Научная статья на тему 'Word-building of somatic vocabulary based on the lexeme “Dil” (heart) in the poetry by Farzona'

Word-building of somatic vocabulary based on the lexeme “Dil” (heart) in the poetry by Farzona Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
495
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СОМАТИЗМ / АШЪОРИ ФАРЗОНА / МУРОДИФОТ / КАЛИМАСОЗӣ / КАЛИМАҳОИ СОХТА / КАЛИМАҳОИ МУРАККАБ / ИБОРАИ РЕХТА / ПОЭЗИЯ ФАРЗОНЫ / СИНОНИМЫ / СЛОВООБРАЗОВАНИЕ / ПРОИЗВОДНЫЕ СЛОВА / СЛОЖНЫЕ СЛОВА / ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ / SOMATISM / “DIL” (HEART) / FARZONA''S POETRY / SYNONYMS / WORD-BUILDING / DERIVATIVES / COMPOSITES / PHRASEOLOGICAL UNITS / SUBSTANTIVIZATION

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Алишерзода Фарзона

Мақола ба муайян намудани мавқеи вожаи соматикии «дил» дар ташаккули калимаҳои сохтаву мураккаби ашъори Шоири халқии Тоҷикистон Фарзона бахшида шудааст. Муаллиф дар натиҷаи таҳлилу тадқиқи мунтахаби сеҷилдаи ашъори шоира «Қатрае аз Мӯлиён» ва «Ҳама гул, ҳама тарона» маълум месозад, ки дар эҷодиёти шоира дар байни калимаҳои ифодагари узвҳои бадани инсон соматизми «дил» аз ҳама серистеъмол буда, дар калимасозӣ низ хеле фаъол мебошад. Бо мисолҳои дақиқ собит шудааст, ки шоира вожаҳои мураккаби зиёдеро амсоли дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, ки дар адабиёти оламшумули классикӣ ба кор мерафтанду имрӯз доираи истифодаи онҳо муҳдуд гардидааст, аз нав зинда намуда истодааст. Муаллиф ба хулосае мерасад, ки шоира бо сохтани вожаҳои нав дар заминаи қолабҳои мавҷудаи забон, аз қабили вожаҳои мураккаби нодилбарӣ, нодилбарона, дилҳабашӣ, кӯҳнадил, дилпаймо, дилрас... дар ганӣ гардонидани таркиби лугавии забони тоҷикӣ саҳм гузошта истодааст.Статья посвящена определению соматического значения слова «дил» (сердце) в формировании производных и составных слов в поэзии народной поэтессы Таджикистана Фарзоны. В результате исследования произведений поэтессы из трёхтомника избранных стихотворений поэтессы «Капля из Мулияна» и «Хама гул, хама тарона» выясняется, что в творчестве поэтессы среди слов, обозначающих человеческие органы, соматизм «сердце» самый используемый и очень активен в словообразовании. С помощью конкретных примеров показано, что поэтесса использует очень много сложных слов, таких как дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, которые ранее использовались в классической литературе, но в настоящее время их использование очень ограничено, и поэтесса Фарзона воскрешает эти слова. Также сделан вывод, что поэтесса с помощью создания новых слов нодилбарӣ, нодилбарона, дилҳабашӣ, кӯҳнадил, дилпаймо, дилрас... обогащает таджикский языковой словарь.The article is targeted at a definition of the somatic meaning of the word “дил ” (heart) in a formation of derivative and compound words in the creation of Farzona, People 's poetess of Tajikistan. Having researched a good number of Farzona's poems from the three-volumes-selection “The Drop from Muliyan ” and “Hama Gul, Hama Tarona” (Flowers and Folk Poetry Being all over) the author of the article ascertained that among the words designing human organs in Farzona 's poetry the somatism “дил” is the most frequent one by its occurrence being actively used in a formation of other derivative compound words. Resorting to concrete examples the author shows an abundance of the formers; here one can refer to such lexemes as дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, used in the classical literature of earlier times, but at present their quantum is limited, so poetess Farzona resuscitates such words as нодилбари, нодилбарона, дилҳабаши, кӯҳнадил, дилпаймо, дилрас.... which enrich the Tajik language.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Word-building of somatic vocabulary based on the lexeme “Dil” (heart) in the poetry by Farzona»

УДК 80/81 ББК 81.2 Тоц

КАЛИМАСОЗИИ ВОЖАИ СОМА ТИКИИ «ДИЛ» ДАР АШЪОРИ

ФАРЗОНА

СЛОВООБРАЗОВАНИЕ СОМАТИЧЕСКОГО СЛОВА «ДИЛ» В ТВОРЧЕСТВЕ ФАРЗОНЫ

WORD-BUILDING OF SOMATIC VOCABULARY BASED ON THE LEXEME "DIL" (HEART) IN THE POETRY BY FARZONA

Алишерзода Фарзона, докторант(РНё)-и кафедраи забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)

Алишерзода Фарзона, докторант (РЬ0)кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

Alisherzoda, Farzona, doctoral student of the Tajik language department under Khujand State university named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand)

Калидвожа^о: соматизм, ашъори Фарзона, муродифот, калимасози, калимауои сохта, калимауои мураккаб, ибораи рехта

Мацола ба муайян намудани мавцеи вожаи соматикии «дил» дар ташаккули калимауои сохтаву мураккаби ашъори Шоири халции Тоцикистон Фарзона бахшида шудааст. Муаллиф дар натицаи таулилу тадцици мунтахаби сецилдаи ашъори шоира «Катрае аз Мулиён» ва «Хама гул, уама тарона» маълум месозад, ки дар эцодиёти шоира дар байни калимауои ифодагари узвуои бадани инсон соматизми ««дил» аз уама серистеъмол буда, дар калимасози низ хеле фаъол мебошад. Бо мисолуои дациц собит шудааст, ки шоира вожауои мураккаби зиёдеро амсоли дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, ки дар адабиёти оламшумули классики ба кор мерафтанду имруз доираи истифодаи ощо муудуд гардидааст, аз нав зинда намуда истодааст. Муаллиф ба хулосае мерасад, ки шоира бо сохтани вожауои нав дар заминаи цолабуои мавцудаи забон, аз цабили вожауои мураккаби нодилбари, нодилбарона, дил^абашй, ку^надил, дилпаймо, дилрас... дар гани гардонидани таркиби лугавии забони тоцики саум гузошта истодааст.

Ключевые слова: соматизм, поэзия Фарзоны, синонимы, словообразование, производные слова, сложные слова, фразеологические едиеницы

Статья посвящена определению соматического значения слова «дил» (сердце) в формировании производных и составных слов в поэзии народной поэтессы Таджикистана Фарзоны. В результате исследования произведений поэтессы из трёхтомника избранных стихотворений поэтессы ««Капля из Мулияна» и «Хама гул, хама тарона» выясняется, что в творчестве поэтессы среди слов, обозначающих человеческие органы, соматизм ««сердце» - самый используемый и очень активен в словообразовании.

С помощью конкретных примеров показано, что поэтесса использует очень много сложных слов, таких как дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, которые

ранее использовались в классической литературе, но в настоящее время их использование очень ограничено, и поэтесса Фарзона воскрешает эти слова. Также сделан вывод, что поэтесса с помощью создания новых слов нодилбари, нодилбарона, дил^абашй, ку^надил, дилпаймо, дилрас... обогащает таджикский языковой словарь.

Key words: somatism, "dil" (heart), Farzona's poetry, synonyms, word-building, derivatives,

composites, phraseological units, substantivization

The article is targeted at a definition of the somatic meaning of the word "дил " (heart) in a formation of derivative and compound words in the creation of Farzona, People's poetess of Tajikistan. Having researched a good number of Farzona's poems from the three-volumes-selection "The Drop from Muliyan " and "Hama Gul, Hama Tarona" (Flowers and Folk Poetry Being all over) the author of the article ascertained that among the words designing human organs in Farzona's poetry the somatism "дил" is the most frequent one by its occurrence being actively used in a formation of other derivative compound words.

Resorting to concrete examples the author shows an abundance of the formers; here one can refer to such lexemes as дилсанг, дилшикоф, дилпарешон, дилреза, хуфтадил, used in the classical literature of earlier times, but at present their quantum is limited, so poetess Farzona resuscitates such words as нодилбари, нодилбарона, дил^абаши, ку^надил, дилпаймо, дилрас.... which enrich the Tajik language.

Калимасозй яке аз асоситарин воситах,ои бойшавии таркиби лугавии забон мах,суб меёбад. Бо рохд калимасозй бойшавии таркиби лугавй бар хилофи гирифтани калимахо аз дигар забонхо хамеша густарда мегардад, чунки он вазъи вокеии рушди забон ва имконоти дохилии онро инъикос мекунад. Ба акидаи забоншинос Т. Шокиров «калимасозй асоситарин омили бойгардонии таркиби лугавии забон аз хисоби имконоти дохилист» (14, 14).

Инкишофу такомули калимасозй мувофики талаботу конунияти дохилии забон ба амал меояд. Забон барои пурра ва бо нозукихояш ифода намудани фикр ва барои хаматарафа конеъ гардонидани талаботи мубодилаи афкор аз хамаи воситахо истифода мекунад, зеро онхо омили асосии пайдоиши вожахои нав ба наванд.

Раванди калимасозй ва воситахои он тибки кавоиди грамматика сурат гирифта, вижагихояш тачассумгари хусусияти сохти грамматикии онанд.

Калимасозии забони точикй низ дар асоси коидахои дастурии умумизабонй раванд гирифта, дар рушди таркиби лугавии забонамон сахм мегузорад.

Дар ганй гардонидани таркиби лугавии забони точикй сахми устодони каломи ноби он, шоирону нависандагон хеле назаррас аст. Фарзонаи Хучандй аз зумраи чунин нафаронест, ки ашъори у дар тахкику омузиши роху усулхои ташаккули калимасозй, бахусус калимасозии морфологй ва синтаксисй-морфологй сарчашмаи пурарзиш ба хисоб меравад.

Ин аст, ки солхои охир калимасозихои ашъори Фарзона диккати забонши-носонро ба худ чалб намудааст. Рочеъ ба масъалахои марбути вожасозй дар эчодиёти Фарзона якчанд маколахо аз чоп баромадаанд. Аз чумла, дар маколаи пурмухтавои профессор А. Хдсанов «Хдрфи тозаи Фарзона» (13) доир ба вожасозихои Шоираи халкии Точикистон фикрхои чолиб баён гаштааст. Забоншинос М. Олимчонов низ доир ба калимасозихои шоираи нодирагуфтор дар маколааш «Калимасозихои

ашъори Фарзона» (6) ва ë «Myрyре ба калимасозихои устоди сyхaн» (7) изгори акида кардааст.

Дар маколаи хозир мо низ саъй намудем, ки макоми вожаи соматикии «дил»-ро дар ташаккули калимахои сохтаву мураккаб дар эчоддати Фарзона ба риштаи тахкик кашида бошем.

Вожаи «дил» дар забони точикй яке аз вожахои серистеъмол ва сермаъно махсуб ëфтa, хам дар услуби китобй ва хам дар услуби гуфтугуй доираи истифодаи васеъ дорад. Вожаи мазкур дар фархангхои зеридаст чунин шарху тафсир ëфтaaст: 1) узви хунгардонй (ба шакли халтачаи мушакй), ки дар тарафи чапи сари синаи инсон ва хайвон вокеъ аст, калб; 2) мач. дарун, дохил, миëни чизе. 3) мач. ботин, хотир; чон, рух. 4) мач. фикр, андеша. 5) мач. майл, хохиш, хавас. 6) мач. дилбар, ëр, махбуба; дуст. 7) мач. далерй, шучоат, чуръат (10, ч.1, 370); 1) узви дохилии бадан ба шакли санавбарй, ки зарабонхояш мучиби даврони хун мегардад, калб; 2) шикам; З.хотир, замир; 4) чон, равон; 5) магзи сар. 6) магзи дарахт ва монанди он; 7) мдан, васат, дарун, дохил, марказ; 8) чуръат, шахомат; 9) латифаи раббонй ва рухонй ва он хакикати инсон аст ва мадрак ва олим ва ориф ва ошик аст. 10) махалли тафсили маонй, нафси нотика; 11) мачозан асрори Хдк, калб» ( 5, 687-688); 1) калб, узви санавбаришакли даруни бадан, ки дар чониби чапи сина карор дорад ва мабдаи даврони хун аст ва монанди талмаба барои расонидани хун ба тамоми бадан даркор аст; 2) ба маънии хотир ва замир; 3) ва ба маънии шикам ва дарун ва мдани чизе хам мегуянд (1, 530). Илова бар ин тавассути вожаи соамтикии «дил» дар забони точикй даххо таркибу ибора ва калимахои муштак сохта шудаанд. Чунончи, дар «Фарханги забони точикй (бо назардошти вожаи дил дар чузъи аввал омаданаш) бо калимаи дил 91 вожаи муштак шарху маънидод шудааст, дар «Лугатнома»-и Деххудо бошад, 263 калима бо чузъи дил зикр шудааст. Дар «Фарханги форсй»-и доктор Муин вожаи «дил» 63 ва дар Фарханги Амид 37 калима сохтааст.

Аз байни калимахои ифодагари узвхои бадани инсон соматизми «дил» дар ашъори Фарзона мавкеи махсус дошта, он вожаи калидй махсуб меëбaд. Зеро шоира вожаи «дил»-ро дар офаридани маъниву мазмунхои тоза, сохтани калимаву иборахои наву шоирона васеъ истифода намудааст. «Дил»-ро шоира гайр аз ба маънихои дар фархангхо зикршуда корбаст намуданаш боз ба маънихои нав истифода намудааст. Масалан, агар дар байти аввали поëнй «дил» маънии мардум, ахолиро ифода сохта бошад, дар байти дуюм ба маънии инсон, шахс, фард омадааст: Мацмуи нуро ба куцо мекунй нисор, Берун биё зи уошияуо, эй мауи Хуцанд. Кай аз тацаллии сухани аршбуси ту,

Огоу мешавад дили ноогауи Хуцанд (8, 1, 76). ***

Санг уам мекунад эусоси саодат зи нишоти рез-рези борон. Дили уазорсола уам метавонад бори аввал ишц гуяд. Эй мусалмонон! (8, 3, 239)

Ч,оиз ба кайд аст, ки дар эчодтети худ Фарзона барои ифодаи мафхуми дил вожаву иборахоеро мавриди истифода карор додааст, ки онхоро муродифоти шоиронаи дил номидан мумкин аст. Муродифоти шоиронаи дилро калимаву

u6opax,oe TamKHj Megux,aHg, kh ohx,o ma6ox,aT 6a maKjH gra, ma6ox,aT 6a paHru gra Ba MoHaHgu HHxopo gopoaHg: ceS (8, 3, 57), ceSu cypx (8, 3, 8), ceSu cypxu cyMaHH (8, 2, 276), .o.a (8, 2, 444), .o.aH cypx (8, 2, 408), .o.aH TaHx,o (8, 3, 268), ry.u cypx (8, 3, 137), ry.u KiipMin (8, 2, 173), ry.u cagSapr (8, 2, 230), cagSapru cypx (8, 2, 411), maMBH cypx (8, 3, 275), eKyTH cypx (8, 2, 414), KaHopnn xymHaBO (8, 3, 26), Ka^Sau cypx (8, 2, 403), ryHnau cypx (8, 2, 230), caHru xopa (8, 2, 230), o^toSh Ka^acii ciHa (8, 3, 275), 3apu cypx (9, 20), cypxTH.o (9, 387), coaTH cypx (9, 456), cypxraBx,ap (9, 248) ...

^ap HaTugau Tax^HKu oMopH a3 pyu MyHTaxa6u cegragau amtopu moupa «^aTpae a3 My^ueH» MaMyM rapgug, kh Boxau gra 1317 MaBpug, a3 gyM^a 1015 MapoTu6a gap a^o^Hgarn Ba 302 ga^ta gap TapKu6u K&mMaxou coxTaBy MypaKKa6 Kop6acT mygaacT. Arap 6e Ha3apgomTH TaKpop 6a xuco6 rupeM, gap MyHTaxa6u cegragau amtopu moupa Ba gragu gyroMH «X,aMa ry^, x,aMa TapoHa» 100 Ka^HMau MymTaKH 6o coMaTH3MH «gra» coxTamyga Mymoxuga rapgug. Ka^HMa^oH Ma3Kyppo a3 pyu coxt 6a nyHHH rypyx,x,o gygo HaMygaH MyMKHH acT:

1. Ka.HMax,oH coxTa. OMy3umu MaBogu rupgoMaga HHmoH Megux,ag, kh Ka.mMax,oH coxTa gap MyKoucau Ka^HMa^ou MypaKKa6 6a MHKgop xe^e KaMTapaHg Ba TaHx,o 15 agagpo TamKHj MeKyHaHg: gu.o, x,aMgu., Segu., gu.H, Segu.™, x,aMgH.H, gH.TamHarfi, gu.a^py3H, gu.TaHrS, gii.iSapn, gii.isapoHa, gu.xapomH, gii.ipaSoii, Hogii.iSapn, Hogu.SapoHa. Hh HaBtu Ka^HMa^ou coxTapo 6o3 6a ce gacTa gygo HaMygaH MyMKHH acT:

1.1. Hcm^oh coxTae, kh a3 acocu coga TapKu6 e^TaaHg: gu.o, gu.H, x,aMgu., Segu..

Boxau gu.H a3 acocu gu. Ba nacBaHgu -H, kh gap hcmco3h cepMa^cy^ acT, coxTa myga hcmh MatHH 6a x,uco6 MepaBag.

Ka^HMau graH TaHx,o gap «nyraraoMa»-H flexxygo oMaga, nyHHH map^ e^Taacr: «MaHcy6 Ba MyTaamuK 6a gra, Ka^6H» (3, 1202). Boxau MaBpugu 3HKp gap MyHTaxa6u cegragau amtopu Oap3oHa 3ueg ucTH^oga mygaacT: Husay Husay maead oh ¿ay, ku dudame yacm,

ffrnaM dunu KyHad oh daM, ku muK 6axmou (8, 3, 112).

***

Hecm oh цо ¿yfymysyu Mo6unu, Xacm maHyo ¿y^mysyyou dum_ (11, 253) ^aMgu.. ^ap 3a6oHH aga6uu ToguK gap hcmco3h acocaH hk nemBaHg - x,aM- guga MemaBag. nemBaHgu x#m- 6o hcmx,o oMaga x,aMpox,H, mapoKaT Ba a^oKau Tapa^amu maxcxp Ba npegMeTxopo Me$ax,MoHag (4, 159). Ka^HMau Ma3Kyp a3 nemBaHgu x,aM- Ba pemau «gra» u6opaT 6yga, gap $apx,aHr nyHHH Ta^cup mygaacT: «gopou hk Mac^aK Ba MapoM, MyTTa^HK» (11, 2, 486). Ka^HMau xaMgu. gap amtopu moupa HKnaHg MapoTu6a 6o ^aMHH MatHou Ta^cupmyga ucTH^oga ramTaacT: PaesaHe, ku uy a3 oh MeHuzapaM, MapdyMpo Meypy6oHy ^aMdun Me6umM ea $apedMe3aHaM...(8, 3, 76)

1.2. Hcmx,oh coxTae, kh a3 acocu coxTa TamaKKy^ e^TaaHg: Segu.H, xaMgu.H. Begu.H. Ka^HMau ^aBK a3 acocu coxTau Segu. TaBaccyTH nacBaHgu -h coxTa myga,

gap «Oapx,aHru Ta^cupuu 3a6oHH to^hkh» 6a MatHHH «1. gu^xyHyKH, gu^MoHgarH. 2. Mag. TapcoHnaKH, 6y3gu^H» (11, 1, 168) oMagaacT. flrnu KyH dap uh daepau 6edrnu, Ku umoh 6uepaM 6a umomnm (8, 3, 349).

^амдилй. Bожaи мазкур аз асоси сохтаи х,амдил тавассути пасванди -й созмон ëфтa, дар «Фарханги тафсирии забони точикй» чунин шарх дода шудааст: «якдилй, дар фикру акида бо хам шарик ва муттафик будан» (11, 2, 486), ки ба шархи вожаи х,амдил наздик аст.

Зи уамдини уам оxир ^амдилй беу, Зи огоуии ботил гофилй беу (9, 485).

1.3 Исмхои сохтае, ки аз асоси мураккаб ташаккул ëфтaaнд: дилташнагй, дилафрузй, дилтангй, дилбарй, дилбарона, дилхарошй, дилрабой, нодилбарй, нодилбарона.

Дилташнагй. Kaлимaи мазкур аз асоси мураккаби «дилташна» ва пасванди -гй таркиб ëфтa, исми абстракт аст ва холатро ифода сохтааст. Бояд кайд сохт, ки Фарзона вожаи мураккаби дилташнаро дар ашъораш якчанд маротиба ба кор бурдааст. Дилташна дар фархангхои ба мо дастрас дучор нашуд, аммо вожаи ташнадил шарх дода шудааст, ки ифодакунандаи маънии «он ки ба чизе рагбати здад дорад» (11, 2, 331) мебошад. ^лимахои дилташна ва ташнадил, мисли калимахои сангдил ва дилсанг хар ду хам як маъниро ифода менамоянд.

Шоира дар «Шахри бихиштогуши ман» ном шеъраш, ки ба тавсифи манзарахои дилфиреби Хучанди бостонй бахшида шудааст, вожаи дилташнагиро дар таркиби ибораи «дилташнагй хохам шикаст» корбаст намудааст. Дар гуфтугуи мардуми точик ибораи рехтаи «ташнагиро шикастан», ки маънихои «1. боиси рафъи ташнагй гардидан, 2. конеъ шудан, сер шудан»-ро (12, 182) доро аст, зтед ба кор меравад. Шоира ибораи мазкурро тагйир дода, дар шакли «дилташнагй шикастан» мавриди истифода карор додааст ва он байтро хеле чолиб намудааст: Бо чеураи шодоби у, дилташнагй xоуам шикаст, Бар наxлуои навбараш дилро чу гул xоуам бубаст (8, 1, 16).

Нодилбарй. Тарзи сохта шудани калима чунин аст: ба калимаи дилбар аввал пасванди -й хамрох шуда, исми маънии дилбарй сохтааст, сипас ба калимаи дилбарй пешванди сифатсози но- хамрох шуда, вожаи нодилбариро ба вучуд овардааст. ^лимаи мазкур дар фархангхо мушохида нагардид. Bожaи нодилбарй бо калимаи дилбарй, ки маънии «дилрабой, дилфиребй, мафтунсозй; зебой, хушруй, раъной»-ро (10, 1, 374) ифода месозад, мукобилмаъно аст. Гуфтан мумкин аст, ки шоира тавассути ин вожа сохти нави антонимро ба вучуд овардааст. Дар ин замина кайд кардан ба маврид аст, ки дар ашъори Фарзона инчунин калимахое мисли дилношинос (8, 2, 142), ки мукобилмаънои дилшинос аст ë дилнорабо (9, 228), ки зидмаънои вожаи дилрабо аст, ба мушохида расид.

Зан будани маро ба тауи шубуа мениуад

Нодилбарию содагию бефусуниям (9, 3, 290).

***

Айби нодилбариям буд, ки Ширин нашудам, Натавонистамат, эй xоца, ки Фаруод кунам (9, 123).

Нодилбарона. Тарзи сохта шудани калимаи мазкур чунин аст: «ба калимаи мураккаби дилбар аввал пасванди сифатсози -она, ки бо исми ифодакунандаи шахс ва бо исмхои чондори дигар омада, аломати предметро ба амал мефахмонад, хамрох шудааст. Сипас ба калимаи дилбарона пешванди но- илова гашта вожаи нодилбарона сохтааст. Bожaи мазкур низ дар фархангхо мушохида нагардид. Bожaи мавриди

Ta^^u^ 6o Ka^HMau gra6apoHa MyKo6u^MatHo acT. Hogu.SapoHa TaHx,o hk MapoTu6a gap «X,aMa ry^, x,aMa TapoHa» 6a namM pacug: Mapo 6axmo, ku uMpysy yaMa py3, ffrnu MaH Memanad HodundapoHa (9, 365).

2. Ka.niMavoii MypaKKaS. A3 MyTo^uaBy 6appacuu amtopu ®ap3oHa Mat^yM ramT, kh gap MyKouca 6o Ka^HMa^ou coxTa Boxa^ou MypaKKa6, kh 6o gy3tu «gra» coxTa mygaaHg, 6a MHKgop xe^e 3uegaHg. A3 pyu MaBogu mo hh rypyxu K&mMax,o 85 agagpo TamKHi MeKyHaHg.

Ka^HMa^ou MypaKKa6u narnacTe, kh 6o Boxau gra coxTa myga 6omag, gap MaBogu MyTo^uaHaMygau mo gynop Hamyg.

Ka.iiiMaii MypaKKaSu ToSet. Eo Tap3H To6et TapKu6 e^TaHH Boxa^o HaBtu cepMa^cy^TapuHH Ka^HMaco3H 6a x,uco6 MepaBag. ^ap Boxa^ou MypaKKa6u To6et hk gy3t acocH Ba gy3tu gurap To6eu Ban Me6omag. oh^o 6o poxu $aKKH H3o$a e 6eBocuTa x,aMpo^ KapgaHH K&ramax,oH pemarH 6a Bygyg MeoHHg. Ka^HMa^ou MypaKKa6e, kh 6o gy3tu «gra» co3moh e^TaaHg, gap amtopu Oap3oHa xe^e ^apoBoH 6yga, a3 pyu coxT oHx,opo 6a nyHHH gacTax,o gygo HaMygaH MyMKHH acT:

2.2.1. ^o.aSu hcm+hcm: gH.omHo (8, 1, 20), gapegu.oH (8, 1, 59), gu.xyH (8, 1, 251), gu.ram (8, 2, 26), gu.mHKop (8, 2, 104), xaprymguroH (8, 2, 230), pax,Mgu. (8, 3, 103), gu.caHr (8, 1, 486), caHrgu. (8, 1, 446), gu.nH3HmK (9, 103), gu.Hiropa (9, 286), mepgu. (9, 399), gu.nopa (9, 437), raB^apgu. (9, 70).

Xaprymgu.. Ka^HMau MypaKKa6u Ma3Kyp TaHx,o hk MapoTu6a gap MyHTaxa6u amtopu moupa ucTH^oga mygaacT Ba oHpo mo gap $apx,aHrx,oH 3epugacT gape^T HaKapgeM. Xaprymgu. gap amtopu Oap3oHa 6a MatHou Sy3gu., TapcornaK oMagaacT. ^ap 6aHTH noeHH xaprymgu. 6a Ba3H$au hcm oMaga, maxcpo H^oga HaMygaacT. EuHo6ap hh xogucau cy6cTaHTHBaTcuH 6a Ha3ap Mepacag: Eus3op 6a yonu xem 6omaHd, Хapгyмдunoнy xupcxo6oH. Eond my $apo paeuw e6u 06u Xusupe dap uh 6ue6oH (8, 2, 230).

^ap эgogнeтн moupa u6opau hcmhh gu.u xaprymfi x,aM ucTH^oga mygaacT, kh 6o Ka^HMau MypaKKa6u xaprymgra x,aMMatHo Me6omag: Bou Mam ku 6o dunu хapгyмu, no MOHdaaM 6a pa3Msayu mepoH (8, 2, 41)

2.2.2. ^o.aSu hcm+ch^t: gu.pe3a (8, 1, 20), gu.TamHa (8, 1, 108), gu.rapM (8, 1, 33), gu.rapoH (8, 1, 67), gu^ciex, (8, 1, 295), gu.capg (8, 2, 90), gu.napem (8, 1, 348), gu.nyp (8, 1, 372), gu.TaHr (8, 1, 401), gu.HopaSo (9, 228), gu^ygo (9, 322), gu.xym (8, 1, 442), noKgu. (9, 405), gu.Kamo. (8, 2, 106), gu.HomiHoc (8, 2, 142), gH.x,aSamA (9, 395), gu.MyHaBBap (9, 402).

^H.^aSamfi. Ka^HMau MypaKKa6u Ma3Kyp a3 hcmh gu. Ba cu^aTH hhc6hh \aSaiiiii coxTa mygaacT. Boxau Ma3Kyppo a3 ^ap^aHr^ou 6a mo gacTpac gape^T Kapga HaTaBoHucTeM. TyMoHH ro^u6 oh acT, kh hh Boxa coxTau moupa acT. 3epo 6hho 6a Tat6upu 3a6oHmHHoc A. X,acaHoB «Oap3oHa a3 TaKpopu w3x,oh ry^Tamyga rype3 Kapga, Man^am naHBacTa 6a ry^TaHH Hory$Tax,ocT, y cyxaHH Ko^a6upo HaMenapacTag, 6a Bacu^au naxgyrapgoHH HaMygaHH aHocupu ^yraBH gap 3aMHHau Ko^a6x,oH cyHHaTHH H^ogau Maraa6 6aeH KapgaHH aHgema^ou 6uKppo Kopu MyKappapuu moup Me^uco6ag» (13, 6). Ea $HKpu mo Ka^HMau gH.\aSamfi Myogura Boxau gH.cuexH 6yga, MatHHH

«нохушй, хафагй, гамгинй»-ро (1, 377) ифода месозад. Азбаски хабашдан мардуми стехпустанд, шоира инро ба хисоб гирифта, ба чои калимаи сиëх хабашро мавриди истифода карор додааст. Дилхабашй танхо як дафъа дар «Х,ама гул, хама тарона» корбаст гаштааст:

Эй субулицо, дил%абашият кофист, Наъше шудай наъшакашият кофист (9, 395).

Бояд таъкид кард, ки шоира дар чои дигар низ вожаи «хабаш»-ро ба маънии торик, стех зимни тасвири шаб дар таркиби ибораи нодири хабашистони шаб ба кор бурдааст:

Боз расид осмон Бар %абашистони шаб. Шуст ба собуни моу Чирки гиребони шаб (9, 155).

Дилпареш. ^лимаи мазкур шакли ихтисоршудаи калимаи дилпарешон аст. Шоира бо такозои вазни шеър калимаро дар чунин шакл ба кор бурдааст. Дар вожаи дилпареш калимаи дил чузъи асосй буда, маънии мачозии хотирро ифода намудааст. Дар «Лугатнома»-и Деххудо «дилпарешон» чунин шарх дода шудааст: «парешондил, он ки дилаш парешон бувад, парокандаахвол» (3, 1172) ва аз Низомй байти шохид оварда шудааст. Заминаи пайдоиши ин калима ибораи исмии «дили парешон» аст. Х,оло дар забони адабии точик шакли «парешондил» бештар истифода мешавад. Ман дар цауони дилпареш пайванди дилуо цустаам Mеxостам зурон шаванд оуи заифонро сипар (8, 1, 348).

2.2.3. ^олаби сифат+исм: содадил (В, 1, В), бедордил (В, 1, 9), сангиндилон (В, 1, 5В), резадил (В, 1, 1ЗЗ), сияхдилх,о (В, 1, 2З1), хуниндил (В, 1, 2В0), тангдил (В, 1, 151), зинда-дилон (В, 1, 47В), хушдил (В, 1, 129), кухнадил (В, З, 271), нармдил (В, З, 14), нозукдилон (9, 2В5).

Кухнадил. Bожaи мазкур аз сифати аслии «кухна» ва исми «дил» созмон ëфтaaст. Шоира дар асоси колаби мавчудаи забон калимаи нав сохтааст. Зеро мо дар фархангхои зеридаст ин калимаро пайдо накардем. Дар вожаи кухнадил чузъи асосй калимаи дил буда, калимаи кухна ба вай тобеъ мебошад. Яъне аз ибораи изофии «дили кухна», ки маънии мачозиро ифода мекунад, созмон ëфтaaст: Дар цафасаш фикандаам ку%надили шикастаро, Хадя намекунам ба кас цомаи обшустаро (S, 3, 271).

Дар эчодтети Фарзона иборахои дилаки кухна (9, 207), дили пир (9, 2В0), дили цадим (9, 2В9), дил кухна шудан (9, 380) низ ба кор рафтаанд. Даруо уама бастаанду як дар боз аст, Дил ку%на шуду уануз фардосоз аст (9, 380).

2.2.4. ^олаби шумора+исм: дудил (В, З, бб)

^лимаи дудил дар забони точикй боз дар шакли дудила низ истифода мегардад. Он аз шумораи аслии ду ва исми дил таркиб ëфтa, дар «Фарханги забони точикй» чунин тафсир шудааст: «1.касе, ки дар ичрои коре тасмими катъй надошта бошад, калаванда мдани ду фикр; 2.мач. дуруя» (10, 1, 397). Дудил дар ашъори Фарзона якчанд маротиба ба маънии якуми дар фарханг зикршуда корбаст гаштааст: Кайуо дудил миёни ману дуxтари разй, Ё ман ва ё вай - аз ду яке интшоб кун (8, 3, 66).

2.2.5. Ko.aSu ncM+acocH 3aMOHii \o3npan ^et.: au.Sap (8, 1, 29), au.oBap (8, 1, 32), au.Hacn (8, 1, 32), au.HaBo3 (8, 1, 45), ai^mHKO^ (8, 1, 103), au^rup (8, 1, 135), au.SaHaoH (8, 2, 88), AH^ypy3 (8, 1, 192), au.a#y3 (8, 1, 192), au.aop (8, 1, 221), au.Kam (8, 1, 326), AH^$Hpe6 (8, 1, 413), au.eS (8, 1, 464), gu^na3Hp (8, 1, 472), au.Sapaop (8, 2, 54), au.cy3 (8, 2, 308), au^y (8, 2, 348), au.paSo (8, 2, 394), au.naHMo (8, 3, 224), au.xo* (8, 2, 230), au.pac (8, 1, 175), au.ay3 (9, 327), au^Hurap (9, 441).

(u.pac. ffloupa TaBaccyTH hcmh gra Ba acocu 3aM0HH x,03Hpau cu^a™

au.pacpo coxTaacr, kh 3aMHHau oh u6opau Sa an pacnaaH acT Hh Ka.mMa TaHx,o hk Map0Tu6a gap amtopu moupa gap «Cy6x 6a xanp» hom metpam 6a Kop pa^TaacT. XoMa asap Hecm 6a $apMom my Ca^yau Hamuwma paeoH KyH, 6ac acm. 3u yaMasuu my $ypyeu caeo6, XoMywmm yaM cyxaHu dunpac acm (8, 1, 175).

(u.naHMo. Boxau Ma3Kyp a3 hcmh gra Ba acocu 3aM0HH x,03Hpau u6opaT 6yga, a3 u6opau «gra naHMygaH» coxTa mygaacT. ^u^naHMO gap $apx,aHrx,0H 6a mo gacTpac 6a HamM Hapacug. ffloupa 0Hp0 gap 3aMHHau K0^a6u Ka^HMa^ou ^a^aKnaHMO, 0CM0HnaHM0, ^OHnaHMO, apmnaHMO... coxTaacT: Mapya6o, эu danepu dunnauMO, Ea wa$K,3opu Ku6pueu dunaM (8, 3, 224).

2.2.6. Ko^aSu ucM+cu^a™ ^eb-ili: au.aoaaroH (8, 1, 72), aLSypuaaroH (8, 1, 164), gu^MoHga (8, 1, 290), au.MypaaroH (8, 1, 350), au.SacTa (8, 3, 325), au.ramTa (8, 3, 150), au^Sypaa (8, 3, 284), au.xocTa (8, 2, 222), au.paMoH (8, 1, 278).

(nSypuaa. Boxau $aBK a3 hcmh gra Ba cu^a™ ^etrau 6ypuga u6opaT acT. Ra^HMau MypaKKa6u au.Sypuaa gap $apx,aHrx,0H 3epugacT, a3 ^yM^a gap MytTa6apTapuH $apx,aHrx,0, mho™ «nyraTH0Ma»-H ^e^xygo Ba $apx,aHru MyuH 6a Ha3ap Hapacug. Boxau Ma3Kyp a3 u6opau pexTau au. SypuaaH, kh MatHHH «1. gacT KamugaH, gra KaHgaH, gra 6apgomTaH, KaTtu a^OKa KapgaH; 2.Matroc mygaH, HaBMeg ramTaH, KaTtu yMeg KapgaH» (3, 1169)-po gopag, coxTa mygaacT. 3u ^yom cymnauMOH yaMa dundypudasoHeM, Hawaead my yaM 3u dym 6u6ypuey dun 6uwyu (8, 1, 164).

2.2.7. Ko.aSu cn^ani ^et-.H+ucM: Mypaaau.x,o (8, 1, 104), xacTaau. (8, 1, 184), xy^Taau. (8, 1, 343), ocyaaau. (8, 2, 216), muKacTaau. (8, 2, 239), a^pyxTaau. (9, 405), cyxTaau. (9, 405), ayxTaau. (9, 405).

Xy^Taau.. Boxau Ma3Kyp a3 u6opau h30$hh «gu^u xy^Ta» coxTa mygaacT. «Xy^Tagra» gap «Oapx,aHru 3a6oHH to^hkh» Ba «Oapx,aHru Ta^cupuu 3a6oHH to^hkh» MaB^yg HecT. Hh Boxapo ,0,exxygo gap «nyraraoMa»-am HyHHH mapx gogaacT: «MyKo6u^u 6egopgra; graMypga» (2, 840). ^ap mhco^h noeHH xy^Tagra 6a Ba3H$au hcm OMagaacT. ^ap hh ^o xogucau ucMmaBuu cu^aT Mymoxuga MemaBag: hh xy^madunoHpo, ku $apoMywu ^yoHaHd, Eedop yaMexoyaMy yau$o, ^apacaM Hecm (8, 1, 343).

Xy^oca, TapKu6u ^yraBHH 3a6oHH amtopu moupa Oap30Ha xe^e 6oh 6yga, 0My3umu oh a3 gugro^H 3a6oHmuHocK a^aMuaTH 6aroaT 6y3ypr gopag.

^k xugMaTH 6eaHg03a 6y3ypru moupa gap cox,au 3a6oHmuHocK nem a3 xaMa gap oh acT, kh y 6ucepe a3 Ka^HMaxou ho6h to^hkhpo, kh gap aga6ueTH K^accuK ucTH^oga Merapgugy HMpy3 a3 goupau ucTH^oga 6ap0MagaacT (gu^H, gu^caHr, gu^muKO^, gu^na-pemoH, gu^pe3a, xy^Tagu^^), a3 HaB 3HHga MeHaMoag. ^urap hh kh Oap30Ha gap 3aMH-

наи колабхои мавчудаи забон калимахои нав (нодилбарй, нодилбарона, кухнадил, дилпаймо, дилрас, дилхдбашй...) созмон дода, бо ин рох таркиби лугавии забонро бой гардонида истодааст. Далели ин гуфтахо чанд мисоле, ки дар боло тахлил намудем шуда метавонад.

Пайнавишт:

1. Амид, Хасан. Фаруанги форси/Х. Амид.- Теурон: Амири Кабир, 1389, -1088 с.

2. Деухудо, А. Лугатнома/А. Деухудо. - Теурон: Интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, ц.10, 1328. - 978 с.

3. Деухудо, А. Лугатнома/А. Деухудо. - Теурон: Интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, ц.11, 1328. - 1513 с.

4. Забони адабии уозираи тоцик. Лексикология. Фонетика. Морфология. - Душанбе: Маориф, 1973. -451 с.

5. Муин, Мууаммад. Фаруанги форси/М. Муин. -Теурон, ц.1, 1381. -1106 с.

6. Олимцонов, М. Калимасозиуои ашъори Фарзона. М. Олимцонов// «Номаи ховаршиносон, №3, 2010, с. 153-159

7. Олимцонов, М. Муруре ба калимасозиуои устоди сухан. М. Олимцонов// X. Сугд №98, аз 14 августи 2014

8. Фарзона. Катрае аз Мулиён/ Фарзона. -Хуцанд: Нури маърифат, ц.1, 2003. -510с.; ц.2, 2003. -472с.; ц.3, 2003. -378с.

9. Фарзона. Хама гул, уама тарона/ Фарзона. Дар ду цилд. Цилди 2. Хуцанд, «Хуросон-медиа», 2014, 500 с.

10. Фаруанги забони тоцики. -Москва: Советская энсиклопедия, ц.1, 1969. -951с.; ц.2, 1969. -947с.

11. Фаруанги тафсирии забони тоцики.. Цилди 1-2. - Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти Рудаки, ц.1, 2008. -950 с.; ц.2, 2008. -945с.

12.Фозилов, М. Фаруанги иборауоирехта/М. Фозилов ц.2. -Душанбе: Ирфон, 1964. -805 с.

13.Хасанов, А. Харфи тозаи Фарзона. А.Хасанов// Адабиёт ва санъат, №37, аз 11 сентябри соли 2014

14.Шокиров, Т. С. Истилоуоти ууцуцшиносии тоисломи дар забони тоцики/ Т. Шокиров. - Хуцанд: Пайванд, 2008. -118 с.

Reference Literature:

1. Amid, Hasan. Persian Dictionary. // H.Amid. - Tehran: The Great Emir. 1389hijra. - 1088 pp.

2. Dehkhudo, A. Dictionary / A. Dehkhudo. - Tehran: Publicated Editions of Tehran University.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- V.10, 1328hijra. - 978pp.

3. Dehkhudo, A. Dictionary / A. Dehkhudo. - Tehran: Publicated Editions of Tehran University.

- V.11, 1328hijra. - 1513 pp.

4. Modern Tajik Literary Language. Lexicology. Phonetics. Morphology. - Dushanbe: Enlightenment, 1973. - 451 pp.

5. Muin, Muhammad. Persian Dictionary //M.Muin. - Tehran, - V.1, 1381hijra. - 1106pp.

6. Olimjohnov M. Word-Building in Farzona s Poetry.// M. Olimjohnov // Oriental Studies. 2010, #3. - pp. 153 - 159.

7. Olimjohnov M. The Process of Word-Building Implemented by a Master of Pen // Hakikati Sughd (The Truth of Sughd) August 14, 2014, #98.

8. Farzona. The Drop from Muliyan // Farzona. - Khujand: Light of Enlightenment, 2003, V.1. -510pp; V.2. - 472pp; V.3. - 378pp.

9. Farzona. In two volumes. V.2. - Khujand: "Khuroson-Media", 2014. - 500pp.

10. Tajik Language Dictionary. - Moscow: Soviet Encyclopedia, V.1, 1969. - 951 pp; V.2. -947 pp.

11. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. VV. 1 - 2. - Dushanbe: Scientific research Institute of Language and Literature named after Rudaki. 2008, V.1. - 950 pp; V.2. - 945 pp.

12. Fozilov M. Phraseological Dictionary //M. Fozilov. - Dushanbe: Cognition, 1964, V.2. -805 pp.

13. Hasanov A. Farzona's Pure Letter.// A. Hasanov // Literature and Art. 2014, September 11, #37.

14. Shokirov T.S. Pre-Islamic Linguistic Terminology in the Tajik Language // T.S. Shokirov. -Khujand: Alliance, 2008. - 118 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.