CC BY
38
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
УДК 9(м) М.Т.ҶАББОРОВА
ББК 63.3(0)
УСУЛҲОИ ТАХФИФИ ВОЖАҲОИ ИҚТИБОСИИ АРАБЙ ДАР ОСОРИ ТАРҶУМАВИИ ДАВРАИ СОМОНИЁН
Вожаҳои калидӣ: гунанокии вожаҳо, тахфиф, тарчумаи «Таърихи Табарй» тарчумаи «Тафсири Табарй», Балъамй, осори тарчумавиидавраи Сомониён.
Таҳлил ва муқоисаи тамоми воҳидҳои луғавии ба тахфиф дучоргаштаи асарҳои мавриди таҳлил нишон медиҳад, ки дар забони адабии асри Х асосан вожаҳои асили точикй тахфиф ёфта, калимаҳои иқтибосй ба ин гуна таҳаввулот камтар дучор шудаанд. Инро аз рӯи теъдоди унсурҳои луғавии худиву иқтибосй ба таври равшан муайян кардан мумкин аст.
Як гурӯҳ унсури луғавии иқтибосй дар натичаи тахфиф ёфтани овозҳои алоҳидаи садоноку ҳамсадоҳои таркибашон ё ину он ҳичояшон ду шакл пайдо менамоянд. Зуҳури гунанокй бо чунин усулҳо, пеш аз ҳама, дар вожаҳои иқтибосии арабй ба мушоҳида мерасад. Ин гуна воҳидҳои луғавиро аз рӯи ба тахфиф дучоршавии овозҳои таркибашон дар таърихномаи Табарй ва тарчумаи «Тафсири Табарй» ба гурӯҳҳои зайл чудо намудан мумкин аст:
Тахфифи садонокҳои аввали вожаҳо. Бо ин усул дар осори тарчумавии ин давра, ба хусус «Таърихи Табарй» як қатор исми хос хусусияти дугунагй пайдо намудааст. Аз оғоз ин гуна воҳидҳои луғавй садоноки а ихтисор гардида, дар натича шакли дигари калимаҳо ба вучуд омадааст. Дар «Таърихи Табарй» гунаҳои вожаҳои бо ихтисори садоноки истифодашуда (1, ч. 1, 675; ч. 2, 1384, 1407, 1414, 1423, 1425, 1450, 1511, 1565, 1566, 1567, 1568, 1569, 1570, 1613, 1615) назар ба шакли муқаррарии онҳо (1, ч. 1, 675, ч. 2, 1384, 1407, 1414, 1423, 1425, 1450, 1511, 1564, 1565, 1566, 1567, 1570, 1613, 1615) бештар ба кор рафтаанд:
Абӯтолиб-Бӯтолиб: Муҳаммад, салавоту-л-Лоҳи алайҳи, ин сухан бишунид ва пеши Абӯтолиб бигуфт (1, ч. 1, 675). Ва чун ин огаҳй ба Хадича расид, ки падараш чавоби Бӯтолиб чунин дод, Хадича рӯзи дигар таом сохт ва даъвате некӯ бикард ... (8, ч. 1, 675).
Абӯмуҳаммад-Бӯмуҳаммад: Абӯмуҳаммад Марвонро гуфт (1 ч. 2, 1384). Он гоҳ ин Бӯмуҳаммад биёварданд (1, ч. 2, 1384).
Абӯмуслим-Бӯмуслим: ... моро дуруст шуд, ки Абӯмуслим ҳаме ба Иброҳим даъват кунад (1, ч. 2, 1407-1408). Ва Бӯмуслим берун омад (1, ч. 2, 1407).
Абӯсароё-Бӯсароё: Ва чун Ҳарсама аз Абӯсароё бипардохт, Ҳасан ибни Саҳл ӯро амирии Шом дод (1, ч. 2, 1569). Бағдод бар ту табоҳ кард ва Бӯсароёро баргумошт (1, ч. 2, 1569).
Баъзан ин гуна калимаҳо дар се қарина низ ба кор рафтаанд. Қаринаи сеюми чунин воҳидҳои луғавй дар натичаи ивази садоноки таркиби ин гуна унсурҳои луғавй ба вучуд омадааст. Гунаҳои Абӯбакр-Бӯбакр-Абибакр, Абӯзар-Абозар-Бӯзар ҳамин тавр пайдо шудаанд. Аз байни се шакли_калимаи Абӯбакр варианти Абибакр (1, ч. 2, 1104, 1127, 1128, 1129, 1144) зиёдтар истифода гардидааст: Абӯбакр гуфт: «Ман аз он чй пайғомбар кард, ҳеч камтар накунам» (1, ч. 2, 931). Ва бо Бӯбакр бас кас набуд, сабр ҳамекард, то Усома бозомад (8, ч. 2, 931). Пас Абӯбакр аз паси ӯ бишуду Шиблрову Рофеъ бо хештан бурд (1, ч. 2, 1025). Пас нахуст Бӯбакр гувоҳй дод тамом ва боз Рофеъ ва боз Шибл (1, ч. 2, 1026). Ва Муҳаммад ибни Абибакр даст аз вай боздошт ва берун омад (1, ч. 2, 1104). Пас Алй Муҳаммад ибни Абибакрро бихонду гуфт. (1, ч. 2, 1127).
Аз байни гунаҳои Абӯзар-Абозар ва Бӯзар низ варианти охир аз лиҳози дарачаи истифода имтиёз дорад: Туро бо Бӯзар кор нест ... (1, ч. 2, 1093). Бӯзар асо бар даст дошт, бар сари Каъб заду бишикаст ва хун равон шуд. (1, ч. 2, 1093). Ва Абӯзар андар омаду салом кард (1,
ч. 2, 1093). Усмон ӯро наздик карду ӯ аз роҳ бипурсиду гуфт: «Ё Абозар, бар ман он аст, ки ҳаққи Худои азза ва чалла аз мусалмонон биситонам . (1, ч. 2, 1093). Ва Бӯзар бирафт ва ба Рабаза шуд (1, ч. 2, 1094).
Дар «Таърихи Табарй» танҳо дар як маврид аз ҳисоби ихтисори садоноки байни калима ба вучуд омадани варианти нави вожаи маккаиён-маккиён мушоҳида шуд: Гуфт: «Бирав ва маккаиёнро бигӯй, ки маро хуни шумо ба кор нест, ман бад-ин омадам, то ин хонаро вайрон кунам ва савганд хӯрдаам (1, 557). Чун маккиён ба кӯҳи Тиҳома шуданд ва баъзе ба кӯҳи
194
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Арафот, ба Макка андар ҷуз ... Масъуди Сақафӣ намонд (1, 560-561). Пас Масъудро гуфт: «Ҳама маккиён аз Макка бирафтанд ...» (1, 561).
Тахфифи ҳамсадоҳои аввали вожаҳо. Бо ин усули тахфиф танҳо як калима-исми хоси Ҳуриё дучор шуд, ки ба гунаи Уриё низ ба кор рафтааст: Гуфтанд: «Зани марди гозӣ аст, номи ӯ-Ҳуриё». Ва андар ахбори тафсир «Уриё» гӯянд-Уриё ибни Хониё ибни Адозиё (1, ҷ. 2, 334).
Тахфифи ҳамсадоҳои охири вожаҳо. Дар натиҷаи ихтисори ҳамсадои т-и охири воҳидҳои лугавии арабиасл гунаи дигари онҳо пайдо гардида, боиси зуҳури вариантнокии баъзе унсурҳои лугавӣ шудааст. Ба ин тарз дар ҳар ду асари мавриди таҳлил гунаҳои сурат-сура, тавбат-тавба, мартабат-мартаба, халифат-халифа, маҳаллат-маҳалла, ҳилат-ҳила, ҳамлат-ҳамла ба вуҷуд омадаанд: Ва ҳеҷ ҳадисе нест ба «Қуръон» андар, ки Худои таоло гуфтааст, чунон ки ҳадиси Юсуф, ки сурате фиристодааст, андар ӯ тамомии саду ёздаҳ оят (1, ҷ. 1, 162).
Ва бар аввали сура эдун гуфт ... (8, ҷ. 1, 162).
Маълум мешавад, ки дар ин давра нисбат ба гунаи тавба (1, ҷ. 1, 273, 469; ҷ. 2, 1102) варианти тавбат (1, ҷ. 1, 39, 273, 353; ҷ. 2, 1102), назар ба шакли мартабат (1, ҷ. 1, 43, 175, 236, 238, 334, 365, 693; ҷ. 2, 1167, 1292) гунаи мартаба ( 1, ҷ. 1, 236, 365, 483, 565, 588, 606, 621, 668; ҷ.
2, 1326, 1404, 1528, 1564, 1608, 1611, 1620), дар қиёс ба намуди халифат (1, ҷ. 1, 334) сурати халифа (1, ҷ. 1, 333, 335), назар ба гунаи маҳалла (1, ҷ. 1, 718) шакли маҳаллат (1, ҷ. 1, 479, 495, 717; ҷ. 2, 833, 836, 848, 876, 1124, 1186, 1207, 1212, 1453, 1454, 1529) нисбат ба варианти ҳила (1, ҷ. 1, 522, 524, 645; ҷ. 2, 1512) сурати ҳилат (1, ҷ. 1, 502, 522, 523, 524, 531, 579; ҷ. 2, 1123, 1144, 1214, 1269, 1512, 1584, 1585), дар қиёс ба гунаи ҳамлат (1, ҷ. 2, 1181) варианти ҳамла (1, ҷ. 2, 1181, 1182, 1352) зиёдтар истифода шудаанд: Пас Мӯсоро гуфтанд: «Моро аз Худой тавбат хоҳ, ки агар Худой моро наёмурзад, мо аз зиёнкоронем». Худои таоло гуфт: «Тавбаи эшон он аст, ки ин дувоздаҳ ҳазор, ки гӯсоларо напарастиданд, гардани эшон бизананд» (1, ҷ. 1, 273274). Ва мартабати Бӯтолиб чандон буд, ки ҳоҷиб дошт (1, ҷ. 1, 693). ... ӯ рӯзе ба мартабаи халифатӣ бирасид (1, ҷ. 2, 1326). Зан гуфт: «Бад - он шарт бошам, ки агар маро аз ту писаре бошад, ӯро халифати хеш кунӣ» (1, ҷ. 1, 334). Чун бузург шуд, ӯро халифаи хеш кард (1, ҷ. 1, 335). Пас як рӯз малик дар он маҳаллат мегузашт, он дарахти сабз дид... (1, ҷ. 1, 479). Пас Асъадро гуфт: «Ту донӣ, ки маҳаллаи Саъд ибни Муоз чун бузург аст ... (1, ҷ. 1, 718). Акнун моро ҳила он аст, ки биравем ва пеш шавем ... (8, ҷ. 1, 522). Ва Муовия чун бишунид, ки Алӣ Қайсро маъзул кард бад-он макру ҳилат, ки ӯ сохта буд, ки ҳар замоне гуфтӣ: «Қайс бо мост»
- ба дурӯг (1, ҷ. 2, 1144). Саворе бар вай ҳамла карду шамшере бизадаш бар сар ва ба ду нима кардаш (1, ҷ. 2, 1181). Ва даҳ ҳамла бикард ... ва ба ҳар ҳамлате ду-се тан бияфканд (1, ҷ. 2, 1181).
Тахфифи ҳиҷоҳои гуногуни таркиби вожаҳо. Аз маводи фактологии гирдомада маълум мешавад, ки дар ҳолатҳои хеле кам ҳиҷоҳои аввал ва мобайни калимаҳо ихтисор гардида, дар натиҷа илова ба гунаи аслии вожаҳо варианти нави онҳо низ мавриди истифода қарор гирифтааст. Чунончи, дар ҷумлаи зер пайвандаки пайвасткунандаи хилофии валекин дар натиҷаи ихтисоршавии ҳиҷои аввали он ба гунаи лекин низ истифода шудааст: Ва ман низ бар инам, валекин шуморо ҳамеозмудам бад-ин (1, ҷ. 1, 30). Валекин агар фарзанди ту некӯст ва бахираду оқил аст, Муҳаммад амини ман аст ... (5, ҷ. 1, 685) Ва низ бо пайгомбар салавоту-л-Лоҳи алайҳи, наёрастанд чахидан, лекин ёронашро хусумат мекарданд ... (1, ҷ. 1, 695). Ё расулуллоҳ, Бӯсуфёнро натавонистам кушт, валекин ҷосуси ӯ овардам (1, ҷ. 1, 808). Чун Умар бо Ҷубайр хилват кард, Мугира донист, ки ӯро амирӣ диҳад, валекин надонист, ки куҷо мефиристандаш (1, ҷ. 2, 1048). .бо сипоҳ сӯи Абдуллоҳ ... наёмад, лекин аз Басра ба Аҳвоз шуд (1, ҷ. 2, 1048).
Дар «Таърихи Табарӣ» як дафъа варианти валокин низ ба кор рафтааст: Валокин кори кофирон ҳаргиз порсо набошад (1, ҷ. 1, 297).
Аз байни се шакли зикрёфта дар асари мазкур гунаи валекин зиёд ба кор рафтааст (1, ҷ. 1,
77, 305, 645, 655, 808, ҷ. 2, 864, 896, 1048, 1058, 1075, 1323).
Дар асари номбурда гурӯҳи овозҳои байни вожаҳо низ ихтисор гашта, боиси пайдо шудани варианти нави калимаҳо шудаанд. Масалан, дар баробари шакли халифатон боз гунаи халифиён низ дучор меояд: Ва расм чунин буд, ки иёлу фарзандони халифатони мурда ба сарои Тоҳир фиристодандӣ (1, ҷ. 2, 1605). Булҳасан гуфт: «Амирулмӯъминин дастурӣ диҳад то халифатону меҳтарони сипоҳ ва ходимони хосса андар оянду салом кунанд» (1, ҷ. 2, 1624). Ва ин Фазл ва Ҷаъфар вазирон буданд, халифиёни падар, ки падарашон пир шуда буд (1, ҷ. 2, 1536).
Хулоса, бо гузашти айём дар заминаи шакли аслии воҳидҳои лугавӣ пайдо шудани гунаҳои ихтисоршудаи калимаҳо ва ба ин восита ривоҷ гирифтани ду ё севариантии унсурҳои лугавӣ
195
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
ҳодисаи табиӣ буда, дар назм бо тақозои вазни шеър, вале дар наср дар натиҷаи таъсири ҳамдигарии шакли адабии забон бо гуфтугӯӣ ба вуҷуд меояд ва он дар ҳолатҳои алоҳида боиси вусъат ёфтани имконоти забон мегардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балъамӣ, А. Таърихи Табарӣ. Ҷилдҳои 1 - 2./ А.Балъамӣ.- Теҳрон 1380/2001.- 794 с.
2. Бухоризода, А. Сарнавишти калимаҳо/ А.Бухоризода. - Душанбе: Дониш, 2005. -118 с.
3. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. Ҷилди 1 Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985. -355 с.
4. Деҳхудо, А. Лугатнома. Ҷилдҳои 1-14./ А. Деҳхудо.- Теҳрон, 1373.-2149 с.
5. Искандарова, М.Н. Исконно-иранские и ирано-славянские изоглоссы в «Этимологическом словаре русского языка» Макса Фасмера. Автореф. дисс.канд. филол. Наук/ М.Н.Искандарова. -Худжанд,2011.-26 с.
6. Касеми, М. Глагольная лексика в памятиках раннего периода новоперсидского (таджикского) языка. Автореф. дисс. канд. филол. Наук/ М.Касеми. - Душанбе, 2000. -26 с.
7. Муин, М.Фарҳанги форсӣ. Ҷилдҳои 1-6./ М.Муин.- Теҳрон: Амири Кабир, 1375.-407 с.
8. Тарҷумаи «Тафсири Табарӣ». Таҳия, тавзеҳот ва таълиқоти Н.Ю. Салимов, Н.Ш.Зоҳидов,
H. И.Ғиёсов, А.А. Ҳасанов, А.Самеев. -Хуҷанд: Нури маърифат, 2007,Ҷилди 1-883 с, ҷилди 2.-783 с.
9. Ҳасанов, А. Баъзе вижагиҳои адабӣ ва забонии тарчумаи «Тафсири Табарӣ» / А.Ҳасанов // Ахбори ДДҲБСТ. - Хучанд.- 2012. -№ 1 (49). - С.180 -193.
REFERENCES:
I. Bal’ami, A. Tabari History. Vol. 1-2./ A.Bal’ami Tehran 1380/2001.- 794 p.
2. Bukhorizoda, A. Tha fate of words/ A. Bukhorizoda. - Dushanbe: Dnish, 2005.-118p.
3. The grammar of modern literary Tajik language. Vol.1. phonetics and morphology.-Dushanbe: Donish, 1985.-355p.
4. Dehkhudo, A. Dictionary. Vol. 1-14./ A. Dehkhudo.- Tehran, 1373.-21149 p.
5. Iskandarova, M.N. Native Iranian, Iranian and Slavonian isoglosses in Max Fasmer’s “The Etymological dictionary of Russian language”. Abstract of diss. of cand. of phil. Scien/ M.N. Iskandarova.-Khujand, 2001.-26p.
6. Kasemi, M. Verbal lexicon in the manuscripts of the early period of new-Persian (Tajik) language. Abstract of diss. of cand. of phil. Scien/ M. Kasemi.-Dushanbe, 2000.-26.
7. Muin, M. Persian dictionary. Vol. 1-6./ M.Muin.- Tehran: Muassisai intishoroti Amiri Kabir, 1375.407 p.
8. The translation of “Tafsiri Tabari” (Tabari dictionary). Compilation, comments and addition of
N.Yu.Salimov, N.Sh.Zohidov, N.I.Ghiyosov, A.A.Hasanov, A.Sameev. -Khujand: Nuri Ma’rifat, 2007. vol. 1. 883p., vol. 2. -783 p.
9. Hasanov, A. Some literary and linguistics specifics of “Tafsiri Tabari” (Tabari Dictionary) translation//TSULBP bulletin/ A. Hasanov.-Khuajnd.- 2012. -№1 (49).-P.180-193.
Стяжение арабских слов в переводной литературе эпохи Саманидов
Ключевые слова: вариантность слов, стяжение, перевод «Тафсири Табари», «Таърихи Табарй»,
Балами, переводная литература эпохи Саманидов,
В статье подвергается анализу стяжение арабских слов в переводе «Тафсири Табари» и «Таърихи Табарӣ» Балами
Утверждается, что исконно таджикские слова подвержены стяжению больше, чем заимствованные арабские лексические единицы. Способы стяжения, наблюдаемые в пределах исконно таджикских лексических единиц, не встречаются среди арабских слов.
В данном произведении группа звуков между словами сократилась и стала причинной появления новых вариантов слов.
С течением времени на базе подлинного вида лексических единиц появились различные виды сокращённых слов, и этим способом развиваются два-три варианта лексических элементов, которые являются естественным явлением. В поэзии стяжения возникают с требованием размера стиха, а в прозе - в результате взаимного влияния литературного языка, и в отдельных случаях являются причиной развития вариантности языка.
196
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Contraction Arabic words in the translation of the Samanids epoch
Keywords: variability of words, contraction, translation of "Tafsiri Tabari” and "TarihiTabarH” of Bal'ami, s, translated literature of SamanidS era.
The article analyzes the contraction of the Arabic words in the translation of "Tafsiri Tabari” and "Tarihi TabarR”Bal’ami.
It is alleged that originally Tajik words are disposed to contraction greater than the Arabic borrowed lexical units. Methods of contraction observed within the native Tajik lexical units are not found among the Arabic words.
A group of sounds between words contracted and caused the emergence of new variants of words in this work.
Various kinds of abbreviated words emerged in the course of time on the basis of a genuine kind of lexical units, and in this way two or three versions of lexical elements develop, which is a natural phenomenon. They emerge in poetry with the requirement of the size of verse, and in prose as a result of the mutual influence of the literary language, and in separate cases, they are the cause of the variance of the language.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҷабборова Муяссара Тоҳирҷоновна, номзади илмҳои филологй, мудири кафедраи фанҳои ҷамъиятиии факултети№4 Академияи ВКД ҶТ, капитанимилиса(Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail:muyassara72@mail.ru
Сведения об авторе:
Джаббарова Муяссара Тохирджоновна, кандидат филологических наук, заведующая кафедрой общеобразовательных дисциплин факультета № 4 Академии МВДРТ(Республика Таджикистан, г.Худжанд), капитан милиции, E-mail: muyassara72@mail.ru
Information about the author:
Jabbarova Muyassara Tohirjonovna, candidate of science in philology, the head of Social Sciences Department at the Faculty № 4, the Academy of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Tajikistan(Republic of Tajikistan, Khujand), Militia Captain, E-mail: muyassara72@mail.ru
197
