Научная статья на тему 'СОҒЛОМ ОВҚАТЛАНИШНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ МАҚСАДИ'

СОҒЛОМ ОВҚАТЛАНИШНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ МАҚСАДИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
24
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Макро ва микроэлементлар / озуқавий қиймат / оптимал нисбат / ижтимоий ҳимоя / миллий тизимлар / интеллектуал ривожланиш / муҳтож қатлам / тажрибалар / озиқ-овқат маҳсулотлари / тамға / яроқлилик муддати / маҳсулот / хайрия / мактабгача ва мактаб таълими / соғлиқни сақлаш / қишлоқ хўжалиги.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Камолитдин Салохитдинович Камалов

Мақолада, Ўзбекистон Республикасида соғлом овқатланишни таъминлашнинг асосий мақсадини босқичма–босқич амалга оширишнинг содда методларини илмий-амалий жиҳатидан тадқиқот ўтказиб, амалиётга тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — Камолитдин Салохитдинович Камалов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОҒЛОМ ОВҚАТЛАНИШНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ МАҚСАДИ»

СОГЛОМ ОВЦАТЛАНИШНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ МАЦСАДИ Камолитдин Салохитдинович Камалов

Мустакил тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.1093172 7

Аннотация. Мацолада, Узбекистон Республикасида соглом овцатланишни таъминлашнинг асосий мацсадини босцичма-босцич амалга оширишнинг содда методларини илмий-амалий жщатидан тадцицот утказиб, амалиётга тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: Макро ва микроэлементлар, озуцавий циймат, оптимал нисбат, ижтимоий уимоя, миллий тизимлар, интеллектуал ривожланиш, муутож цатлам, тажрибалар, озиц-овцат маусулотлари, тамга, яроцлилик муддати, маусулот, хайрия, мактабгача ва мактаб таълими, соглицни сацлаш, цишлоц хужалиги.

Аннотация. В статье с научной и практической точки зрения исследованы простые методы поэтапной реализации основной цели по обеспечению здорового питания в Республике Узбекистан, а также разработаны рекомендации для практики.

Ключевые слова: Макро- и микроэлементы, пищевая ценность, оптимальное соотношение, социальная защита, национальные системы, интеллектуальное развитие, нуждающаяся группа, опыт, продукты питания, бренд, срок годности, продукт, благотворительность, дошкольное и школьное образование, здоровье, сельская экономика.

Abstract. In the article, the simple methods of step-by-step implementation of the main goal of ensuring healthy nutrition in the Republic of Uzbekistan were researchedfrom a scientific and practical point of view, and recommendations for practice were developed.

Keywords: Macro and micronutrients, nutritional value, optimal ratio, social protection, national systems, intellectual development, needy group, experiences, food products, brand, expiration date, product, charity, preschool and school education, health, rural economy.

СоFлом овкатланиш (nutrition) — бу ёши, жинси, соглиги ва касбидан катъи назар, хар бир инсонни макбул яшаши интеллектуал ривожланиши, турли касалликларнинг олдини олиши учун зарур булган макро ва микроэлементлар озукавий кийматининг оптимал нисбатини уз ичига олган, хилма-хил озик-овкат махсулотлари билан етарли микдорда таъминланиш.

1. Ахолининг барча катламини етарли микдорда озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш учун ижтимоий химоянинг миллий тизимларини такомиллаштириш ва уларнинг баркарорлигини таъминлаш.

Сунгги йилларда ахолининг ижтимоий химояга мухтож катламни иш урни, даромад ва озик-овкатлар билан баркарор таъминлаш максадида алохида реестр юритиш («темир дафтар», «аёллар дафтари», «ёшлар дафтари») тизими йулга куйилди.

Ижтимоий реестрларга кирган ахолига кишлок худудларда озик-овкат махсулотлари етиштириш учун карийб 200 минг гектар ер майдонлари ажратилди.

Ижтимоий химояга мухтож гурухларнинг шароитларидаги узгаришларни кузатиш учун ягона ижтимоий химоя маълумотлар тизимини яратиш максадида турли вазирлик ва идораларнинг ахборот тизимлари интеграцияси таъминланмаган.

Шу билан бирга ахолига ер майдонлари ажратиш оркали уз-узини сифатли ва турли хил озик-овкатлар билан таъминлаш имкониятларини янада кенгайтириш талаб этилади.

Хорижий тажрибалар асосида озик-овкат махсулотларининг тамгасида белгиланган яроклилик муддати тугашига киска даврлар колганда, махсулотни хайрия тарзида ахолининг эхтиёжманд катламига таркатиш фаолиятини амалга оширувчи «Food Banking» тизими фаолияти йулга куйилмаган.

Озик-овкат махсулотларининг гурухлар буйича ахоли жон бошига истеъмол килиш даражаси тахлилларига кура, Узбекистонда ун ва нон махсулотлари, туйинган ёг, ош тузи, шакар ва гушт истеъмол килиш курсаткичлари Осиё ва дунё мамлакатларининг уртача курсаткичидан юкорилиги, аксинча дуккакли ва дон махсулотлари, мева ва резаворлар, ёнгоклар истеъмол курсаткичи талаб даражасидан пастлиги аникланган.

Жахон согликни саклаш ташкилоти томонидан шакар, оддий углеводлар, туйинган ва транс ёглар истеъмолини чеклаш, бунинг урнига мева ва сабзавотларни истеъмол килиш тавсия этилмокда.

Носоглом овкатланиш ва туйиб овкатланмаслик окибатларининг глобал иктисодиётга салбий таъсири йилига 3,5 трлн А^Ш долларини ёки ахоли жон бошига 500 А^Ш долларини ташкил этади.

Жахон согликни саклаш ташкилоти ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараккиёт Дастури тахлилларига кура, Узбекистонда меъёрида овкатланмаслик окибатида йукотилган самарадорлик сабабли юзага келган яширин кушимча харажатлар 3,5 баравар куп булиб, 7,3 трлн сумни ташкил этмокда.

Ушбу масалаларни тизимли хал этиш хамда фукароларнинг соглом овкатланиши учун мухим ахамиятга эга асосий хизматлардан фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришда куйидагилар амалга оширилади:

1.1. Ижтимоий химоя:

Ижтимоий реестрларда руйхатга олинган фукароларнинг узини узи озик-овкатлар билан таъминлашини тизимли равишда ташкил этиш учун уларга ер майдонлари ажратиш буйича ишларни кучайтириш;

Ахолига дехкон хужаликларини юритиш учун ажратишган ерларда хамда томорка ерларида уз эхтиёжлари учун озик-овкат махсулотлари етиштириш имкониятини кенгайтириш, уларни юкори ва сифатли хосил берувчи озик-овкат экинлари уругликлари билан таъминлаш;

Бозор нархида озик-овкат махсулотларини харид килиш имконига эга булмаган ижтимоий химояга мухтож ва даромад манбаи чекланган фукароларнинг энг мухим озик-овкат махсулотлари билан таъминланиш даражасини ошириб бориш, жумладан, халкаро ташкилотлар билан хамкорликда озик-овкат махсулотлари банклари (Food Banking) пилот дастурини синовдан утказиш буйича махсус максадли миллий дастурларни кабул килиш.

1.2. Ахоли саломатлигини мониторинг килиш:

Озик-овкат махсулотлари сифати ва хавфсизлиги хамда соглом озикланиш буйича республика вазирлик ва идоралари маълумотларини Миллий ахборот платформасига интеграция килиш;

Жахон овкатланиш хисоботи (Global Nutrition Report), жумладан гушт, туйинган ёг, таркибида натрий ва шакар булган ичимликларни, айникса, соглом овкатланиш учун зарур булган мева-сабзавот, дуккакли ва дон махсулотларини истеъмол килиш даражалари буйича маълумотлар тахлилларини амалга ошириш ва таклифлар ишлаб чикиш;

Озик-овкат махсулотлари хавфсизлигини назорат ва мониторинг килиш буйича мутахассис кадрлар сонини, малакасини, билим ва куникмаларини ошириш.

2. Озик-ов^ат хавфсизлиги учун жамоатчиликни кенг жалб килган холда соглом овкатланиш тамойиллари, озик-овкат махсулотларининг хавфсизлик курсаткичлари ва уларга риоя этиш амалиётларини таргиб килиш.

Мамлакатимиз бугунги кунда озик-овкат истеъмоли билан боглик юкумли булмаган касалликлар, жумладан, кандли диабет, саратон ва юрак-кон томир, ортикча вазн, макро ва микроэлементлар етишмовчилиги каби касалликлар таркалиши буйича дунё мамлакатлари орасида юкори каторлардан урин олган.

Маълумотларга кура, Узбекистонда охирги 15 йилда туртта асосий юкумли булмаган касалликларни даволаш учун 1,4 трлн сум сарфланган.

Озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш, саклаш, ташиш, сотиш жараёнларида хавфсизликни бошкаришни назорат килиш тизими ривожланмаганлиги ва хавфли булган озик-овкатларни сотиш учун жавобгарлик кучайтирилмаганлиги сабабли озик-овкат махсулотларидан захарланиш хавфи ортиб бормокда.

Х,озирги кунда Узбекистондаги озик-овкат махсулотларининг хавфсизлигини назорат килиш тизими бир неча давлат органлари Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги кумитаси, Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш кумитаси, Усимликлар карантини ва химояси агентлиги, Техник жихатдан тартибга солиш агентлиги томонидан тайёр махсулотларга нисбатан хулоса бериш оркали амалга оширилмокда.

Шунингдек, кишлок хужалигида фойдаланиладиган угитлар, усимликларни химоя килиш воситалари, хайвонот дунёсини даволаш препаратлари устидан назорат килишда, таркибида фаол моддалар булган пестицидларни руйхатдан утказиш, сотиш ва улардан фойдаланиш каби мухим сохаларни тартибга солишда катта бушликлар мавжуд.

Озик-овкат махсулотларининг хавфсизлигини назорат килиш буйича билим ва тажрибага эга булган мутахассис кадрлар етишмайди. Лаборатория ходимлари етарли эмас ва улар халкаро аккредитациядан утиш учун зарур булган мунтазам малакани тасдиклаш синовларидан утмайдилар.

Озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланишни таргиб килишни кучайтириш буйича ташвикот режасини ишлаб чикиш ва уни амалга ошириш лозим.

Соглом овкатланиш тамойиллари, озик-овкат махсулотларининг хавфсизлик курсаткичларига риоя этишдаги муаммоларни хал килиш буйича куйидагилар амалга оширилади:

2.1. Озик-овкат махсулотлари хавфсизлигини таъминлаш:

Озик-овкат махсулотлари хавфсизлиги устидан давлат назоратини ягона тизим оркали бошкариш, бунда турли идоралардаги функцияларни ягона тизимга келтириб, озик-овкат махсулотлари хавфсизлиги инспекциясини ташкил этиш;

«Даладан-истеъмолгача» занжирида кишлок хужалиги ва озик-овкат махсулотлари хавфсизлигини назорат килиш тизимини кучайтириш, халкаро талаблардан келиб чикиб, озик-овкат махсулотлари хавфсизлиги даражасини текшириш ва тахлил килиш буйича лабораториялар тизимини ривожлантириш;

Озик-овкат махсулотлари тугрисидаги маълумотларни истеъмолчиларга тулик етказиш;

Жахон согликни саклаш ташкилотининг тавсиялари асосида озик-овкат махсулотлари таркибида туз, канд ва ёг микдорини инсон хаёти ва соглиги учун хавфсиз хамда зарарсиз булган меъёр курсаткичларини белгилаш;

Биологик фаол кушимчалар ишлаб чикариш ва уларни руйхатдан утказиш тизимини такомиллаштириш;

Импорт ва махаллий озик-овкат махсулотлари таркибида генетик модификацияланган организмлар (ГМО) ва саноат трансёглари булиши хавфини бахолаш.

2.2. Соглом овкатланишни таргиб ва ташвикот килиш ишларини ташкил этиш:

Соглом овкатланиш ва соглом турмуш тарзини таргиб килиш дастурини ишлаб чикиш ва амалга ошириш, бунда туйинган ёгли махсулотлар, ош тузи, шакар ва ёгли махсулотларнинг урнини босувчи керакли микро-макроэлементлар ва оксилга бой махсулотларнинг (мева-сабзавот, дуккакли, резавор, балиц, сутли маусулотлар, асал ва бошцалар) истеъмолини оширишни таргиб килиш;

Соглом овкатланиш амалиётларини куриб чикиш ва ахолининг тушунча ва билимларидаги бушликларни аниклаш борасидаги бирламчи тадкикотлар ва изланишларнинг устувор йуналишларини белгилаш;

Ёш болалар ва гудакларнинг соглом овкатланишини таъминлаш;

Мактабгача ва мактаб таълими, согликни саклаш, кишлок хужалиги ва озик-овкат сохаларида соглом овкатланиш тамойилларини таргиб килиш;

Мактабгача ва мактаб таълими хамда олий ва урта махсус таълим муассасалари худудида кучли газланиб ширинлаштирилган ва энергетик ичимликлар хамда ута тузланган озик-овкат махсулотларини истеъмол ва реализация килиш буйича чекловларни жорий этиш;

Давлат ва хужалик бошкаруви хамда махаллий давлат хокимияти органлари, шунингдек, барча даражадаги давлат муассасалари ва идораларида соглом овкатланиш буйича билим ва куникмаларни оширишга каратилган тадбирлар ташкил килиш;

Соглом овкатланиш буйича оммавий ахборот воситаларида махсус эшиттириш ва курсатувлар тайёрлаш.

Стратегияни амалга оширишдан кутилаётган натижалар

Ушбу Стратегияда назарда тутилган тадбирларнинг хаётга жорий килиниши натижасида Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг баркарор ривожланиш максадларига эришиш жадаллашади.

Хусусан, «Туйиб овкатланмасликка бархам бериш», «Соглик ва фаровонлик», «Тоза сув ва санитария» ва бошка шу каби максадлар буйича кабул килинган миллий максадларга эришилади, ахоли фаровонлиги таъминланади.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун, биринчи навбатда, ички истеъмол талабидан келиб чиккан холда озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш доирасида:

Асосий турдаги озик-овкат махсулотларининг кафолатланган захиралари яратилади;

Ахолининг соглом овкатланиши учун зарур булган оксил ва микроэлементлар, витаминларга бой махсулотлар, жумладан мева-сабзавот, мева-резавор, полиз, дуккакли, гушт ва гушт махсулотлари, сут ва сут махсулотлари, балик ва балик махсулотларини ишлаб чикариш купаяди;

Асосий кишлок хужалиги экинлари уруглари ички селекцияси ривожлантирилади;

Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш хисобига чорвачиликнинг табиий озика захираларини химоя килиш, саклаш ва кейинги авлодга етказиш имконияти ошади;

Халкаро индексларда, жумладан, озик-овкат хавфсизлиги индексидаги (The Global Food Security Index) ва глобал очлик индексидаги (Global Hunger Index) курсаткичлар яхшиланади;

Асосий турдаги озик-овкат экинлари хосилдорлиги 1 гектар майдонда бугдой — 100 центнер, шоли — 56,5 центнер, картошка — 222 центнер, сабзавотлар — 295 центнер, полиз экинлари — 200 центнер, мева ва резавор — 150 центнер, узум — 180 центнер, мойли экинлар — 22 центнерга етказилади;

2030 йилга кадар жами интенсив боглар майдони 110 минг гектарга, интенсив усулда сабзавотлар етиштириладиган майдонлар 55,4 минг гектарга, шунингдек, озука экинлари майдонлари улуши 15 фоизга, мойли экинлар майдони улуши 5,7 фоизга етказилади;

Ахоли уртасида туйиб овкатланмайдиган фукаролар улуши жами ахоли сонига нисбатан 2,5 фоиздан 1,5 фоизга туширилади.

Бунинг натижасида кишлок хужалиги экинлари, чорвачилик, паррандачилик, баликчилик, асаларичилик учун миллий уругчилик ва экиш материаллари, шунингдек, наслчиликни ривожлантириш оркали озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга эришилади.

Озик-овкат хавфсизлигининг таъминланиши ва соглом овкатланиш тизимининг тулик жорий килиниши, ахоли уртасида туйиб овкатланмасликка бархам берилиши — овкатланиш билан билвосита ёки бевосита боглик касалликларнинг кескин камайишига асос булади хамда ахолининг уртача умр куришини хозирги 72 ёшдан 78 ёшга узайтириш имкони яратилади.

Мамлакатимизда озик-овкат махсулотлари таъминотининг ривожланиши ва сифатининг ошиши хисобига халкаро инсонпарварлик ёрдамларида озик-овкат махсулотлари билан иштирок этиш имкони янада ортади.

Ахолининг доимий фаол ва соглом хаёт кечириши учун хавфсиз ва туйимли булган озик-овкат махсулотлари мавжудлигига ва ундан тугри фойдаланишга, таъминот баркарорлигига хамда жисмоний, иктисодий ва харид килиш имконияти ошишига эришилади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикада озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида Узбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 16 февралда ПФ-36-сонли фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 22 декабрдаги «Озик-овкат ва кишлок хужалиги сохасида ислохотларни тадкик килиш, стратегик режалаштириш хамда бошкариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги ПК-58-сонли карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 1 мартдаги «^ишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги П^-144-сонли карори.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 майдаги «Еаллани етиштириш ва сотишда бозор тамойилини жорий этишнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида» ги П^-262-сонли карори.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 сентябрдаги «Дехкон хужаликлари ташкил этишни куллаб-кувватлаш оркали ахоли даромадларини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида» ги П^-373-сонли карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.