CC BY
11
ЦЭРКВЫ I ДЗЯРЖАВА: ДЗЕСЯЦЬ ГОД ПАСЛЯ ЗАКОНУ
Наталля Васiлевiч
Рэзюмэ
У 2012 годзе, праз дзесяць год пасля прыняцця новай рэдакцып Закона «Аб свабодзе сумлення», рэлiгiйная дзейнасць па-ранейшаму жор-стка кантралявалася дзяржавай, а рэлтйныя аргашзацьп, у тым лiку nратэстанцкiя, яш раней больш актыуна змагалiся за свае правы, пе-раважна прыстасоувало да наяуных умовау. Нягледзячы на удзел цэрквау у грамадскiх дыскушх, звязаных з ацэнкай асобных закана-даучых шщыятывау, iх публiчная пазщыя абмяжоувалася вузкiм колам тэмау: дэмаграфiя, сямейныя каштоунасщ, маральнасць i аборты. Хаця гэтая пазiцыя пачынае афармляцца i насiць больш сютэматычны характар i выклiкаць грамадскi рэзананс, фактычна яна не уплывае на дзяржауную палiтыку.
У Беларускай Праваслаунай Царкве адбылiся структурныя (на вышэйшым узроунi) i кадравыя (на сярэдшм узроунi) змены, звязаныя з падрыхтоу-кай да магчымых зменау у юраушцтве Беларускага Экзархату. З'яуленне новага прадстаушка Ватыкана у Беларусi не штэнафтавала стасункау дзяржавы з Рыма-Каталщкай царквой, у т. л. у справе падрыхтоук кан-кардату ц выканання Ватыканам пасярэднiцкiх функцый на карысць бе-ларускiх уладау.
Тэндэнцьй:
• уцiск рэлiгiйнага поля працягваецца на шстытуцыйным узроунi праз закон 2002 года, але асноуныя канфлттныя моманты здымаюцца i супрацьстаянне з уладамi з боку пратэстанцкiх цэрквау змянша-ецца;
• пашыраецца публiчная прысутнасць цэрквау, у т. л. у альтэрнатыуным уладам ключы, у грамадскай дыскусп (праблемы дэмаграфii i абортау), аднак гэтымi тэмамi прысутнасць i абмяжоуваецца;
• у Беларускай Праваслаунай Царкве адбываюцца структурныя змены i кадравыя перастаноукi, афармляецца новая група у кiраунiцтве;
• у публiчным полi узнiкае i пашыраецца напружанасць памiж праваслаунай i унiяцкай царквамi;
• стасункi беларусюх уладау з каталiцкай царквой застаюцца у «замаро-жаным» стане.
Агульная характарыстыка
Паводле шфармацып Упаунаважанага па справах рэлМй,1 значнага росту рэлтйных аргашзацый у Беларусi не адбыло-ся i ix агульная колькасць склала 3416. Сярод ix найбольшую долю мае Беларуская Праваслауная Царква (за 2012 год колькасць абшчын павялiчылася з 1567 да 1594), хаця застаецца невядомой колькасць жыхароу Беларуа, якiя належаць да гэ-тай рэлiгiйнай арганiзацыi, паколькi не вядзецца н дзяржау-най, н унутрыцаркоунай статыстыкi прыхаджан. У адрознен-не ад праваслауных, каталiкi маюць афiцыйныя даныя коль-касцi вершкау, паводле якix яна складае 1 млн 402 тыс. 605 чал.2 (а гэта больш за 14% ад агульнай колькасщ насельнщтва), ад-нак невядомыя спосабы падлiку вершкау, а таксама ix даклад-насць i рэальнасць.
Сумневы выклiкаюць i вынiкi праведзеных 1нфармацый-на-аналiтычным цэнтрам пры Адмiнiстрацыi прэзiдэнта «за-мерау»3, паводле якix 93.5 % адносяць сябе да пэунай канфесп, сярод ix 81% да праваслаунай, 10,5% да каталщкай, i 2.0% да шшых, пры гэтым адзначаецца, што толькi 11.5% ад усix рэс-пандэнтау «паводзяць сябе актыуна у рэлiгiйным плане». Пры гэтым 97% апытаных адзначаюць, што «у рэспублщы адсутш-чаюць парушэннi правоу i свабод грамадзян з боку прадстау-нiкоу дэструктыуных культау», а пытанне, цi iснуюць такiя парушэннi з боку дзяржавы, у даследаваннi прадстауленае не было.
Свабода рэлiгü i веравызнання
Цэнтральную ролю у рэгуляванн дзейнасцi рэлiгiйныx арга-нiзацый выконвае прыняты у 2002 Закон «Аб свабодзе сум-
Гл.: http://www.belta.by/ru/all_news/culture/V-religioznoj-zhizni-Belarusi-soxranjajut-veduschuju-rol-traditsionnye-konfessii— Guljako_i_622119.html.
Аф1цыйны сайт Рыма-Каталщкага Касцёла у Беларус1: http:// www.catholic.by/2/belarus/dioceses.html.
Информационно-аналитический центр. Общественное мнение о ситуации в национальной сфере [Электронный ресурс] Точка доступа: http://iac.gov.by/ru/sociology/research/Obschestvennoe-mnenie-o— situatsii-v-natsionalnoj-sfere_i_0000000214.html.
2
лення i рэлтйных аргашзацыях», якi заганяе iх у «нябачнае гета»4.Тым не менш, аналiтыкi адзначаюць, што справаздачау па выпадках ущску становiцца меней.5 Хаця на пачатку года адбыуся напад на дом пастара Антошя Бокуна, брутальнасць якога пераузышла папярэднiя выпадкi, але год завершыуся зняццем застарэлага канфлжту вакол царквы «Новае жыццё» i, таюм чынам, выкананнем прынятай у 2009 рэзалюцьп Еура-парламента.6
Прыняцце закона у 2002 прывяло да узмацнення кантро-лю з боку дзяржавы за рэлiгiйнымi арганiзацыямi i да актывь зацыi апошнiх у барацьбе за свае правы. Праз 10 год абодва гэтыя працэсы пачалi згасаць. Кантроль не зменшыуся, але канфлжты «згладзiлiся», а рэлiгiйныя аргашзацып, пераваж-на пратэстанцкiя, якiя раней быш на «лiнii агню», пачалi вы-рашаць iх без прыцягнення увап грамадскасцi i СМ1.
Пунктам напружання застаецца артыкул 193-1 Крымшаль-нага кодэксу, якi прадугледжвае адказнасць за дзейнасць не-зарэгiстраванай аргашзацып, у т. л. рэлiгiйнага характару. I хаця крымшальныя справы супраць вершкау на падставе гэ-тага артыкула распачатыя не былi, шэраг асобау атрымлiвалi папярэджаннi ад пракуратуры. Напрыклад, трое чальцоу сям'i Сузько у Мазыры. Большасць такiх выпадкау мелi непублiч-ны характар.
Згасанне праваабарончай тэматыю закранула i кампанiю «За свабоду веры», якая была закрытая, набраушы усяго 715 подпiсау у штэрнэце7, хаця у 2008 подпiсау за змены у Закон
Fagan G. Forum 18. Belarus: Religious freedom survey, January 2013 //
[Electronic resource] Mode of access: http://www.forum18.org/ Archive.php?article_id= 1796.
U. S. Department of State. International Religious Freedom Report for 2011: Belarus // [Electronic resource] Mode of access: http://www.state.gov/jY
drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?dlid=192787. European Parliament resolution of 17 December 2009 on Belarus P7_TA(2009)0117 // [Electronic resource] Mode of access: http:// www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type = TA&reference = P7-TA-2009-0117&language = EN&ring = P7-RC-2009-0248/ Петиция «За свободу общественных объединений»: http:// www.change.org/petitions/belarusian-authorities-for-freedom-of-association-and-freedom-of-belief-in-belarus; 1нтэрнэт-кампан1я «За свабоду веравызнання»: http://svabodavery.org/
4
5
«Аб свабодзе сумлення i рэлтйных аргашзацыях» удалося сабраць больш за 50 тыс. Праваабарончая праца выйшла з фарматау кампанiй i сканцэнтравалася у межах працы у пра-вавым фармаце i фармаце грамадзянскай супольнасцi. Адным з прыкладау можа быць шсьмовая заява «Аб неабходнасцi дэ-крымiналiзацыi дзеянняу, звязаных з реалiзацыяй права на свабоду асацыяцый i свабоду веравызнання у Беларуа», прад-стауленая на нарадзе АБСЕ.8
Актуальнасць набыло новае пытанне — выходных дзён, звязаных з рэлiгiйнымi практыкамi: абвяшчэнне працоунай нядзелi 11 сакавiка 2012 выклжала незадаволенасць кан-фесiй, якая не нашла радыкальнага характару; перад святам праваслаунай Пасхi быу абвешчаны агульнарэспублiканскi суботнiк.
Працягвалася тэндэнцыя кантралявання рэлтйных свя-тау, якiя носяць масавы характар: асаблiвы прапускны рэжым, выпадкi асабiстага догляду, надзвычайная прысутнасць пра-ваахоуных органау не толью на асноуных рэлiгiйных святах, але i на спецыяльных мерапрыемствах, таюх як Будслаускi фэст. Прычым мшцыя выконвала не толькi ролю ахоушкау грамадскага парадку, але i ^дэалапчную функцыю, як у выпад-ку затрымання Удзельнiка Будслаускага фэсту за саколку з выявай ксяндза Багаткевiча. Калi пасля выбуху 2011 года та-кiя меры бяспекi мелi надзвычайны характар, то цяпер над-звычайны рэжым стау звычайным, як i у выпадку масавых палтганых мерапрыемствау, якiя прадугледжваюць усталя-ванне на месцах збору i мггынгау металiчных турнiкетау i аса-бюты догляд. Такiя меры бяспекi выконваюць не толькi непас-рэдную функцыю кантролю, але i ствараюць пэуны пахала-гiчны клiмат.
Дактыласкатя i 1НН
Кал рэлiгiйныя арганiзацыi не выступалi супраць надзвычай-ных мерау бяспекi, то з нагоды прымусовай дактыласкапii рэ-акцыя была шшай. Яшчэ у 2011 здаралiся выпадю прыцягнен-ня праваслауных святароу да адмшютратыунай адказнасцi, але
Гл.: http://forb.by/node/360.
у 2012 таюя выпадю прыцягнулi увагу СМ1.9 Хаця пытанне уздымалася у пачатку 2012 года на сходзе Мшскай епархii, афщыйная пазiцыя па гэтым пытаннi не была сфармуляваная, пратэст насiу стыхшны i iндывiдуальны характар, а дыскусп адбывалiся не у пол грамадзянсюх правоу, а у рэчышчы рэль гiйнага дыскурсу. Фрагментарны характар мела i прынятая Сiнодам БПЦ заява10, хоць у ёй i дэкларавалася спроба сфар-муляваць пазiцыю «не столью у духоунай, колькi у прававой плоскасцi».
Медыцына, дэмаграфiя i аборты
Пашырылася тэндэнцыя выхаду праваслаунай i каталiцкай цэрквау у сацыяльную сферу, у тым лiку спалучаная з крыты-кай заканадауства. У 2011 гэта быу закон «Аб рэпрадуктыу-ных тэхналогiях», i цэрквы выступiлi з яго крытыкай паасоб-ку. У 2012 аб'ектам абмеркавання стау праект закона «Аб ме-дыцыне», аднак цэрквы засяродзiлiся на пытаннях абортау i вярнулiся да пытання рэпрадуктыуных тэхналогiй, такiм чы-нам абмежаваушыся вузкiм колам спецыфiчных пытанняу. Пазiцыя цэрквау, на гэты раз супольная, атрымала рэзананс, аднак, як i у выпадку з папярэдшм законам, уплыу на пазщыю заканадауцау быу мiнiмальны.
Савет мшютрау пайшоу на касметычныя змены у парадку выканання працэдуры перапынення цяжарнасщ, скасаваушы значную колькасць т. зв. «сацыяльных паказчыкау»11 да абортау, пры наяунасцi якiх дазвалялася рабщь аборт ад 13 да 22 тыдня цяжарнасцir• на долю таюх абортау прыпадала не больш за 8% (у яюя уваходзяць таксама аборты паводле медыцынскiх паказчыкау). Можна прагназаваць, што у сярэднетэрмiновай
9 Василевич Н. Дактилоскопирование и Церковь: контуры сопротивления // [Электронный ресурс] Точка доступа: http://nmnby.eu/news/ express/4863.html.
10 Заявление Синода Белорусской Православной Церкви «о практике использования новых средств идентификации граждан» // [Электронный ресурс] Точка доступа: http://www.church.by/resource/Dir0301/ Dir0302/2012/Page4277.html.
11 Постановление Совета министров № 23 от 11.01.2013 года см.: http:// www.pravo.by/main.aspx?guid = 3871&p0 = C21300023&p1 = 1.
перспектыве гэтая катэгорыя абортау будзе ажыццяуляцца на больш paHHix тэрмiнахr• таму перамога цэрквау тут носiць хут-чэй тактычны, чым статэгiчны характар.
Маральнасць i пачуцщ вершкау
Не у прыкмет большы водгук з боку дзяржауных органау ат-рымалi пратэсты царкоунай грамадскасцi, да якiх у паасоб-ных рэгiёнах далучылася i царкоунае юраунщтва, супраць падзеi зуом iншага масштабу — паказу музычнага спектакля «1сус Хрыстос — суперзорка». Нягледзячы на тое, што ацэню мастацкага твору адрознiваюцца i у самiм праваслау-ным асяроддзi — у Расеi, напрыклад, царкоуныя улады выступал] у аналапчнай сiтуацыi супраць забароны мюзiкла — паказ мюзiкла у Беларусi быу адменены. Само па сабе пы-танне «пачуццяу вершкау» мела актуальнасць у сувяз1 са скандалам вакол Pussy Riot, як] перанёсся i у беларускую пуб-л]чную прастору.
Пал^вязш
Дэмакратычная грамадскасць чакала, што цэрквы заступяц-ца за палггвязняу i нават паспрыяюць ix вызваленню. Пазiцыя беларускага Касцёла была стрыманай: адказ Мiтрапалiта Кан-друсевiча датычна галадоуш Каваленкi12, каментар Пятра Руд-коускага аб прыярытэтах касцёлу. Апошш выказауся, што ёсць «група праблем, шмат больш жудасных, яюя патрабуюць больш рашучага прощдзеяння», — аборты i рэпрадуктыуныя тэхналогп. Ён адзначыу, што, нягледзячы на наяунасць праб-лемы палiтвязняу, нельга адсутнасць пазщьп iерарxау у гэтым пытаннi «чынщь асноуным крытэрам ацэнкi грамадска-этыч-най мюп Касцёла»13. Тым не менш, прынама прадстаунiк Ва-тыкана арцыбюкуп Гуджэрощ у канцы верасня адведау шэ-раг палiтзняволеныx «на знак павап да паусюднага маральна-га аутарытэта Найсвяцейшага Айца i гумаштарнай дзейнасцi
Гл.: http://nn.by/?c = ar&i = 71156.
Рудкоусю П. Ля варотау Касцёла. Касцёл ля варотау сумлення // [Электронны рэсурс]. Кропка доступа: http://nn.by/?c = ar&i = 71719.
Святога Прастолу, у межах двухбаковых дыпламатычных ад-носш»14.
Што да Беларускай Праваслаунай Царквы, то чаканнi гра-мадскасцi у дачыненнi да яе прадстаушкоу i лiдарау аказалiся марным^ хаця само па сабе заступнщтва за «пал1твязняу» стала для яе актуальным. Юраунщтва БПЦ настолью рашуча вы-ступiла у падтрымку афонскага iгумена Яфрэма са зваротам да юраунщтва Грэцып i патрабаваннем справяд^вага суду, што нават спатрэб^ася адмысловая адозва Усясветнага Патрыяр-ха аб недапушчальнасщ умяшання у чужую юрысдыкцыю.15
Беларуская Праваслауная Царква
Дзяржауна-царкоуныя стасункi у бягучым годзе быш спакой-ным], нягледзячы на канфлжты з нагоды дактыласкапп i кры-тыку прадстаунiкамi БПЦ закона «Аб медыцыне» i прэтэнзй дзяржавы да няузгодненага будаунiцтва храмау, якое складае 30 — 40%, i «факты парушэння рэлтйным1 арганiзацыямi за-канадауства пры розшчным гандлi прадметамi рэлiгiйнага прызначэння i ^што^ным] металамi па-за культавымi збуда-ваннямi i ]х тэрыторый пры адсутнасщ лщэнзп Мiнiстэрства фiнансау»16. Толью на адукацыю у БПЦ у 2012 дзяржава вы-лучыла больш за EUR 3 млн.17
Унутры БПЦ пачалiся спробы правесцi у жыццё новы трэнд, характэрны для РПЦ у межах палггыю Патрыярха Юры-ла: падзел епарxiяу з наступным стварэннем мiтрапалiчыx ак-ругау. Аднак зробленая на Сiнодзе прапанова па падзеле Вщебскай епархп, што павы^ла б статус арxiепiскапа Дзмггрыя, у т. л. як магчымага кандыдата на пасаду Экзарха, так i не атрымала працягу. У супрацьвагу трэнду падзелу епар-х1яу на тым жа студзеньскiм Сшодзе быу запушчаны новы
Гл.: http://cathoИc.by/2/home/news/belarus/34-belarus/114091-znjawolenyja.html.
Заявление Священного Синода Вселенского Патриархата в связи с
ситуацией вокруг игумена Ефрема: http://churchby.info/rus/797/
Гл.: http://www.belta.by/ru/all_news/culture/V-religioznoj-zhizni-Belarusi-soxranjajut-veduschuju-rol-traditsionnye-konfessii— Guljako_i_622119.html. Тамсама.
14
15
16
трэнд — адмшютратыуная рэструктурызацыя самога Экзархату праз стварэнне Упраулення справамь18 Апошняе узна-чалiy архiепiскап Гурый.
Раней больш вядомы як «манах» i «малтгоушк», архiепiс-кап Гурый рэзка стауся «менеджарам» i рэзка пайшоу угару як персанальна, так i праз павелiчэнне ролi выканаучага органа з iм на чале. Ён атрымау прэмiю «За духоунае адраджэн-не», шщыявау значныя структурныя i кадравыя змены у Мшсюх Духоуных школах, якiя ён таксама yзначалiy, дау рэ-зананснае штэрвж пра ушяцтва19, з якога пачалася антыуш-яцкая кампанiя з прыняццем Сiнодам БПЦ шэрагу рашэнняу пра ушанаванне памяцi Сямашкi i усталяванне дня памяцi Полацкага сабору 1839 года. Два вiзiты уплывовых праваслау-ных iерархаy — Мiтрапалiта 1ларыёна i Патрыярха Кiрыла20 — таксама дазволш назiраць працэс умацавання у Экзархаце пазiцыяy архiепiскапа Гурыя i прот. Фёдара Поунага, у пэу-най ступенi альтэрнатыуныя Сiноду21.
Рыма-Каталщш Касцёл у Беларусi
Нягледзячы на меркаванне некаторых аналiтыкаy, што Ва-тыкан можа стаць пасярэднiкам у дыялогу беларускiх уладау з Еуропай,22 адносiны памiж дзяржавай i Касцёлам, штэн-сiфiкаваныя у 2008 — 2009, працягвалi iсцi на спад. Зацягнуу-ся працэс з падпiсаннем канкардату23, ажывiць якi не дапамог i новы нунцый Гуджэроцi. Дагэтуль канфлжтным момантам застаецца становiшча замежных каталщюх святароу, якiя
21
22
Ваалев1ч Н. Ад аноду да упраулення справамi // [Электронны рэсурс].
Кропка доступа: http://churchby.info/bel/877/
Гл.: http://www.eparhia.by/arkhierei/beseda/o-juvenalnoi-justicii-sposobstvujushchei-razrusheniju-semi.html.
Вас1лев1ч Н. Bi3rn Патрыярха Крыла у Беларусь: за туманам нiчога ня вiдна // [Электронны рэсурс]. Кропка доступа: http://nmnby.eu/ news/analytics/4977.html. Тамсама.
Мельянцов Д., Пикулик А. Стратегии. Как остановить эскалацию конфликта с ЕС // [Электронный ресурс] Точка доступа: http:// naviny.by/rubrics/opinion/2012/04/10/ic_articles_410_177474/
Василевич Н. «У нас есть Папа» // [Электронный ресурс] Точка доступа: http://nmnby.eu/news/analytics/5127.html.
18
19
20
складаюць значную частку усяго святарскага корпусу (146 з 439)24.
Беларуская Грэка-Каталiцкая Царква
Узнятая арxiепiскапам Гурыем хваля антыушяцкай кампанп25 набыла асаблiвую актуальнасць з вiзiтам Ватыканскага чыноу-нiка з Кангрэгацыi усходшх цэрквау, як] адбыуся у 2012 го-дзе, аднак не паспрыяу вырашэнню надзённай патрэбы бела-русюх грэка-каталiкоу — афармлення кананiчнай структуры праз атрыманне уласнага епiскапа. Паводле арxiепiскапа Кiрыла Васiля, пытанне разбудовы структуры БГКЦ важнае, але «гаварыць пра канкрэтныя формы, спосабы i час яго раз-вязання яшчэ рана»26. Падобную ж пазiцыю агучыу i нунцый Гуджэрощ, як] адзначыу, што найлепшай з'яуляецца стратэ-пя адбудовы структурау БГКЦ «з ног», а не «з галавы»27.
Высновы
Адзначаныя трэнды, пры адстунасцi форс-мажорных падзе-яу, будуць развiвацца i далей.
Па-першае, датычна уцiску рэлшйнага поля, на узроуш заканадауства зменау не адбудзецца, а сам щск будзе насiць метадычны, але не брутальны характар, што дазволщь уладам не правакаваць канфлiкты, але захоуваць кантроль над сфе-рай.
Па-другое, дзяржава будзе i далей ^нараваць пазiцыi цэр-квау па прынцыповых пытаннях грамадскага уладкавання,
Гл.: http://www.belta.by/ru/an_news/society/Gosudarstvo-okazyvaet-znachitelnuju-finansovuju-podderzhku-v-restavratsii-kostelov— Guljako_i_622126.html.
Мойсейчик И. Тень на плетень, или Недетская юстиция от совестливого архиепископа // [Электронный ресурс] Точка доступа: http:// churchby.info/bel/862/
Беларусшя ушяты чакаюць зацьвярджэньня царкоунай структуры // [Электронны рэсурс]. Кропка доступа: http://www.svaboda.org/ content/article/24576341.html.
Нунцый да грэка-католшау: Многае залежыць i ад вас // [Электронны рэсурс]. Кропка доступа: http://carkva-gazeta.by/design/print. php?year = 2012&print = 266.
24
25
26
робячы нязначныя саступю i такiм чынам не дазваляючы раз-вiвацца канфлiктным атуацыям i нейтралiзуючы крытыку.
Па-трэцяе, у сувязi з магчымым новым вггком агульнага трэнду лiбералiзацыi i заходняга вектару, магчыма пауторнае задзейнiчанне каталщкай царквы, якое не будзе насщь рады-кальнага характару.
Па-чацвёртае, у Беларускiм Экзархаце будзе нарастаць уплыу «партьп Гурыя», а таксама прот. Фёдара Поунага, што можа прывесщ да супярэчнасцей унутры кiраyнiцтва, у якiм магчымыя змены.
