CC BY
209
only in Tajikistan, but also in all over the world and his works are translated on different languages.
Mirzo Tursunzoda is the true patriot. The famous poet saw the light future of the Tajik people only in a family of fraternal people. The most sincere feelings of poet are observed in verses about Moscow and the Great Russian people. It is necessary to notice that the Tajik poet Mirzo Tursunzoda allocated a progressive role of Russian in destinies of cultures of all nations and nationalities with special gratitude. The authors also fully reveal international topic in his poem “The son of Motherland” and research poet’s world creative work.
Хрмидова Манзура Махмудовна -
мутахассиси пешбари цисми тачрибаомузии ДДХБСТ
КАЛИМА^ОИ СОХТАИ НОДИР ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВ1»-И ЧАЛОЛУДДИНИ РУМ1
Маълум аст, ки вохидхои нав ба нави лугавй дар раванди инкишофи забон ба вучуд омада, боиси гановатмандии таркиби лугавии забон мешаванд ва боиси ба вучуд омадани имкониятхои фаровони маъниифодакунй мегарданд. Ба ин нукта забоншиносон ишора карда навиштаанд, ки « ...ташаккули калима ва шаклхои он ба конунияти сохти овозии забон комилан мувофикат мекунад, васлшавии морфемахо ва умуман чузъхои калима масъалаи асосии морфология аст.» (4,11).
«Маснавии маънавй»-и Ч,алолуддини Румй аз чумлаи шохасари чахонй ба шумор рафта, барои омухтани забони давраи шоир макоми арзандае дорад. Бехуда нест, ки онро «К,уръон бо забони пахлавй» номидаанд. Асари мазкур дар тамоми давру замон, ч! дар Машрик ва ч! дар Магриб, маъруфияти хоссае пайдо кардааст.
Яке аз вижагщои забони асар корбурди калимахои сохтаи нодире аст, ки омузиши вижагихои ташаккули онхо ахамияти калони илмиву амалй дорад. Дар маснавии номбурда бо гурухи вожахои сохтае дучор омадан мумкин аст, ки онхоро натанхо дар осори дигар хамзамонони Румй, балки дар таълифоти пешгузаштагони у низ пайдо кардан бисёр душвор аст.
Бояд кайд кард, ки мукоиса намудани калимахои сохтаи даврахои гуногуни таърихи забони точикй барои ба таври мушаххас равшан гардидани махорати эчодии шоирону нависандагони хар давр ёрии калон мерасонад. Дар натичаи омузиши ин масъала мо кудрати беназир доштани хар кадоме аз ахли адаби гузаштаро ба хубй дарк менамоем. Аз ин чихат Ч,алолуддини Румй макому мавкеи сазовореро дорост. «Маснавии маънавй»- и у ба
бихишти дилхо ва дарёи бекаронаи маъниву маънавият монанд аст, ки ибтидои худро аз шохахои бешумори чашмахо гирифтааст.
Аз кадим то имруз дар таркиби лугавии забони точикй дар кдтори калимахои гуногуншакл вожахои зиёди сохтае мавчуд хастанд, ки мисли во^ид^ои лугавии содда яке ба як ё ду маънои муайян истифода мегарданд, кисми дигар ба як силсила маънохо сохиб хастанд. Дигар ин ки баъзеи чунин калимахо як давраи муайян дар таркиби лугавии забон пайдо шуда, баъди андак муддат аз истифода мондаанд. Ин гуна унсурхои лугавй дар осори баъзе шоиру нависандагон бештар, дар таълифоти гурухи дигари онхо камтар ба назар мерасанд. Бархе аз чунин калимахо бисёр гушнавоз, хушсохт ва рухбахш хастанд, вале хайратовар аст, ки чунин калимахо дар доираи эчодиёти ин ё он ахли адаб махдуд мондаанд. Х,иссае аз калимахои сохтаи «Маснавии маънавй»-и Ч,алолуиддини Румй аз чумлаи хамин калимахо хастанд. Тарзи сохташавии чунин вохидхои лугавй мисли забони адабии хозираи точик'1 аст, вале аз забони хозира кисме аз онхо бо хамин хусусияташон фарк менамоянд, ки Мавлавй тавассути чунин калимахо дар аксар холатхо маънохои гайриоддиро ифода кардааст. Чунин вожахо агарчи ба воситаи пешвандхо низ ташаккул ёфтаанд, вале дар ин хусус накши пасвандхои калимасоз хеле калон аст. Маводи гирдомада шаходат медихад, ки дар пайдо шудани калимахои сохтаи нодири «Маснавии маънавй» пасвандхои - ваш, -вар, -нок, -истон, -манд, -гох бештар накш бозидаанд. Байтхои зерин метавонанд далели чунин гуфтахо бошанд:
Аз суйи хона биёмад хочааш,
Бар дукон биншаст фориг, хочаваш. ( с.22)
Пас шахидон зинда з-ин руянду х(в) аш,
Ту бад-он колаб бимангар гаврваш. (с. 129)
Медиханд афюн ба марди захмманд,
То ки кайкон аз танаш берун кунанд. ( с. 155)
Он зане хар сол зоидй писар,
Беш аз шаш мах набудй умрвар. (с.302)
Дар шумо чун захр гашта он сухун,
З-он ки захристон будед аз беху бун. ( с. 81)
Чунин гурухи калимахо факат бо чанд шохиди зикргардида махдуд нашуда, балки ба силсилаи онхо боз вохидхои лугавии ростона, гушвар, кандистон, ох,анваш, мех,рманд, мункирнок, фикргох,, гайбваш, давона, рашкманд, муздманд, х,аётистон, макрнок, хомушваш, айбистон ва даххо вожахои дигар дохил мешаванд.
Тахмин кардан мумкин аст, ки як кисми чунин калимахои дар «Маснавии маънавй» дучоромада факат эчоди Чалолуддини Румй аст.Чунин эхтимолро бо хамин далел пуркувват намудан мумкин аст, ки дар баъзе лугатномахои муфассал ва муътабар баъди зикри кисме аз ин гуна унсурхои луиавй танхо аз асари номбурда мисол оварда шудааст. Масалан, муаллифи «Лугатнома»-и машхур Алиакбари Деххудо вожахои сохтаи навъи водоштан, вохазидан, вогузоштан, вобуриданро эзох дода, барои исботи гуфтахояш танхо аз Мавлоно Балхй байтхо овардааст ( ниг. 1, с.1258-1337).
Тахти бархе аз калимахои сохта, чунон ки ишора шуд, Мавлавй маънохоеро ифода кардааст, ки онро аз осори пешгузаштагонаш, хамзамононаш ё баъдинахо пайдо намудан душвор аст. Бояд гуфт, ки чунин калимахо бо ду рох сохта шудаанд:
1) Бо ёрии пешвандхои калимасоз. Дар ташаккули вожахои сохтаи навъхои гайримаъниро ифодакунанда роли пешвандхои бе-, бо-, хеле калон аст. Масалан, дар асари мавриди тахлил калимаи бепо истифода гардидааст, ки маънои « бемагз, бесубот»-ро дорад:
Чун шудй ту сер, мурдоре шудй ,
Бехабар, бепо чу деворе шудй. ( с.89)
Ё ки тахти вожаи сохтаи бетамкин Чалолиддии Румй маънои «нофармон, саркаш»-ро ифода намудааст:
Гар наёянд , эй набй, гамгин машав,
З-он ду бетамкин ту пур аз кин машав. ( с. 393)
Шоир ба воситаи вохиди лугавии бокушод мафхуми «васеъ, вусъатнок»-ро чунин баён кардааст:
Хуш бибин кавкаш зи аввал богушод,
В - охир он расвоияш 6ину фасод. (с. 383)
2) Маънохои Fайриоддй дар «Маснавии маънавй», аз руи тахмини мо, бештар бо ёрии калимахои сохтае ифода гардидаанд, ки онхо аз реша бо ёрии пасвандхо сохта шуданд. Ин ло мо аз руи маколи «мушт намунаи хирвор» амал карда, бо чанде аз чунин вохидхои лyFавй шохидхоро зикр карданй хастем:
а) Дар «Маснавии маънавй» вохиди лyFавии арчманд ба маънои «мохир» ба кор рафтааст:
Пас гирифта як сайди арчманд,
Пас бар y туф карду бар хона фиганд. (с. 400)
б) Барои ифодаи мафхуми «котил» Ч,алолуддини Румй вожаи сохтаи «хунй»-ро ба кор бурдааст:
Ман чунон мардам, ки ба хунии хеш,
Нуши лутфи ман нашуд дар хачр неш. (с. 113)
в) Мафхуми «шукуху чалол, тавоной»-ро муаллифи маснавии номбурда тавассути калимаи сохтаи дастгох баён кардааст:
Ту табарро кун, ки хастат дастгох,
Эй табаррои туро чон узрхох. (с.77)
г) Маънои «гуворо, хуш, форам» бошад, дар асари мавриди тахлил ба воситаи унсури лyFавии завкнок ифода гардидааст:
Чунки оби чумла аз хавзест пок,
Х,ар яке обе дихад хуш, завкнок. (с.88)
Масъалаи дигар ба бокй мондан ё намондани кисме аз унсурхои лyFавии «Маснавии маънавй» дахл дорад. Дар асар бо баъзе вожахои сохтае дучор омадан мумкин аст, ки имруз ба он шакл дар забони адабии точикї мавриди истифода карор надоранд. Масалан, дар хонанда бо вохидхои лyFавии начиз, ноусто, хамиш дучор меояд, ки холо аз доираи истеъмол берун гардидаанд:
Гуфт Ахмад: «Рост гуфтй, эй азиз!
Эй рахида ту зи дунёи начиз.» (с.76)
У напояд пеши хар ноусто,
Х,амчу товусе ба хонай русто. (с.127)
Ч,ониби дигар хамиш оFоз кард,
Боз Казвинй фмонро соз кард. (с.92)
Ёдовар гардидан бамаврид аст, ки баъзе пасвандхо дар «Маснавии маънавй» ба таври тахаввулёфта ба кор рафтаанд. Чунин дигаргунй, ба эхтимоли кавй, дар натичаи таъсири ходисаи тахфиф руй додааст. Чунончи, дар байти поён Румй вожаи «пешонхо»-ро ба кор бурдааст, ки он шакли таFЙирёфтаи пешинахо аст, яъне пасванди -ина дар асари мавриди тахлил ба гунаи -он ба кор рафтааст:
Он хама андешаи пешонхо,
Мешиносад аз хидоят чонхо. (с.58)
Мавлоно дар маснавии номбурда зимни истифодаи чунин вожахои нодири сохта суханвари сохибхунар будани худро ба таври возех нишон додааст.
Чунон ки аз мисолхо дида мешавад, дар «Маснавии маънавй» теъдоде аз вожахои сохтаи асар дар таркиби лyFавии забони адабии хозираи точик низ вомехуранд, вале микдори вожахои сохтаи нодир низ дар «Маснавии маънавй»- и Мавлонои Рум кам нестанд.
Калидвожашо: калимасозй, пасванд, таркиби лугавй, калимаи сохта, вожа, вожахои нодир. Ключевые слова: словообразование, суффикс, лексический состав, составное слово, редкие слова.
Key words: word-building, suffix, lexical composition, decompound, rare word
Пайнавишт:
1. Абдукодиров А., Давронов А. Услубиёти забони точикй. - Хучанд, 2005.
2. Деххудо, Алиакбар. ЛyFатнома. - Техрон, 1335, чилди 48.
3. Абдуманони Насриддин. Чихил макола. (Таърихи адабиёт, матншиносй, накди китоб, тарчумахои Куръонй, ирфон).- Хучанд: МИИ «Ганчинаи сухан», 2007.
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.чилди 1. Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985.
5. Забони адабии хозираи точик. Лексикология. Кисми 1. Фонетика. Морфология. - Душанбе: Маориф, 1982.
6. «Маснавии маънавй»-и Мавлоно Ч,алолуддини Мухаммади Балхй. Тахиягарон: Бахриддин Ализода (Алавй), Алй Мухаммадии Хуросонй. -Техрон: Нашри Замон, 2001. Х,амаи мисолхо аз хамин нашр аст.
7. Мирзозода Х. Таърихи адабиёти точик (Асрхои XIII - ХУ).- Душанбе: Маориф, 1977.
Хомидова Манзура Махмудовна-
ведущий специалист отдела практики ТГУПБП Сложные слова в «Маснави маънави» Джалолуддина Руми
В статье исследуются способы образования редких сложных слов в знаменитом произведении одного из выдающихся классиков персидско-таджикской литературы Джалолуддина Руми «Маснави маънави». В исследовании представлены образцы сложных слов, которые являются авторскими неологизмами, созданными Руми. В результате анализа лексического состава "Маснави маънави” автор статьи пришел к заключению, что в названном произведении используется большое количество сложных редких слов, которые не употребляются в современном таджикском литературном языке, хотя и созданы по его законам.
Homidova M.M. Difficult words in Jaloluddin Rumi’s «Masnavi ma’navi»
The article shows the problems of forming the composite rare words which were used in Jaloliddin Rumi’s writing. In consequences of analyzes of “Masnavii Manavi”’s language the author concludes that a lot of composite rare words which are not used in contemporary literary language are used in this composition.
As the result of lexical composition of Masnavii Manavi the author of the article came to the conclusion that in this creative work are used a lot of rare and complex words which are not used in modern Tajik literary language, although are created by its rules.
Пулодова Наима Юсуфовна-
заведующая кафедрой английского языка ТГУПБП
Абдувалиева Мастурахон-соискатель ХГУ им.акад. Б.Гафурова
