) bo'shatmoq, (biror nimadan) chiqarmoq ); ( <>) din. (nimadandir, masalan, dindan) chetlatmoq xristianlarda); û* J^âxizmatdan bo'shatmoq (chetlatmoq) ^i^jji û^ J^â bolani ko'krakdan ajratmoq 3) (nimanidir) hal qilmoq, (nima haqdadir) qaror chiqarmoq; 4) (<^â) bahosini aytmoq, narx belgilamoq bar. ( Jj^â J^â)(kimningdir oldidan) ketmoq, chiqmoq (ûp); (qaerdandir) jo'nab ketmoq (ûp); jo'namoq. . yo'lga tushmoq (masalan karvon haqida);
So'nggi yillarda O'zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan aloqalarining o'sishi va jamiyatimizda kechayotgan integrallashuv jarayoni jamiyatning barcha jabhalarida tarjimaga bo'lgan ehtiyojni keskin oshirib yubordi.
Shuning uchun ham sharq tillari fakultetini bitiruvchilarini ko'p hollarda davlatimizning turli xil mahkamalarida, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ish olib borayotgan korxonalarda, xalqaro turizm bilan shug'ullanayotgan tashkilotlarda umuman olganda tarjimonga ehtiyoj sezilayotgan turli tashkilotlarda ishlashga taklif qilinayotgan holatlarni ko'plab uchratish mumkin. Bu esa o'z navbatida talabalarimizda tarjimonlik ko'nikma va malakalarini shakllantirish davr talabi ekanligini ko'rsatmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES):
1. AH-Ha'HM. Apa6na-y36eKHa nyrar. -T.; " Xan; Mepocn" HarnpnëTH, 2003.
11 Узбек тилининг изошли лугати. -Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси", 2006 - 2008, 267-268 бетлар.
12 Ан-На'им. - Т.: "Халк мероси нашриёти", 2003, 396, 575 бетлар.
13 Ан-На'им . Арабча- узбекча лугат. - Т.: "Халк мероси нашриёти", 2003. 644 - 645 бет.
XULOSA
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
2. Узбек тилининг изошли лугати. - Т.:"Узбекистон миллий энциклопедияси", 2006 - 2008.
3. Иброхимов Н. Юсупов М. Араб тили грамматикаси. I жилд. - Т.: "Узбекистон миллий енциклопедияси" , 1997 .
4. Б. З. Халидов. Учебник арабского языка - Т.: "О^йшсЫ" , 1981 . -
