Научная статья на тему 'АҲОЛИ ПУНКТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН ОҚОВА СУВЛАРНИ ТОЗАЛАШ МУАММОЛАРИ'

АҲОЛИ ПУНКТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН ОҚОВА СУВЛАРНИ ТОЗАЛАШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
199
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Олмалиқ шаҳри / сув ўсимликлари / сув ҳавзаси / харорат / минераллашув.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Б.Ш.Исмаилхўжаев, К.Б.Абдуқодирова, И.А.Болиева

Маиший-коммунал оқова сувларни жадал биологик тозалаш учун Тошкент вилояти худулардаги сув хавзалардан наъмуналар олиб сув ўтлари таркиби аниқланди. Улар ичидан доминат турлари танланиб лаборатория шароитида оқова сувда ўстириб синаб кўрилди ва истиқболли тур хлорелла вулгариус Олмалиқ шаҳар маиший-коммунал оқова сувларни биологик тозалашда ишлатиш учун тавсия этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АҲОЛИ ПУНКТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН ОҚОВА СУВЛАРНИ ТОЗАЛАШ МУАММОЛАРИ»

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

Нт(у-и*1иЫу ]итаН

Л\П III П\ПкТ 1ЛРП 1Л ШЛ К11Л ИГЛ II ПКП1?Л Г\1? 1Л РИМ

АХОЛИ ПУНКТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН ОКОВА СУВЛАРНИ

#

>

ТОЗАЛАШ МУАММОЛАРИ

)> I )>*

Б.Ш.Исмаилхужаев

"Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти" Миллий тадкикод университети профессори,

К.Б.Абдукодирова

¡ш

!

"Тошкент ирригация ва кишлок; хужалигини механизациялаш мухандислари институти" Миллий тадкикод университети талабаси

И.А.Болиева

"Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари

институти" Миллий тадкикод университети "Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти" Миллий тадкикод университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7236423

] :Н >

Аннотация: Маиший-коммунал окова сувларни жадал биологик тозалаш учун Тошкент вилояти худулардаги сув хавзалардан наъмуналар олиб сув

»

утлари таркиби аникланди. Улар ичидан доминат турлари танланиб лаборатория шароитида окова сувда устириб синаб курилди ва истикболли тур хлорелла вулгариус Олмалик шахар маиший-коммунал окова сувларни биологик тозалашда ишлатиш учун тавсия этилди.

Калит сузлар: Олмалик шахри, сув усимликлари, сув хавзаси, харорат,

минераллашув. р у

I > > г> I >

Кириш: Маълумки, турли саноат корхоналарида, кишлок хужалиги ишлаб чикаришида ва маиший - коммунал тармокларда сувнинг роли катта булиб, биргина Тошкент шахрида жон бошига суткада маиший хужаликлар учун 300 литргача сув сарфланади, бунинг натижасида бир йилда 0,2 км3 дан куп сув керак булади. Бундан ташкари, ахоли сонининг усиши, саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг янада ривожланиши сувга булган эхтиёжни ошиб боришга олиб келади. Бундай холатлар мавжуд сув ресурсларини янада тежаб-тергаб фойдаланишни, исроф килмасликни ва сув манбаларни мухофаза

килишликни такозо этади.

41 > Л- <\ ~Л >

Ушбу муаммоларни илмий томондан урганиб, айникса, турли окова

сувларни замонавий услублар оркали тозалаб кайта ишлатиш ёки сув

манбааларга окизиш, хозирги вактнинг энг долзарб ечилиши керак булган

вазифалардан бири булиб айникса, маиший-коммунал тармоклардан чикаётган

____ „„ ^ „ „ „ ____ „ ____ _____

окова сувларни билогик усулда тозалашни урганиш, тозаланган окава сувдан

214

Н* М

}Ж<\ Ъ - i

Jffj,TALQINVA 1

%#TADQIQOTLAR No4 2022

^^ ilmlyuHuOiy jumali i»--r

самарали фойдаланиш, бугунги кунимизда экологиянинг долзарб муаммоларидан бири булиб келмокда. Шунинг учун Тошкент вилояти Олмалик шахридан чикаётган окова сувларни сув утлари ёрдамида тозалаш буйича илмий-тадкикот ишлари бир неча йиллардан давомида олиб борилмокда.

Шуларни хисобга олиб, Тошкент вилояти сув хавзаларидан турлий микроскопик сув утларини таркибини урганиб, доминат турларини Олмалик шахар маиший-коммунал хужалигидан чикаётган окова сувларни тозалашда синаб куришни максад килиб куйдик.

Тажриба утказиш услублари: Сув манбаларидан намуналар олиш, сув ути турларини аниклаш, сувни таркибини урганиш ва бошка курсаткичлар умумий кабул килинган усуллар буйича олиб борилди (Алимжанова 2005).

Намуналар хар хил сув хавзасидан бир вактда ва йилнинг мавсумига боглик, холда урганилди.

Ажратиб олинган сув утлари ичидан тадкикот объекти булиб яшил сув ути булимига мансуб хлорелла хизмат килди.

Тошкент вилояти Олмалик шахри худудларида жойлашган сув хавзалардаги микроскопик сув утлар таркибини мавсумга боглик холда, Тошкент вилояти Олмалик шахри худудларида сув хавзалардан жами 136 та намуна йигиб келинди. Улардан аникланган 167 турни 61 тасини яшил сув утлар булимига кирувчи сув утлар ташкил этган. Бу булимга кирувчи сув утларда Chorella Vulgaris тури доминантлик килган. Демак ушбу тур ва бу турга кирувчи штаммлар турли жараёнга (харорат, минераллашув, рН, ёруглик) мослашувчанликлари билан ажралиб туриши аникланди. Шунинг учун биз

кейинги тажрибаларимизда шу тур билан ишлашни давом эттирдик.

Олинган натижалар шуни курсатдики, турли худудлардаги сув манбаларида таркалган сув утлар таркиби турлича эканлиги маълум булди, бунга сабаб сув хавзаларидаги сувни таркибида эриган озука элементларини турлича эканлиги, хароратни, ёруглик кучини сув окимини тезлигини хар хиллиги, сув манбааларини географик жойлашуви, сув утларини таркалиши ва ривожланишига ижобий ва салбий таъсир курсатуви ва антропоген омилларни мавжудлигидир. Йигиб келинган намуналардаги яшил сув ути вакилларини асосан хлорелла авлодига кирувчи турлар ташкил этган булиб буларни бир неча штаммларини соф холда ажратдик.

Турли окова сувларни биологик тозалаш жараёнида ишлатиладиган сув утларини самарадорлигини аниклаш учун уларни аввало лаборатория шароитида синаб куриш талаб этилади. Шуларни хисобга олган холда биз ажратиб олинган соф альгологик холда сакланаётган хлорелла вулгариусни бир неча штаммлар ичидан Охангарон худудидаги сув хавзаларида куп таркалган УА - 1 - 6 штаммини танлаб олдик. Ушбу сув утлар лаборатория шароитида

Ы >

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

сакланаётганда ва дастлабки тажрибаларда турли экологик шароитга чидамлилиги билан ажралиб турди. Сув утлари лаборатория шароитида устириш омиллари (харорат, ёруглик кучи) автоматик равишда бошкариб турадиган курилмага жойлашган 500 мл ли шиша колбачаларда хаво оркали чайкатиб устиришни амалга оширдик. Бунда сув утини устиришни бир неча хил вариантларда 50, 75, 100 % ли окова сув кушилган озука мухитида купайтирдик. Назорат варианти сифатида стандарт минерал озука мухити

11>

Тамияни олдик. Тажриба бошлангандан кейин хар 3 кунда сув ути хужайрасини

морфологик холатини ва улчамларини микроскоп остида Горяев камерасида кузатиб уларни хужайралари микдорини санаб хосилдорлигини аниклаб

^ ►и

бордик. Олинган тадкикот натижалари шуни курсатдики иккала сув ути хужайрасини морфологик холати усиши хужайралар сони ва хосилдорлиги 3 хил концентрациядаги окова сувли вариантларда турлича экан. Агарда 50 % ли окова сув кушилган озука мухитида хужайралар сони 8 кунда 38 млн 1 мл да чиккан булса, 75 ва 100 % ли окова сув мухитида усган сув ути хужайралари сони 33 ва 28 млн ни ташкил этди. Бунга сабаб сув утлар окова сув шароитига хали мослашмаган эдилар. Шунинг учун сув утлар айникса биринчи 4 кунликда яхши купайиб кета олмадилар. Хужайраларни морфологик холатида хам сезиларли узгаришлар содир булди. Масалан, 75 % ли окова сув кушилган озука мухитида, айникса 100 % ли оква сув кушилган озука мухитида сув ути хужайралари улчамлари кичрайганлиги хамда хужайра органоидларини шакллари хам узгариши кузатилди. Бу холат устиришни 6 чи суткасигача давом этди, сунг хужайралар ушбу шароитга мослашгандан кейин секин аста уз

г

холига кела бошлади.

.1 :

Сув утларини юкоридаги вариантларда устирилганда хосилдорлиги хам хар хил булиб, вариантлар кетма - кетлигига боглик холда 1,6 - 2,3 г/л ни ташкил этди. Олиб борилган кимёвий тахлиллар шуни курсатди, (2-жадвал) сув ути устирмасдан аввал уни курсаткичлари муаллак модда, курук колдик, гидрокарбонат, сульфат, азот анча юкори булган. Сув ути устиргандан сунг сувда юкоридаги курсаткичлар 5 суткадан кейин сезиларли даражада камайганлигини куриш мумкин. Буни айникса 50 % ли окова сувда усган вариантда кузатиш мумкин. Бунда озука элементлари азот ва фосфор окова сув таркибида умуман колмаган. 50 % ли окова сувли мухитда сув ути усгандан сунг ушбу элементлар микдори сезиларли даражада камайган (азот 100 % гача, фосфор 85 % гача). Шу давргача бошка моддалар сульфат 30 - 40 % гача, гидрокарбонат 20 - 25 % гача, курук колдик 22 - 28 % гача, муаллак моддалар

3>

62 - 65 % гача, сувни хиди эса 5 баллдан 1 гача, рН эса 7,5 -7,0 гача

камайганлигини кузатиш мумкин. Булардан ташкари кейинги вактда

к.

тадкикотчилар томонидан кишлок хужалиги саноат окова сувларни биологик

-. о . о.-

!. *

Шг

И»-

I

J

>j#

fr.....)>

>>

1 >> >j>

i ! •

Й*

H )>

. )>j»

>4>

>

Ы

>3* л>ч*

. vjTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubiy jumaH

№4 2022

>

J

Ж*

Ы>

тозалаш буйича хам илмий ишлар олиб борилмокда. Олиб борилган тажрибалар шуни курсатдики Тошкент вилояти ^ибрай тумани паррандачилик фабрикасидан чикадиган окова сувларни сув усимликлари пистия телеризовид ва кичкина ряскани биргаликда устириш натижасида окова сувлардаги турли бирикмалар азот, фосфор, сульфат, темир ва бошка моддалар 70-80% га азотни эса 100% га узлаштирилганлиги, кислородга булган талаб 4,5% камайганлиги хдмда, ушбу технологик жараёнда паррандачилик фабрикасида шаклланадиган окова сувларини тозалаш даражаси 95% га етганлигини куриш мумкин.Демак, сув утларини окова сувларда устириш оркали уларни гидрокимёвий таркибини яхшиланганлигини сифатини ошганлигига эришиш мумкин. Демак, УА - 1 - 6 штамми маиший - коммунал окова сувларни тозалашда истикболли штамм булиб, уни ярим ишлаб чикариш шароитида биологик тозалаш жараёнида фойдаланишга тавсия этиш мумкин.

Турли концентрациядаги окова сув кушилган озука мухитин сув ути усишига ва хосилдорлигига таъсири

Ы j >>

} >5>

Ы)

г : >

>>> щ

ш>

J^) J

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ъц*

ЭЙ* *ф>

Ы р Ы >

Вариантла Chlorella vulgaris УА - 1 - 8

P Устириш муддати (сутка)

1 4 6 8 10

млн/ г/л млн/ г/л млн/ г/л млн/ г/л млн/ г/л

мл мл мл мл мл

Стандарт 3 0,5 12 1,5 15 1,8 42 2,5 40 2,4

озука

мух,иги

(тамия)

50 % ли 3 0,5 10 1,1 20 1,5 38 2,3 37 2,2

окова сув

кушилган

озука

мух,иги

75 % ли 3 0,5 8 1,0 18 1,3 33 2,0 32 2,0

окова сув

кушилган

озука

мух,ити

100 % ли 3 0,5 7 08 14 1,0 28 1,6 26 1,7

окова сувли

озука

мух,ити

эН*

Ы 1>

Ы+

217

*

J> * >

ШЧ

Ц J>

qjn*

1+4 i

■an >

M>

]>Ж

q

Ц >p

fH>

Ы >

q щъ

Щ >

q

j

ТА1_01Ы УА ТАООЮОТЬАЯ

№4 2022

Нт«у-и»«иЫу ]итаН

Лаборатория шароитида окова сувнинг сув ути устирмасдан олдинги ва кейинги физик-кимёвий таркиби

ЩУ

ЭЙ*

<

эй* Ы >

Ы)> > >>>

ш

ЩУ

ЭЙ*

ы >

1 >4»

эй* * - ]>

Вариантл ар Хиди балл рН Муалл ак модда, мг/л Цурук модда мг/л Гидро карбо нат (НСОз ) мг/л Хлор (с1) мг/л Суль фат (804) мг/л Умуми й азот (К) мг/л Фосфат (Р2О5) мг/л бпк5 мг/о2/ л

Сув ути устирмасдан олдинги таркиби

Назорат вариант 0 7,1 0 100 150 10 100 15,0 50 10

50 % ли окова сув кушилган озука му^ити 3 7,2 25 550 210 25 90 7,0 35 190

75 %% ли окова сув кушилган озука му^ити 4 7,3 32 720 300 29 115 10,2 46 225

100 %% ли окова сувли озука му^ити 5 7,5 40 875 390 38 145 13,4 63 263

Сув ути устиргандан кейинги таркиби

Назорат вариант 0 7,0 0 30 33 5 25 5,0 1,5 0,5

50 % ли окова сув кушилган озука му^ити 1 7,0 10 400 160 40 60 0,0 0,1 4,0

75 % ли окова сув кушилган озука му^ити 2 7,1 13 500 220 41 75 1,3 4,5 7,5

100 % ли окова сувли озука му^ити 3 7,3 16 600 250 42 90 2,5 10 13,3

•ЯГ У

ЩУ>

)й* >

Ы*

5*1 >

*4>

Ы:>

)Й*

¡й* гЫ>

^Н > *ф>

: 1>#

)й* М>

*зо>

218

Ш;

-.) -

1 зй»-Ш>

чн>

Шу

1 ч>

•.¿TALQ1N VA TADQIQOTLAR

ilmiy-uslubiy jumali

№4 2022

>>

#<b>

Ы J> 1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Я>

ЗЙ*

Ы >

! й:>

' >s#

Ы j>

>j*

S*H>

m

\ J)>)#J

Ы)>

+И >

Ш> j

< j>j:>

Ы >

Хулоса

1. Тошкент вилояти сув хавзалардаги сув утлар таркиби турлича булиб, яшил сув ути булимига мансуб Chlarella vulgaris турлари энг куп таркалган экан.

2. Турли концентрациядаги маиший-коммунал окова сувда Chlarella vulgaris YA-1-6 устирилганда унинг усиши (38 млн/мл) ва хосилдорлиги (2,3 г/л) 50% ли вазинда юкори булганлиги кузатилди. Лаборатория шароитида Chlorella vulgarus штамми 50% ли суюлтирилган окова сувда яхши усиб, хосилдорлиги юкори булди ва окова сувдаги зарарли моддаларга назорат вариантига нисбатан 30-100% узлаштириш кузатилди.

3. Сув утлар ичидан Chlarella vulgaris YA-1-6 ни маиший-коммунал окова сувларни биологик тозалашда фойдаланиш учун тавсия этиш мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Алимжанова Х. Закономерности распредления водорослей бассейне р. Чирчик и их значения в определений экологи-санитарного состояния вовдосмив. Автореф. Дисс. Докт. Биол. Наук. Т. 2005. c.-5.

2. Вассер С.П. и др.Водоросли.//Справочник Наукова думка. Киев. 1989. с.- 605.

3. Голлербах М.М. и др. Определитель пресноводных водорослей. 1953г. Часть 2. с.- 335

4. Лурье Ю. Справочник по аналогической химии. М.: Химия 1986. с. - 256.

q

Ш

!>3*:

Ш

»

Ыщ

* I |>

219

&Ц >

q И>

щ >

*ф>

¡й*

9

3 Ж*

s ]>ъ

ж*'

ЗИ > ы >

Ж*

*ф>

]>Ж

*4>

,*ф>

q >р

q >р

Pi>

|:Н>

q > >

Ы >

q ]й№ q <;>

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.