CC BY
28
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 81.4Т М.Т.ҶАББОРОВА
НАҚШИ ТАХФИФ ДАР ЗУҲУРИ ВАРИАНТИ ВОЖАҲО ДАР ОСОРИ ТАРҶУМАВИИ АҲДИ СОМОНИЁН
Вожаҳои калидӣ: осори тарцумавии давраи Сомониён, гунанокии вожаҳо, тахфиф, тарцумаи «Таърихи Табарй», тарцумаи «Тафсири Табарй», Бальамй
Тахфиф дар лугат сабук ва кам кардан аст.Ҳамчун истилоҳи забоншиносй тахфиф ихфои садоноку ҳамсадоҳо дар таркиби вожаҳост. Аммо тахфиф на фақат ихтисоргардии садоноку ҳамсадоҳо, балки ҳиҷоҳои алоҳидаро низ дар бар мегирад. Маводи аз тарчумаи “Таърихи Табарй” ва тарчумаи «Тафсири Табарй» гирдомада маҳз аз ҳамин нигоҳ дар ин навиштор ба риштаи таҳлил кашида шудааст.
Тахфифи ҳиҷои аввали вожаҳо. Дар таърихи забони точикй дар қатори дигар усулҳои мухаффафшавии вожаҳо дар натичаи тахфифёбии ҳичоҳои алоҳидаи калимаҳо пайдо гардидани вариантҳо дар силсилаи калони унсурҳои лугавй дида мешаванд. Яке аз намунаҳои чунин тахфиф воҳиди лугавии шапалак аст, ки асли он шоҳпарак буда, аз ин шакл баъдан шапарак ва ниҳоят шапалак ба вучуд омадааст (3, 118). Дар забони точикй бо ин усул зуҳур намудани вариантҳои воҳидҳои лугавй он қадар хос нест. Дар «Таърихи Табарй» ҳамагй ду вожа: яке исм ва дигаре феъл мушоҳида шуданд, ки бо ин усули тахфиф ду ё се қарина пайдо кардаанд. Яке аз чунин воҳидҳои лугавй Заҳҳок аст, ки муаллиф онро боз ба гунаҳои Аждаҳок ва Ажи Даҳок ба кор бурдааст: Пас аз тӯфон ҳазор сол малике падид омад аз насли Ҳом ибни Нӯҳ ва номаш-Заҳҳок. Ва ӯро ба порсй «Аждаҳок» гуфтандй (1,ч-1,77). Ва ин Заҳҳок «Аждаҳок» хондандй ва аз қибали ин гуфтанд, ки бар ду китфи ӯ ду пора гӯшт буд бузург барруста ва дароз (1, ч.1, 77). Ва Заҳҳок- он ки ӯро «Ажи Даҳок» хонанд, амзодаи ин Шаддод буд ва подшоҳии Раю Табаристон, Курду Гургону Хуросон то Ҳиндустон ӯро буд... (1,ч.1, 93-94).
Аз байни вариантҳои номбурда Ажи Даҳок гунаи аслй буда, тадричан он тахфиф ёфтааст ва бо таъсири забони арабй шакли муарраби «Заҳҳок»-ро гирифтааст (4, ч.5, 1049). Чунонки дида мешавад, ин калима дар се вариант ба кор рафтааст. Чунин ҳодиса, тавре ки болотар ҳам ишора шуд, дар таърихи забонҳои эронй, аз чумла точикй собиқаи хеле тӯлонй доштааст (5, т. 1, 464; 17, ч.3, 1462).
Дар шеваю лаҳчаҳои точикй низ чунин сервариантй дида шуда (7, 17), ҳатто ба баъзе забонҳои ҳиндуаврупоии ҳозира дар се вариант иқтибос гардидани бархе аз чунин калимаҳо ба мушоҳида мерасад (6, 24).
Дар «Таърихи Табарй» мафҳумҳои «ба чое дохил шудан», «ворид гардидан», «огоз ёфтан» ва монанди инҳо бо вариантҳои айни як феъл: андар омадан ва даромадан ифода гардидааст: Чун шаб андар ояд, ба шаҳр бозоем ва солеҳро бикушем ва рӯзгоре чанд мутаворй бошем... (1, ч.1, 301). Чун шаб андаромад, Мӯсо рафта буд (1, ч.1, 301). Пас чун ба шаҳр андар омад, бар дари шаҳр дарбоне буд, марде набатй (1, ч.1, 460). Ва чун шаб андар омад, Меҳрҳурмуздро бихонду бикушт (1 ,ч. 1, 650). Ва чун соли ҳаштоду шаш андар омад, Абдулмалик ибни Марвон бимурд (1,
ч.2, 1256). Ва соли ҳаштоду нуҳ андар омад (1, ч.2, 1266). Зимистон андар омад, ҳар меҳтаре мазгите карданд хештанро (1, ч.2, 1503). Ва чун зулқаъда даромад, пайгомбарро хабар омад, ки аз кофирони Араб, ки мусалмон нашуда буданд, ба ҳач ҳамеоянд ва ҳамегӯянд, ки моро ба пайгомбар аҳд аст (1, ч.2, 894). Пас чун шаб даромад, Усмон сӯи Алй омад ва гуфт: «Бояд, ки мардумонро бозгардонй» (1, ч.2, 1102). Чун шаб даромад, Заҳҳок бо касони худ бадар омад (1, ч.2, 1195). Чун шаб даромад, хазариён дар бикушоданд ва берун омаданд ва бигурехтанд (1, ч.2, 1352).
Дар «Таърихи Табарй» шакли қадимтари феъли мавриди таҳлил-андар омадан (1, ч.1, 313, 526, 650, 755; ч.2, 845, 911, 929, 961, 1088, 1115, 1134, 1233, 1252, 1256, 1266, 1280, 1287, 1288, 1307, 1325, 1339, 1346, 1435, 1437, 1442, 1485, 1494, 1501, 1503, 1508, 1528, 1534, 1557, 1559, 1561, 1564, 1566, 1567, 1574, 1576, 1590, 1593, 1598, 1624) назар ба гунаи баъдинааш-даромадан (1, ч.2, 1199, 1205, 1217, 1220) бештар ба кор рафтааст.
Дар тарчумаи «Тафсири Табарй» дар натичаи тахфифи ҳичои аввали вожаи овом гунаи дигар-вом ба маънои «қарз» пайдо шудааст: Кист он-к овоме диҳад Худойро, овоме некӯ, биафзояд онро
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
ӯро? (2, ҷ.2, 577). Ки ростгӯён аз мардон ва ростгӯён аз занон вом диҳанд Худойро, авоме некӯ, бияфзояд эшонро ва эшонрост музди бузургвор (2, ҷ.2, 578).
Тахфифи овозҳои алоҳидаи ҳиҷоҳои аввал ва байни вожаҳо. Дар ҳар ду асари мавриди таҳлил ин навъи тахфифи вожаҳо ва бо ин усул пайдо гардидани вариантҳои унсурҳои лугавӣ аз рӯи хусусиятҳои алоҳидаи худ аз ҳамдигар фарқ мекунанд. Чунончи, аз калимаи чаҳорпо, ки дар «Таърихи Табарӣ» омадааст, дар натиҷаи ихтисор гаштани садоноки ҳиҷои аввал ва ҳамсадои ҳиҷои дуюм гунаи чорпо пайдо гардидааст: Ва аз баҳри эшон чаҳорпоён ёд кард, ки мардумонро биёбон андар чаҳорпой бувад ва гову уштур (1, ҷ.1, 84). Иброҳим аз он ҷо бирафт ва аёлу хешу гӯспандону чаҳорпоён аз он ҷо бурд ва ба Замин шуд, ҳам аз ҳадди Фаластин, номи ӯ-Кат (1,ҷ.1,116-117). Ва хостааш бисёр шуду гӯсфанду чаҳорпоён (1, ҷ.1, 121). Ва наҳй аст бар он ки бар чаҳорпоён ситам карда ё боре гарон барниҳода, ки бад-он тоқат надорад (203, ҷ.1, саҳ. 357). Ва чун хост, ки эшонро азоб кунад, чашмаҳои об хушк кард ва чорпоён ҳама бимурданд (1, ҷ.1, 85).
Дар таърихномаи мазкур варианти чаҳорпо серистеъмол буда (1, ҷ.1, 469, 557, 734, 735), гунаи чорпо, аз рӯи мушоҳидаҳои мо, ҳамагӣ як дафъа ба кор рафтааст.
Дар калимаи Азрийоил тахфифи овозҳои байни вожа рӯй дода, дар натиҷа гунаи Азроил низ ба вуҷуд омадааст. Ҳар ду шакли ин воҳиди лугавӣ дар тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» ба кор рафтааст. Дар асари номбурда варианти Азрийоил бештар мавриди истифода қарор гирифтааст: Азрийоил, алайҳи-с-салом, гуфт, ки : «Ҳанӯз ваъдаи ҷон ситадани ту нест» (2, ҷ.2, 373) Азрийоил, алайҳи-с-салом, ҷони ӯ бистад ва он гаҳ бад-ӯ боздод ва он ҷон боқӣ буд, ки бад-ӯ боздод (2, ҷ.2, 373). Азрийоил, алайҳи-с-салом, ӯро бар осмон бурд (2, ҷ.2, 373).... аҷали ҷумла фарзандони Одам андар он ҷо навиштааст ва ин лавҳ андар дасти Азроил аст, алайҳи-с-салом (2, ҷ.2, 535).
Дар қисме аз унсурҳои лугавӣ аввал бадалшавии овозҳо ба вуқӯъ пайваста, баъдан тахфифи онҳо сурат гирифтааст. Дар ҳар ду асари мавриди таҳлил вожаи бадтар боз ба гунаҳои баттар, батар низ ба кор рафтааст: Пас гуфт: «Маро параст, то бидонӣ, ки сухра ва он ситам, ки ӯ ба раийят ва бар он мусулмонон кард, зӣ Худой сахттар ва бадтар буд аз он бутпарастӣ ва аз он кофирӣ (1, ҷ.1, 237). Маро мефармоӣ, ки набераи пайгомбар, сала-л-Лоҳу алайҳи, ки беҳтарини халқ аст, бубандам ва сӯи писари Бӯсуфён-бадтарин халқе фиристам (1, ҷ.2, 1159). Ва пайгамбарро аз Аббос биме набуд ва аз ҳама Ҳошимиён ва аммони пайгомбар, салавоту-л-Лоҳи алайҳи, Бӯлаҳаб баттар буд (1, ҷ.1, 687). аз ҳама Қурайш эшон ду тан бузургтар ва баттар буданд (1, ҷ.1, 687). Ва аз ҳама фиръавнон ӯ батар буд бар банӣ Исроил ва эшонро асноф кард. (1, ҷ.1, 217). ва эшонро ба Худой ҳамехонд ва оятҳо менамуд ва Фиръавн ҳар рӯз кофиртар ва батар буд (1, ҷ.1, 246). Агар Мӯсо он дидӣ, ки кӯҳ дид, аз кӯҳ батар шудӣ (1, ҷ.1, 266). Ва чун сол аз чаҳорсад бигзарад аз ҳиҷрат, ҳар рӯз чашм мебояд дошт ин ҳар чаҳорро, ки гуфтем, валекин бадтарини ҳама Даҷҷол аст (2, ҷ.2, 421). эшонанд ба баттарин ҷойгоҳ ва гумшуда аз роҳи рост (2, ҷ.1, 367). фармуд Худованди ту, ки бифиристад бар эшон сӯи рӯзи растахез (он касро, ки барниҳад мар эшонро баттарин) азоб. (2, ҷ.1, 461). Дигар пурсид, ки бигӯед, ки батарин чизе мар халқро чист? Ҳеҷ ҷавоб надоданд. Сулаймон гуфт: «Батарин чизе мар халқро зани бад аст» (2, ҷ.1, 34). Гуфт: «Ме бадал хоҳед он, ки он батар аст, бад-он, ки он беҳтар аст?» (2, ҷ.1, 59).
Аз байни се шакли ин воҳиди лугавӣ дар ҳар ду асари номбурда аз ҳама зиёд варианти гуфтугӯии калимаи мазкур-батар (1, ҷ.1, 305, 368, 391, 451, 550, 559, 697, 812; ҷ.2, 958, 1018, 1069, 1099, 1115, 1145, 1156, 1170, 1171, 1228, 1379, 1521, 1605; 2, ҷ.1, 34, 59, 122, 229, 285, 367, 482; ҷ.2, 30; 254, 235, 427) бештар ба кор рафтааст: Ва маро касҳоанд, ҳарчанд ба ҷои эшон некӣ беш кунам, эшон бо ман хилоф батар кунанд (1, ҷ.1, 391). Чун бар ин барниҳоданд, ки наравем, Салом гуфт, ки биравем, пеш аз он ки батар аз ин бувад (1, ҷ.1, 812). Абдурраҳмон ибни Мулҷамро дид баста, гуфт: «Эй малъун, амирулмӯъминин имрӯз беҳтар аст, туро батар». Ин Мулҷам гуфт: «Агар падарат беҳтар аст ва маро батар, чаро ҳамегирйӣ? (1, ҷ.2, 1156) . ӯ аз он байъат пушаймон шуду гуфт: «Падари ман аз падари эшон батар набуд ва на ман аз эшон батарам ва маро андар ин байъат чӣ шитоб буд» (1, ҷ.2, 1170). ӯ беҳтар донад, ки аз ин ду кадом беҳтар ва кадом батар аст (2, ҷ.1, 285). Гуфт: «Ҳаме шумо бадал хоҳед бад-он чӣ батар аст, бад - он чӣ беҳтар аст» (2, ҷ.1, 482). он касҳо, ки биёмаданд ба дурӯг, гурӯҳеанд аз шумо, напиндоред онро батар шуморо (2, ҷ.2, 30).
Доир ба шакли баттарро гирифтани вожаи бадтар дар «Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик» андешаронӣ шуда омадааст, ки «фонемаи д дар аввали калима, дар байни ду садонок пеш аз ҳамсадоҳои ҷарангноку сонорӣ сифати худро нигоҳ медорад, вале дар охири калима ва пеш аз ҳамсадоҳои беҷаранг (таъкиди мо-Ҷ.М.) метавонад ҷарангнокии худро гум кунад» (8, ҷ.1, 35). Аз иқтибоси мазкур аён аст, ки дар калимаи мавриди таҳлил аввал монандшавӣ ва баъдан тахфиф ба вуқӯъ омадааст. Чунин усули пайдо гардидани вариантнокӣ бо унсурҳои лугавии шаҳристон-
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
шористон низ рӯй додааст: Пас, Мӯсо ин дувоздаҳ нақибро бихонд ва бад-он шаҳристони ҷабборон фиристод, то хабари эшон биёранд (1, ҷ.1, 300). Ва Кайковус эшонро бифармуд, то он шаҳристонро бино карданд, дарозош ҳафт фарсанг (1, ҷ.1, 360). Пас бифармуд, то дари шаҳристон бикушуданд ва ... саф баркашиданд аз дари шаҳристон то дари се калисиёи бузург... (1, ҷ.2, 1320). Ва он ҷо буд, ки Юшаъ эшонро фармуд, ки бад-ин шаҳристон андар равед ва сар бар саҷда ниҳед.... (2, ҷ.1, 85). ... ва рӯй ба биёбон андар ниҳод ва азми Шом кард-сӯи Мадян ва наздиктари шористоне аз Шом буд (1, ҷ.1, 226). Он гоҳ Юшаъ гуфт: «Бад-он шористони Балқо андар шавед, ки Худои азза ва ҷалла шуморо мерос дод аз ҷабборон....(1, ҷ.1, 313). Пас Маслама ҳар мардеро, ки бинишонд андар он шористон, рӯзӣ бидод ва уҷро фармуд, чандон ки бибоист (1, ҷ.2, 1352). Ва Муҳаммад кӯшки шористон ба ҳисор гирифт ва на амр буд ӯро ва на наҳй ... (1, ҷ.2, 1558). Эшон бад-он шористон андар рафтанд ва сар бар саҷда ниҳоданд ва он сухан бигардониданд... (2, ҷ.1, 85).
Муқоиса нишон медиҳад, ки аз байни ҳар ду шакли ин калима дар «Таърихи Табарӣ» нисбат ба варианти шаҳристон (1, ҷ, 1, 298, 301, 309, 314, 332; ҷ.2, 1051, 1248, 1320, 1321, 1346, 1387, 1484, 1486, 1534) гунаи шористон (1, ҷ.1, 298, 300, 301, 361, 372, 390, 391, 444, 457, 536; ҷ.2, 1015, 1036, 1062, 1261, 1281, 1340, 1346, 1353, 1359, 1387, 1402, 1420, 1423, 1486, 1487, 1561, 1562) зиёдтар мавриди истифода қарор гирифтааст.
Бо усули дар як вақт рӯй додани ду ҳодисаи овозӣ: аввал бадалшавӣ ва баъдан тахфиф дар ин давра на танҳо ду вариант, балки се вариант пайдо кардани унсурҳои лугавӣ низ ба назар мерасад. Инро дар мисоли вожаи Сакистон-Сиҷистон-Сиистон метавон нишон дод. Дар «Таърихи Табарӣ» аз байни ҳар се гунаи ёдшуда варианти Сиистон (1, ҷ.1, 394, 494, 518; ҷ.2, 1161, 1165, 1189, 1196, 1493) нисбат ба Сиҷистон (1, ҷ.1, 486; ҷ.2, 1068, 1087, 1166, 1493) ва Сакистон (1, ҷ.1, 359; ҷ.2, 1037, 1233, 1237, 1240, 1248, 1249, 1605) аз ҷиҳати дараҷаи истифода бартарият дорад: Ва ӯ дар айёми падар малик буд дар Сиистон (1, ҷ.1, 494). Ва марде аз хавориҷ берун омад аз Сиистон, номи ӯ-Усто Дасис ва мулки Сиҷистону Ҳирот ва Бодгис бигирифт... (1, ҷ.2, 1493). Ва малики Сиҷистон сипоҳ гирд кард, ба аввали ҳудуди Сиҷистон берун омад ва бо сипоҳ ҳарб кард. (1, ҷ.2, 1068). Ва меҳтарии Сакистон ӯро буду малики Аҷам дода будаш (1, ҷ.1, 359). Агар раъйи амирро андар ин боб сухан гӯӣ, ки то маро ба ҷои ӯ ба Хуросон фиристад ва ӯро ба Сакистон (1, ҷ.2, 1233). Ёрони Абдурраҳмон ӯро гуфтанд: «Моро савоб он аст, ки Сакистон бад-ӯ даст боздорем ва мо ба Хуросон шавем» (1, ҷ.2, 1429).
Дар ҳар ду асари номбурда дар ҳолатҳои бисёр нодир ихтисор гардидани ҳиҷоҳои байни таркибҳо низ ба назар мерасад. Чунончи, ҳам дар «Таърихи Табарӣ», ҳам тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» таркиби «аз он сӯтар» боз ба гунаи «з-остар» ба кор рафтааст: Пас бад-он манзил бинишаст ва аз роҳ аз он сӯтар шуд, то чун корвони Бӯсуфён ояд, ӯро ба роҳ набинанд... (1, ҷ.1, 741). Пас пайгомбар, алайҳи-с-салом, аз он ҷо, ки буд, бархост ва порае аз он сӯтар шуд ва ду тал рег пеш омад (2, ҷ.1, 217). Ва порае аз он сӯтар шуд ва бихуфт (2, ҷ.1, 418). Пас, Мӯсо, алайҳи-с-салом, эшонро гуфт, ки: «Шумо аз он сӯтар равед, ки андоматон падидор меояд...» (2,ҷ.2, 154). Пас, он духтарон аз он сӯтар рафтанд ва Мӯсо, алайҳи-с-салам, об баркашид... (2, ҷ.1, 154). Ва бар канораи чоҳ аз он сӯтар зане ду-се истода буданд ва гӯсфанде чанд пеши эшон истода...(2, ҷ.2, 418). Ва Саъди Муоз бо ёрон аз дари арш з-остар нашуд бо силоҳи тамом, то дар пайгомбар тамаъ накунанд (1, ҷ.1, 761). Агар аз эшон касе ба шаҳр андар ёбӣ, бикуш ва аз ин соат, ки гуфтем, з-остар машав ва дигар, ки хилоф накунӣ (1, ҷ.2, 1280) ... ва ҳеч аз он ҷо з-остар нашаванд ва феъли эшон ҳар яке пайдост (2, ҷ.2, 340). Аммо моҳ аз фалак нахустин тобад ва аз он ҷо ҳеч з-остар нашавад... (2, ҷ.2, 341).
Муҳаққиқ А. Ҳасанов ба такя ба қайдҳои дар фарҳангҳои асримиёнагӣ зикршуда аз хусуси шакли тахфифи «аз он сӯтар» ҳисоб ёфтани «з-остар» андешаронӣ карда овардааст, ки «ин вожа ҳоло дар як силсила лаҳҷаҳои шимолӣ, амсоли Хуҷанд, Исфара, Конибодом, Истаравшан ва монанди инҳо ба гунаҳои устар ва ӯстар мустаъмал аст» (9, 60).
Дар тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» дар натиҷаи ба таркиби вожаи Худованд афзуда шудани ҳамсадои й шакли худойванд низ пайдо шудааст: ... ва эшонанд худовандони оташ, эшон андар он ҷо ҷовидон (2, ҷ.1, 652). Ин Билъом гуфт:» Ин сипоҳи Худованди ман аст, ман дуо накунам .(2, ҷ.1, 483).
Дар асари мазкур асосан гунаи Худованд истифода шудааст, вале аҳён-аҳён гунаи Худойванд низ дида мешавад.
Дар «Таърихи Табарӣ» як қатор феълҳое дучор меоянд, ки дар онҳо пасванди-идан ба гунаи-дан низ ба кор рафта, боиси пайдошавии шаклҳои гуногуни айни як феъл гардидааст. Феълҳои нишондан-нишонидан, бурдан-буридан, парвардан-парваридан ва монанди инҳо бо ҳамин усул ба
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
вучуд омадаанд: Пас эшон бар Иброҳим_ салом карданд (ва Иброҳим эшонро) бинишонд ва бар эшон таҳият кард ... (1, ч.1, 129). Ӯро наёфтанд, Шерӯйро биёварданд ва андар кӯшк бинишониданд ва ба талаби Парвез рафтанд ... (1, ч.1, 643). Пас дигар рӯз Фирӯз сипоҳ бинишонид ва саф рост кард ва Хушнавоз ҳамчунин кард (1, ч.1, 526). Ва Абӯчаъфар бародар андар масчид бинишонид, то халқ ҳамеомаданду байъат ҳамекарданд (1, ч.2, 1415). Пас Маъмун бо Фазл тадбир кард, ... то фитнаи Алавиён андар чаҳон бинишонад ва бар Маъмун биёроманд (1, ч.2, 1572).
Абӯалии Балъамӣ, аз рӯи ҳисоби мо, ду маротиба гунаи шинонданро низ ба кор бурдааст: Он зан меҳтарзодае буд, Иброҳимро нашинохту ӯро нашинонд ва нагуфт, ки фуруд ой ва сухани некӯ нагуфт (1, ч.1, 125). Рустам бо сипоҳ бирафт ва ба Мадоин шуд ва Озармидухтро бикушт ва хоҳарашро бишинонд (1, ч.2, 987).
Муаллифи асар феъли буриданро низ боз ба гунаи бурдан истифода кардааст: Гуфто: «Набурд, ки туро бифирефт ва корд бо хеш бибурид ва писаратро ҳаме бихоҳад куштан» (1, ч.1, 141).
Балъамӣ вожаи парварданро низ боз ба шакли парваридан ба кор бурдааст: Худои азза ва чалла Ҷабраилро бифиристодӣ, то эшонро аз пари ӯ таъми шир омадӣ, эшонро аз пари худ шир додӣ, дусолаю сесола ҳамчунин бипарваридӣ, чун бузург шудӣ, модарон биёмадандӣ ва боз хона бурдандӣ (1, ч.1, 261). Ва Сомирӣ аз ин касҳо буд, ки Ҷабраил парварда буд (1, ч.1, 261). Ва ин Фирӯз. Кайхусравро парварда буд ... (1, ч.1, 364).. ва ин Фирӯз Кайхусравро парварида буд ... (1, ч.1,с.364). Ва Ҷаъфарро яке аз ходим буд, «Шафеъ» ном ва ходими Мӯътазид буда буд ва ӯро парварид (1, ч.2, 1610). Ва зане буд аз Куфа ва Ҷаъфарро парварда буд (1,ч.2, 1610).
Тавре ки дида мешавад, муаллифи асар вариантҳои феъли охирро қариб баробар мавриди истифода қарор додааст. Ҳатто дар айни як саҳифа ба таври баробар ба кор рафтани ҳар ду шакл мушоҳида мегардад. Ба тахмини мо, шаклҳои навъи нишондан, бурдан, парвардан таҳти таъсири забони гуфтугӯӣ пайдо шудаанд. Бино ба таъкиди М. Қосимӣ, ин гуна «вариантҳои фонетикии калимаҳо метавонанд таърихи таҳаввулоти дар забонамон аз даврони куҳан то ҳол бавуқӯъомадаро нишон диҳанд. Аз ин рӯ, чараёни мазкурро таҳлил карда, метавон қонуниятҳои мавчудаи чунин таҳаввулотро дар замони ташаккули забон муайян сохт» (10, 18).
Тахфифи ҳиҷои охири вожаҳо. Дар як силсила воҳидҳои лугавии ҳар ду асари тарчумавӣ гурӯҳи овозҳои охири онҳо ё ҳичоҳои алоҳида ё ки калимаи соддаи таркиби вожаҳои мураккаб ба тахфиф дучор гаштаанд. Чунончи, мафҳуми «дирӯз» дар «Таърихи Табарӣ» ба гунаҳои дй, дигин, дигина, дияк ифода гардидааст, дар тарчумаи «Тафсири Табарӣ» бошад, он дар шаклҳои дй, диг ва дик дучор меояд: Хоҳӣ, ки маро бикушӣ, чунон ки дӣ якеро бикуштӣ (1, ч.1, 225). Мардумоне, ки дӣ таманно карданд, ки кошкӣ мо ба чои Қорун будеме... (1, ч.1, 297). Пайгомбар, алайҳи-с-салом, тофта шуд сахт, пас Амр гуфт: «Ё расулуллоҳ, дӣ дергоҳ ба манзил, ки меомадам, ду танро дидам аз банӣ Омир, ҳар дуро бикуштам» (1, ч.1, 810). Боз он марди исроилии дигинро дидам, ки қибтии дигар ҳамебурдаш (203, ч.1, 225). Ва ин қибтӣ даст аз исроилӣ бидошт ва донист, ки он қибтии дигина Мӯсо куштааст... (1, ч.1, 226). Ва ин рӯз, ки ман меомадам, аз дигина меҳмони фалон меҳтар буданд, чумла мардум хурду бузург (1, ч 1, 752). Зиндонбон гуфт: «Ӯ аз дияк боз мурдааст ва мо Нӯъмонро наёрастем гуфтан» (1, ч.1, 628). Пайгомбар гуфт, сала-л-Лоҳу алайҳи: «Яке фаришта дияк ба наздики ман омад ва маро аз Худои азза ва чалла пайгом овард»(1, ч.1, 686). Дигар рӯз гуфт: «Эй Алӣ, Бӯлаҳаб дияк сухан бар ман бибурид ва маро шитофта кард ва ман чизе натавонистам гуфтан» (1, ч.1, 690). Ямлих гуфт: «Аз роҳ ҳамеоям, дӣ бад-ин вақт аз ин шаҳр бирафтем» (2, ч.1, 755). Бидонед ва огоҳ бошед, ки ман диг пеши Абӯсуфиён будам ва гурӯҳе бо вай буданд. (2, ч.2, 276). Пас Абдулмутталиб гуфт, ки: «Ҳама рӯз гулгул аз ин лашкаргоҳ меомад ва аз диг боз ҳеч овоз намеояд (2, ч.2, 748). Ту бо ин Банӣ Исроилиён яке шудаӣ ва дик марди қибтиро бикуштӣ ва имрӯз дигар бор якеро хоҳӣ кушт (2, ч.2, 417).
Аз байни вариантҳои номбурда агар дар «Таърихи Табарӣ» аз ҳама беш гунаи дй истифода гашта бошад (1, ч.2, 842, 1094, 1108, 1167, 1224, 1303, 1364, 1436, 1585), пас дар тарчумаи «Тафсири Табарӣ» шакли диг нисбатан бартарӣ дорад. Маълум мешавад, ки дик шакли паҳлавии вожаи мавриди таҳлил будааст (4, ч.2, 1588).
Аз байни гунаҳои наздики ва назди низ мисли вожаи қаблан таҳлилшуда дар асри Х аз чиҳати доираи истифода варианти аввал имтиёз дорад (1, ч.1, 238; ч.2, 1296, 1297, 1343, 1406, 1407, 1423): Пас Мӯсо бо ин қурбатҳо наздики зан бозомад ба вақти саҳаргоҳ ва зан ҳама шаб бедор буд ва ӯро чашм ҳаме дошт(1, ч.1, 238). Пас ба наздики Абдурраҳмон ибни Муслим омад, гуфт. (1, ч.2, 1296). Ва ҳар ду лашкар наздики якдигар шуданд (1, ч.2, 1406). Хабар ба назди Ҳубайра шуд (1,
ч.2, 1406). Пас Бӯсалама ба наздики Ҳасан ибни Қаҳтаба омад (1, ч.2, 1407). ва ман номаи Бӯмуслим ба назди ӯ бурдам (1, ч.2, 1410).
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
Бояд гуфт, ки асли калимаи номбурда nazda буда, дар матнҳои паҳлавӣ ба гунаи nazdik ба кор рафтани он дида шудааст (4, ҷ.4, 4708).
Чунонки пештар ишора гардид, дар осори номбурда дар натиҷаи ихтисори ҷузъҳои алоҳидаи баъзе калимаҳои дар асл мураккаб низ варианти воҳидҳои лугавӣ пайдо шудаанд. Гунаҳои унсурҳои лугавии Ҷамшед-Ҷам, бомдод-бом, Бӯрондухт-Бӯрон бо ҳамин усул ба вуҷуд омадаанд: Ва аз паси ӯ Ҷамшед буд(1, ҷ.1, 68). Ҷам битарсид ва ӯро гуфт... (1, ҷ.1, 68). Ва ҳама кас, ки нагаравиданд, ба оташ бисӯхт, то ҷаҳон ҳама ба парастиши ӯ рост шуд кому ноком, чун аз подшоҳии Ҷам ҳафтсад сол бигузашт(1, ҷ.1, 69). Пас аз фарзандони Ҷамшед марде монда буд барно ва некрӯй ва бохирад ва диндор буд... (1, ҷ.1, 79). Ва Заҳҳокро хабар дода буданд, ки аз фарзандони Ҷам як тан бошад, ки ӯро «Афридун» гӯянд ва ин мулк ба дасти ӯ афтад(1, ҷ.1, 79).
Дар тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» аз хусуси этимологияи калимаи Ҷамшед чунин қайде мавҷуд аст: «Ва аз баҳри он «Ҷамшед» хонданд ӯро, ки «ҷам» ба забони эшон «рӯшноӣ» бувад ва «шедо» Офтоб бувад ва ба забони паҳлавӣ ҳамин бошад» (2, ҷ.1, 354). «Ва аз баҳри он ӯро «Ҷамшед» гуфтанд, ки «ҷам» ба забони паҳлавӣ «рӯшноӣ» бошад ва «шед» Офтоб бошад ва аз некӯйии ӯ буд, ки ӯро «Ҷамшед» хонданд» (2, ҷ.2, 312).
Чунин қайди дар асари мазкур омада ба ҳақиқати илмӣ мувофиқ меояд. Ин калима дар асл аз ҷузъҳои yam ба маънои «ҳамзод» ва xsaeta ба маънои «тобанда», «рахшон» иборат будааст (11, 252).
Вариантҳои воҳиди лугавии бомдод-бом низ бо ҳамин усул пайдо гардидаанд: Ва мар Бӯлаҳабро зане буд, ки пайгомбар, алайҳи-с-саломро душман доштӣ ва ҳар бомдод багоҳ бархостӣ ва хорҳои магелон бардоштӣ... (2, ҷ.2, 756). Бад-он бом ... барояд(2, ҷ.2, 723).
Шакли мухаффафи бомдод ҳисоб шудани бом дар баъзе лугатҳо қайд гардидааст(4,ҷ.1,468).
Дар «Таърихи Табарӣ» ду дафъа шакли Бӯрондухт ва ду маротиба гунаи Бӯрон ба кор рафтааст: Пас лашкари Аҷам гирд омаданд ва Бӯрондухтро, ки хоҳари меҳтар буд, ба мулк бинишонданд (1, ҷ.1, 659). Пас чун Бӯрондухт ба мулк бинишаст, адлу дод кард ва ҷавр баргирифт (1, ҷ.1, 653). Ва Бӯрон як солу чаҳор моҳ подшоҳ буд (1, ҷ.1, 654).
Ҳамин тавр, маълум мегардад, ки ба тахфиф дучор гардидани ҷузъҳои охири унсурҳои лугавӣ низ аз рӯи хусусиятҳои мушаххаси худ боз аз ҳамдигарашон тафовут мекардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абаев, В. И. Историко-этимологический словарь осетинского языка/В.И.Абаев. - М.-Л.: Изд. АН ССР, 1958, Том 1. - -655 с; том 4, - Л.: Наука, 1989 - 325 с.
2. Балъамӣ, А. Таърихи Табарӣ. Ҷилдҳои 1 - 2/ А.Балъамӣ. -Теҳрон , 1380/2001.- с.
3. Бобомуродова, М.У. Этнолингвистическая характеристика лексики женских украшений в таджикском
языке: автореф. дис.канд. филол.наук: 10.02.22/Махбуба Умриевна Бобомуродова. - Душанбе, 1986. -21 с.
4. Бухоризода, А. Сарнавишти калимаҳо/А.Бухоризода. - Душанбе: Дониш, 2005. -118 с.
5. Искандарова, М.Н. Исконно-иранские и ирано-славянские изоглоссы в «Этимологическом словаре
русского языка» Макса Фасмера: автореф. дисс.канд. филол. наук: 10.02.22/ Мадинахон Набиджоновна
Искандарова - Худжанд, 2011.- 26 с.
6. Касеми, М. Глагольная лексика в памятниках раннего периода новоперсидского (таджикского) языка: автореф. дис.. канд. филол. наук: 10.02.22 /Масъуд Касеми. - Душанбе, 2000. -26 с.
7. Муин М.Фарҳанги форсӣ/М.Муин. -Теҳрон: Амири Кабир, 1375.- с.
8. Мозандаронӣ, Ҳ.Ш. Фарҳанги «Шоҳнома»/Ҳ.Ш.Мозандаронӣ.- Теҳрон: Бунёди Нишопур, 1377. - 712 с.
9. Ҳасанов, А.А. Баъзе вижагиҳои адабӣ ва забонии тарҷумаи «Тафсири Табарӣ» /А.А.Ҳасанов // Ахбори ДДҲБСТ. - 2012. - №1(49). - С.180 -193.
10. Тарҷумаи «Тафсири Табарӣ»: таҳия, тавзеҳот ва таълиқоти Н.Ю. Салимов, Н.Ш.Зоҳидов, Н.И.Ғиёсов,
А.А. Ҳасанов, А.Самеев. -Хуҷанд: Нури маърифат, 2007.- Ҷ.1-883 с; Ҷ. 2.-783
REFERENCES:
1. Abaev, V.I. The historic and etymological dictionary of Osetin language/ V.I.Abaev. -M.-L.: AN SSR , 1958, V.1. -665 pages; V.4, -L.: Nauka, 1989.-325 p.
2. Bal’ami, A. Tabari history (Ta’rikhi Tabari). V. 1-2/ A.Bal’ami. -Tehron, 1380/2001. p.
3. Bukhorizoda, A. The fate of words/A. Bukhorizoda. -Dushanbe: Donish, 2005. -118 p.
4. Bobomurodova, M.U. Ethno-linguistic characteristic of vocabulary of female ornaments in Tajik language: abstract of dissertation of candidate of science in philology: 10.02.22/Mahbuba Umrievna Bobomurodova. -Dushanbe, 1986. -21 p.
5. The Translation of “Tafsiri Tabari” (Tabari interpretation): compilation, clarification and addition of
N.Yu.Salimov, N.Sh.Zohidov, N.I.Giyosov, A.A.Hasanov, A.Sameev. -Khujand: Nuri ma’rifat, 2007.-V.1.-883 p.; V.2.-783 p.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
6. Iskandarova, M.N. Native Iranian, Iranian and Slavic isoglosses in the ’’Dictionary of Russian language” of Max Fasmer: abstract of dissertation of candidate of science in philology: 10.02.22/Madinakhon Nabijonovna Iskandarova - Khujand, 2011. -26 p.
7. Kasemi, M. Verbal lexicon in manuscripts of early period of new Persian (Tajik) language: abstract of dissertation of candidate of science in philology: 10.02.22./Mas’ud Kasemi. -Dushanbe, 2000. -26 p.
8. Mozandaroni, H.Sh. The dictionary of “Shahname”/H.Sh.Mozandaroni. -Tehron: Bunyodi Nishopur, 1377. -712 p.
9. Muin, M. Persian dictionary/M.Muin.-Tehran: Amir Kabir, 1375. - p.
10. Grammar of modern literary Tajik language. V.1. Phonetics and morphology. -Dushanbe: Donish, 1985. -335
p.
11. Hasanov, A.A. Some literary specifics and the language of translation of “Tafsiri Tabari” (Tabari commentary)/A.A.Hasanov//Akhbori DDHBST (Bulletin of TSULBP). 2012.- № 1(49). -Pp. 180-193.
Роль стяжения звуков в возникновении вариантности слов в переводной литературе эпохи Саманидов
М. Т.Джаббарова
Ключевые слова: переводная литература эпохи Саманидов, вариантность слов, стяжение, «Перевод» «Тафсири Табари» и «Перевод «Таърихи Табарй», Балами В статье подвергается анализу возникновение вариантов слов в двух переводных произведениях X века - «Перевод «Тафсири Табари»- и «Перевод «Таърихи Табари» путем стяжения звуков.
Утверждается, что исконно таджикские слова подвержены стяжению больше, чем заимствованные арабские лексические еденицы. Способы стяжения, наблюдаемые в пределах исконно таджикских лексических едениц, не встречаются среди арабских слов.
The role of sounds reduction in the emerge of variance of words in the translations of the Samanids epoch
M.T.Jabborova
Key words: the translated literature of the Samanids epoch, the variance of words, reduction, Bal’ami’s ‘’Tafsiri Tabari ‘’ and ‘’Ta’rikhi Tabari” translations The paper analyzes the variant words emergence due to sounds reduction in two translated books of the 10th century, the translation of “Tafsiri Tabari” and the translation of “Ta’rikhi Tabari”. It argues that original Tajik words are exposed to reduction more than lexical units borrowed from Arabic. The ways of reduction noticed about the original Tajik lexical units are not seen about Arabic words.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ҷабборова Муяссара Тоҳирҷоновна, номзади илмҳои филологӣ, мудири кафедраи фанҳои ҷамъиятиии факултети №4 Академияи ВКД ҶТ, капитани милиса(Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Сведения об авторе:
Джабборова Муяссара Тохирджоновна, кандидат филологических наук, заведующая кафедрой общеобразовательных дисциплин факультета № 4 Академии МВД РТ(Республика
Таджикистан, г.Худжанд), капитан милиции, E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Information about the author:
Jabborova Muyassara Tohirjonovna, candidate of science in philology, the head of Social Sciences Department at the Faculty № 4, the Academy of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Tajikistan(Republic of Tajikistan, Khujand), Militia Captain, E-mail: uchzaphgu@mail.ru
